روند تجزیه سرزمین های قفقازی ایران

با درود
منطقه قفقاز كه زمان حكومت ساسانیان تحت حاكمیت حكومت ایرانیان قرار داشت در دوره‏های متعدد تاریخی دیگر نیز خراجگزار پادشاهان ایران بود. این منطقه یا توسط امرای ایرانی و یا توسط حاكمان دست نشانده دولت مركزی ایران اداره می‏شد. هر زمان كه حكومت مركزی ایران در دوره‏های مختلف در اثر درگیر‏ی های داخلی و جنگ‏های پیرامونی ضعیف می‏شد، این مناطق ادعای استقلال می‏كردند. این جریانات تجزیه طلبی تا اواخر دورة‌ صفوی ادامه داشت.
در دورة صفوی كه اولین سلسله حكومتی منسجم پس از حملة‌ مغول‏ها در ایران بود، قفقاز كاملاً تحت حاكمیت حكومت مركزی ایران درآمد. با سقوط حكومت صفوی و روی كار آمدن حكومت افشار و زندیه، اقتدار حكومت ایران در ادارة قفقاز سست گردید و در اواسط حكومت قاجاریه، در زمان حكومت فتحعلی شاه در اوایل قرن نوزدهم، در اثر جنگ‏های ایران و روس با انعقاد قراردادهای تحمیلی گلستان در سال 1813 میلادی و تركمنچای در سال 1828 میلادی قفقاز به كلی از ایران جدا گردید.

مقالة حاضر در سه بخش الف ـ قرارداد گلستان (تجزیه بخش‏هایی از قفقاز)، ب ـ قرارداد تركمن چای (تجزیة سرتاسر قفقاز) و ج - جدایی هفده شهر قفقاز، تهیه و تدوین گردیده است.

مقدمه

منطقه قفقاز كه زمان حكومت ساسانیان تحت سیطره حكومت ایرانیان قرار داشت، در دوره‏های متعدد تاریخی، خراجگزار پادشاهان ایران بود. این منطقه یا توسط امرای ایرانی و یا توسط حاكمان محلی دست نشانده دولت مركزی ایران اداره می‏شد. هر زمان كه حكومت مركزی ایران در دوره‏های مختلف در اثر درگیری‏های داخلی و جنگ‏های پیرامونی تضعیف می‏شد، این مناطق ادعای استقلال می‏كردند. دولت‏های مركزی ایران نیز به سركوبی این شورش‏ها برمی‏خاستند. این جریانات تجزیه ‏طلبی تا اواخر دوره صفوی ادامه داشت. در دوره صفوی كه اولین سلسله حكومتی منسجم پس از حمله مغول‏ها در ایران بود، قفقاز كاملاً تحت سیطره حكومت مركزی ایران اداره می‏شد. با فروپاشی دولت صفوی و روی كارآمدن حكومت افشاریه و زندیه، اقتدار حكومت ایران در اداره قفقاز اندكی سست شد و در اواسط دوره زمامداری قاجاریه، در زمان حكومت فتحعلی شاه در اوایل قرن نوزدهم، قفقاز به كلی از ایران جدا شد. تاریخ و سرگذشت كشور ما ایران مملو از پند و درس و عبرت است. از طرفی فداكاری‏ها، خلوص و هوشیاریهای جمعی از پیشینیان كه در مقاطعی از زمان، این كشور را از سقوط حتمی نجات داده و سند افتخار و عزت كشور شده است واز طرفی دیگر حاكمان و زمامداران این كشور در مقاطعی با قراردادهایی مانند گلستان و تركمن‏چای و نیز قرارداد 1919 میلادی (وثوق الدوله ) و تصویب نامه كاپیتولاسیون مایه عقب افتادگی و سرشكستگی كشورمان شده‏اند.

شاهد بر این مدعا، روابط ایران و روسیه در عهد فتحعلی شاه قاجار به عنوان بدترین دوران ایران است، زیرا دو دوره جنگ با روسیه واقع شد كه با شكست ایران پایان گرفت. اولین آن پس ازده سال جنگ در سال 1288 هـ ق مصادف با 1188 هـ ش و مقارن با 1813 میلادی به اتمام رسید كه این دوره از جنگ به جنگ اول ایران و روس مشهور شده و در سه مرحله به اتمام رسید كه مرحله اول آن از سال 1218 هـ ق /1178 هـ ش /1803 م آغاز و تا امضای « معاهده تیلیسیت در سال 1222 هـ ق / 1182 هـ ش / 1807 م ادامه پیدا كرد و دومین مرحله آن نیز از معاهده تیلیسیت تا انعقاد «پیمان بخارست»، در سال 1277 هـ ق / 1187 هـ ش / 1812 م / ادامه داشته و مرحله سوم آن از زمان پیمان بخارست شروع و تا انعقاد «معاهده گلستان» در سال 1288 هـ ق / 1188 هـ ش / 1813 م به اتمام رسید. و دومین آن در سال 1324 هـ ق / 1207 هـ ش / 1828 م / با عهدنامه تركمنچای پایان یافت. به موجب عهدنامه گلستان تجزیه بخش‏هایی از قفقاز شامل مناطق عمده‏ای از گرجستان، ولایات ساحلی دریای سیاه، باكو، دربند، شیروان ، قره‏باغ، شكی ، گنجه ، مغان و قسمت علیای منطقه طالش و به موجب عهدنامه تركمنچای تجزیه سرتاسر قفقاز شامل ایروان، نخجوان و اردوباد اتفاق افتاده و این مناطق از مام میهن جدا شده و به دولت روسیه تزاری واگذار گردیده است.
جنگ‏های طولانی ایران و روس (دو جنگ فوق الذكر) كه در قرن نوزدهم میلادی مقارن با قرن سیزدهم هجری اتفاق افتاده از دیدگاههای مختلف تاریخی، جغرافیایی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و ادبی در زندگی مردم ایران آن روز تاثیر عمیقی داشته و فعلاً نیز این تاثیرات مشهود می‏باشد. مقاله حاضر با بهره‏گیری از منابع و مآخذ كتابخانه‏ای و نیز یافته‏های میدانی نگارنده آماده گردید و تحت عنوان هفده شهر قفقاز جهت مطالعه علاقمندان و كارشناسان و محققان قرار می‏گیرد. یادآوری این نكته را لازم می‏دانم كه در این مقاله بررسی هفده شهر قفقاز تا آنجا كه مقدور بوده به طور مستقل انجام شده و در صورت عدم امكان مطالعاتی در داخل مناطق آورده است . ضمن این كه شهرهایی كه در اصل قراردادهای گلستان و یا تركمن چای مورد بررسی قرار گرفته در روزگار جدایی شاید روستایی بیش نبوده‏اند.

حال با این مقدمه، جهت اطلاع از جریان روند تاریخی عهدنامه‏های تحمیلی گلستان و تركمن چای به اختصار بازگو شده و نهایتاً شهرهای جدا شده در قالب هفده شهر قفقاز با یافته‏های جغرافیایی و پیشینه تاریخی معلوم می‏گردد.

الف ـ قرارداد گلستان (تجزیه بخش‏هایی از قفقاز)

با كشته شدن آقا محمد خان قاجار در یازدهم خرداد ماه 1176 خورشیدی (31 مه 1797 میلادی) ، آثار هرج و مرج در سرزمین پهناور ایران پیدا شد.اما در اثر تدبیر و سیاست صدراعظم ابراهیم خان كلانتر، خان بابا جهانبانی برادرزاده و ولیعهد رسمی آقا محمد خان كه در ان زمان والی ایالت فارس بود، به تهران آمد و زمام امور را در دست گرفت . وی توانست در عرض چند ماه آثار شورش و طغیان را در سرزمینی كه از بلندی‏های قفقاز تا خلیج فارس و از خوارزم و فرارود تا «سند» را در بر می‏گرفت، آرام سازد. سپس او نیز به شیوة آقا محمدخان در نوروز 1177 خورشیدی (20 مارس 1798 میلادی)، به نام فتح علی شاه در تهران تاجگذاری كرد.
درست در همین زمان، آراكلی خان حاكم گرجستان كه دل و جان به روس‏ها سپرده بود و دم از جداسری می‏زد درگذشت و پسرش به نام گرگین خان به جای او نشست. گرگین خان برخلاف پدر، خود را مانند اسلافش تابع دولت ایران می‏دانست و حاضر نشد كه از تزار روسیه پیروی كند. روس‏ها كه از قتل آقا محمد خان تشجیع شده بودند، به تفلیس یورش برده و گرگین خان و خانوده‏اش را به سن پترزبورگ تبعید كردند. آنان برای فریب مردم گرجستان، ژنرال سیسیانوف (Sissianov ) را كه گرجی نژاد بود، به فرمانداری آن دیار منصوب كردند. گرگین خان در زندان روس‏ها و زیر شكنجه‏های توان فرسا در روز 28 سپتامبر 1800 میلادی (ششم مهر ماه 1179 خورشیدی) با امضای سندی، از امارت گرجستان به سود تزار چشم پوشی كرد. بدین سان، پل اول تزار روسیه، عنوان تزار گرجستان را نیز به دیگر عنوان‏های خود افزود. با انتشار سند مزبور، اسكندر خان برادر گرگین خان، اعلام كرد كه سند مزبور به زور از برادرش گرفته شده و اعتبار ندارد. در این فرآیند، وی علیه سلطة روس‏ها به پا خاست.
در این زمان، پل اول امپراتور روس درگذشت و آلكساندر اول (1825 ـ 1801 میلادی / 1204 ـ 1180 خورشیدی) بر جای او تكیه زد. آلكساندر اول، سیاست پرخاشگرانه‎تری را نسبت به ایران در پیش گرفت. وی مانند كاترین ، به طور كامل از سیاست گسترش و توسعة ارضی پتركبیر پیروی می‏كرد.
در گام نخست، تزار آلكساندر نیروی مجهزی برای اشغال تفلیس گسیل نمود. نیروهای كمكی كه از تهران به یاری اسكندر خان فرستاده شده بود، به موقع به آوردگاه نرسید و در نتیجه، ارتش كوچك اسكندر خان از روس‏ها شكست خورد و تفلیس دوباره به چنگ سپاهیان روس افتاد. به دنبال این پیروزی، تزار در 21شهریور ماه سال 1181 خورشیدی (12 سپتامبر 1802 میلادی) طی فرمانی گرجستان را به عنوان بخشی از خاك روسیه اعلام كرد. روس‏ها پس از سلطة كامل بر گرجستان ، چهرة‌ واقعی خود را نشان دادند. آنها با شدت هر چه تمام‏تر دست به قتل و غارت مردم و نابودی سازمان‏های موجود گرجستان زدند. روس‏ها، حتی گفتگو به زبان گرجی را در ملأعام در سرزمین مزبور، قدغن كردند.
آلكساندر اول، پس از درهم كوبیدن همة هسته‏های مقاومت در گرجستان، در دسامبر 1803 میلادی (آذر ماه سال 1182 خورشیدی) ، ژنرال سیسیانوف را مامور یورش عمومی به دیگر سرزمین‏های ایرانی نشین قفقاز كرد. روس‏ها با سپاهی گران، قلب قفقاز، یعنی شهر گنجه را نشانه گرفتند. بدین سان مرحلة نخست جنگ‏های روس علیه ایران آغاز شد كه ده سال به درازا كشید.
روس‏ها به دنبال نبردهای شدید، شهر گنجه را تصرف كردند. در این نبرد «جواد خان» فرماندار گنجه و مردم این شهر به شدت ایستادگی كرده و سرانجام با كشته شدن جواد خان مدافعان شهر، روس‏ها شهر گنجه را اشغال كردند.
ایرانیان برابر گستاخی روس‏ها، به شدت واكنش نشان دادند. در بهمن ماه سال 1182 خورشیدی (ژانویه 1804 میلادی)، ارتش عباس میرزا ولیعهد، نیروهای روسیه را در نزدیكی «سه كلیسا» (ایچمیادزین)، به شدت درهم كوبید. روس‏ها به دنبال این شكست، دست به محاصره شهر و قلعه ایروان زدند. اما ارتش ایران و مردم شهر با دلیری بسیار به مقاومت برخاستند، در نتیجه با وجود گلوله باران شدید، روس‏ها موفق به گشودن ایروان نشدند. سرانجام به دنبال شكست و ناكامی در همه جبهه‏ها، ژنرال سیسیانوف در نوامبر 1804 میلادی (آبان ماه 1381 خورشیدی)، دستور عقب نشینی صادر كرد.
در زمستان سال 1184 خورشیدی (فوریه 1805 میلادی)، نیروی دریایی روسیه، مركب از دوازده كشتی جنگی و چند ناو تداركاتی به فرماندهی ژنرال شفت (Sheft ) در بندر انزلی نیرو پیاده كرد. روس‏ها تا شهر «پیربازار» پیش آمدند. اما در آنجا، از نیروهای میرزا موسی منجم باشی حاكم گیلان به سختی شكست خوردند. در این فرآیند، ژنرال شفت با تحمل تلفات سنگین و از دست دادن چند فروند كشتی جنگی، راه فرار در پیش گرفت.
یك سال بعد (دی ماه 1184 خورشیدی ـ ژانویه 1806 میلادی) روس‏ها با تجدید نیرو، به شهر بادكوبه هجوم آوردند. اما، سیسیانوف خیلی زود دریافت كه با وجود برخورداری از لشگر انبوه و تازه نفس، توان گشودن قلعه و شهر بادكوبه را ندارد. از این رو، راه تزویر و نیرنگ در پیش گرفت. وی بر آن بود كه در اثر ایجاد درگیری، همراهانش حسین قلی خان را به قتل رساند اما ابراهیم خان پسر عموی حسین قلی خان ، به روس‏ها پیشدستی كرد و سوء قصدكنان را هدف قرار داد. در این معركه سیسیانوف كشته شد. به دستور حسین قلی خان ، سر مردی كه در خون‏ریزی شهره آفاق بود و صدها ایرانی را به قتل رسانده بود به تهران فرستاده شد. این واقعه روز 10 بهمن ماه 1184 خورشیدی (30 ژانویه 1806 میلادی)، رخ داد.
به دنبال كشته شدن ژنرال سیسیانوف، نیروهای روس پای به فرار گذاشتند. مردم قفقاز به انتقام خون شهیدان، همه جا راه بر آنان بستند و تلفات سنگینی برباقیمانده نیروهای سیسیانوف وارد كردند. به طوری كه تنها اندكی از آنان توانستند خود را به روسیه برسانند.
به دنبال كشته شدن سیسیانوف، فرماندهی جبهه قفقاز به ژنرال گودوویچ (Godovich ) واگذار گردید. اما دراین دوره هم روس‏هانتوانستند موفقیتی به دست آورند. در این میان، آن دسته از مردم قفقاز كه میهن خود را در اشغال بیگانه می‏دیدند، علیه نیروهای اشغالگر روس قیام كردند.
دولت ایران از آغاز نبرد با روس‏ها به دنبال متحدانی می‏گشت. پیروزی‏های بزرگ ناپلئون ، ایران را متوجه فرانسه كرد، فتح علی شاه، میرزا محمد رضا خان قزوینی را با هدیه‏هایی گران بها كه به یك كرور (نیم میلیون) تومان بالغ می‏شد روانه دیدار ناپلئون كرد. به دنبال چند گفتگو، سرانجام در روز سیزدهم اردیبهشت ماه سال 1186 خورشیدی (4 مه 1807 میلادی) پیمانی میان نمایندگان دولت ایران و ناپلئون امپراتور فرانسه در اردوگاه فینكن اشتاین به امضا رسید. به دنبال این ، ناپلئون ژنرال گاردان را به سرپرستی هیأتی از نظامیان فرانسوی، به ایران گسیل كرد. گرچه گاردان مأموریت داشت كه ارتش ایران را به سبك نوین آموزش دهد، اما در حقیقت موظف بود كه بهترین راه حمله فرانسه به هندوستان و زمان حمله را تعیین كند.
دو ماه بعد، یعنی در روز (7 ژوئیه 1807/15 تیر ماه 1186 خورشیدی)، ناپلئون درتیلیسیت (Tilisit ) با روس‏ها صلح كرد. بدین سان، ارتش تزار كه پس از امضای پیمان صلح با فرانسه، از جبهة اروپا آزاد شده بود، به جبهة قفقاز گسیل شد تا جنگ علیه ایران را با شدت بیشتری پی‏گیرد.

دولت عثمانی نیز كه به پشت گرمی فرانسویان در دسامبر 1806 (آذر ماه 1185 خورشیدی) به دولت روسیه اعلام جنگ داده بود، در وضعی بدتر از ایران قرار داشت. از این روی، عثمانی‏ها رو به ایرانیان آوردند. برپایة گفتگوهای به عمل آمده، قرار شد كه دو كشور، هم زمان ارتش روسیه را در قفقاز مورد حمله قرار دهند. عباس میرزا و یوسف پاشا، هر یك در رأس یك نیروی 20 هزار نفری به سوی دشت «آرپا چای» حركت كردند تا هم زمان به نیروهای روسیه در گرجستان حمله كنند. اما ژنرال گودوویچ پیش دستی كرد و شكست سختی به عثمانی‏ها وارد كرد.
به دنبال این شكست، حكومت عثمانی بدون این كه نظر متفق خود یعنی ایران را استفسار كند، در ششم سپتامبر 1807 (14 شهریور ماه 1186 خورشیدی)، پیمان متاركه جنگ با روسیه را امضا كرد.
به دنبال خیانت فرانسویان و عثمانی‏ها و در این فرآیند بی‏نتیجه ماندن اتحاد برابر روسیه، دولت ایران روز 28 اسفند ماه 1187 خورشیدی (19 مارس 1809 میلادی)، ناچار با دولت انگلستان پیمان بست. برپایة این پیمان، دولت ایران پذیرفت كه به سپاهیان هیچ كشوری اجازه عبور از خاك ایران را به سوی هندوستان ندهد. در برابر دولت انگلستان متعهد شد كه اتحاد همیشگی با ایران داشته و در صورت حملة‌ یكی از كشورهای اروپایی به ایران، كمك‏های لازم نظامی را در اختیار ایران قرار دهد.
هم چنین دولت انگلستان حاكمیت ایران را بر خلیج فارس به رسمیت شناخت و تعهد كرد كه هرگاه دولت ایران لازم بداند، ناوگان جنگی خود را در اختیار دولت ایران قرار دهد وكشتی‏های مزبور، تنها از نقاطی كه ایران اجازه می‏دهد، حق عبور داشته باشند. از این قرارداد، به عنوان قرارداد مجمل (مفصل) نام برده می‏شود. در 16 ژوئیه 1812 (25 تیر ماه سال 1191 خورشیدی)، دولت بریتانیا بدون توجه به قرارداد خود با دولت ایران با امپراطوری روس علیه فرانسه (ناپلئون) متحد گردید و روس‏ها از این فرصت استفاده كرده سرانجام در سال 1192 خورشیدی (1813 میلادی)، ارتش تزار بخش‏های دیگری از تالش را اشغال كرد. دولت ایران بر پایة قرارداد مفصل از دولت انگلیس تقاضای كمك كرد. اما دولت بریتانیا كه با امپراتوری روسیه در برابر ناپلئون متحد شده بود، حاضر نبود علیه روسیه اقدام كند. «دولت انگلیس می‏خواست بین ایران و روسیه اگر موقتاً هم باشد تا تعیین تكلیف دولت فرانسه، صلح برقرار بماند. زیرا در غیر این صورت روسیه نمی‏توانست تمام توجه خود را معطوف اروپا كند».
«سرگوراوزلی» سفیر دولت بریتانیا در تهران، ایران را برای پذیرش صلح با روسیه، زیر فشار قرار داد. حتی دولت بریتانیا برای ترغیب فتح علی شاه به صلح، وعده داد كه با وساطت سرگوراوزلی، دولت روسیه ایالات از دست رفته را پس خواهد داد.
سرانجام به دنبال نزدیك به ده سال جنگ كه در بیشتر سالیان نبرد ، پیروزی با ایرانیان بود، با اولین شكست مهمی كه در جبهة (اصلاندوز) بر ارتش ولیعهد عباس میرزا وارد آمد، دولت ایران كه برابر روسیه به كلی تنها مانده بود، زیر فشار سیاسی انگلستان مجبور به قبول عهدنامه صلح شد.
گفتگوهای صلح، با وساطت سفیر انگلیس، چند ماه به درازا كشید و سرانجام در روز بیستم مهر ماه 1192 خورشیدی (12 اكتبر 1813میلادی)، عهدنامة ننگین گلستان به ایران تحمیل گردید. به موجب این عهدنامة تحمیلی سرزمین‏های زیر از ایران جدا شد: ایالت قره‏باغ (كوراباغ) گنجه، خانات شكی، شیروان، قبه، دربند، بادكوبه، تمامی سرزمین داغستان و گرجستان، محال شوره‏گل ، آچوق باشی، گروزی، منگریل، آبخاز و آن بخش از سرزمین تالش كه به هنگام امضای عهدنامه مزبور در اشغال ارتش روسیه بود. از سوی دیگر، برپایة این قرارداد تحمیلی، حاكمیت بلامنازع دولت ایران بر دریای مازندران نیز خدشه‏دار گردید.
__________________

ب ـ قرارداد تركمن چای (تجزیة سرتاسر قفقاز)
دولت وقت ایران با وجود تحمل شكست برابر روس‏ها و پذیرش عهدنامه گلستان و بی‏اعتنائی بیگانگان به اتحادهای نظامی، اتكاء به نفس را از دست نداده و احساس می‏كرد هنوز به آن اندازه نیرومند است كه بتواند شكست‏ها را جبران كند. از این روی، فتح علیشاه در اردیبهشت 1193 خورشیدی (مه 1814)، میرزا ابوالحسن خان شیرازی را به بهانه مبادلة اسناد قرار داد گلستان با هدیه‏های گران به سن‏پترزبورگ فرستاد. میرزا ابوالحسن خان شیرازی وظیفه داشت كه تزار را به استرداد سرزمین‏های اشغالی وادار كند. در این بین سفر وی ، مصادف شد با سفر تزار روسیه، همراه ارتش متحدین به پاریس و اقامت چند ماهه در آن شهر . از این روی ، میرزا ابوالحسن خان، مجبور شد چند ماهی در انتظار تزار بماند. تزار پس از بازگشت در بیستم دسامبر 1814 (29 آذر ماه 1193 خورشیدی) در حالی كه هنوز غرق درپیروزی و غرور بود، سفیر ایران را به حضور پذیرفت. تزار با بی‏اعتنایی تقاضای میرزا ابوالحسن خان را در مورد استرداد سرزمین‏های اشغالی رد كرده ، چند ماه بعد یعنی در مارس 1815 (اواخر اسفند ماه 1193 خورشیدی) ناپلئون از جزیرة الب گریخت و به پاریس بازگشت، در این فرآیند، تزار و مقام‏های روس، لحن سخن گفتن را با سفیر ایران تغییر دادند و حتی تزار، زبانی قول داد كه بخشی از سرزمین‏های اشغالی ایران در قفقاز را پس دهد. اما، یك صد روز بعد، یعنی روز 18 ژوئن 1815 میلادی (27 خرداد ماه 1193 خورشیدی)، ناپلئون در دشت واترلو (Waterloo ) شكست خورد و تسلیم گردید. در این فرآیند، طرز سخن گفتن روس‏ها نیز عوض شد. ازاین روی، ناگزیر میرزا ابوالحسن خان با دست خالی به تهران بازگشت.
دولت روسیه در ژوئن 1817 (خرداد1196 خورشیدی)، ژنرال یرمولوف (Alexander Yermolov) فرمانده كل نیروهای روسیه در قفقاز را به تهران فرستاد و پیشنهاد اتحاد علیه عثمانی را نمود. تزار در پی آن بود تا در اثر شكست عثمانی در جنگ، بخشی از سرزمین‏های حكومت مزبور نصیب ایران شود و در نتیجه ایرانیان سرزمین قفقاز را فراموش كنند. اما، فتح علی شاه كه به شدت از روس‏ها ناراحت بود، این پیشنهاد را نپذیرفت. افزون بر آن، سفیر روسیه تقاضا كرد تا به نیروهای آن دولت اجازه داده شود كه با گذر از خاك ایران، ازبكان «خیوه» را سركوب كنند. هم چنین آنان اجازه یابند تا در شهر رشت نمایندگی بازرگانی برپا كرده و معلمین روسی ارتش ایران را تعلیم دهند. در پاسخ، فتح علیشاه مسأله استرداد مناطق شمالی قفقاز را پیش كشید و گفت: تا وقتی اراضی مزبور پس داده نشوند، با هیچ یك از تقاضاها موافقت نخواهد كرد. بدین سان ژنرال یرمولوف بدون اخذ نتیجه، تهران را ترك كرد.
با رفتن ژنرال یرمولوف، دولت ایران، محب علی خان ساوجی (ساوه‏ای) را به نزد سلطان عثمانی فرستاد. محب علی خان مأمور بود مفاد پیشنهاد روس‏ها و پاسخ ایران را به آگاهی سلطان عثمانی رسانیده و پیشنهاد كند كه در صورت تجاوز دولت روس به هر یك از دو كشور، به اتفاق علیه روس‏ها وارد جنگ شوند. اما سلطان عثمانی، سخت گرفتار شورش سپاهیان «ینی‏چری» بود و در نتیجه نتوانست خواست دربار ایران را مورد بررسی قرار دهد.
ژنرال یرمولف كه در سفر خود با ناكامی روبرو شده بود، با گزارش ‏های دروغ و پراكندن شایعات ناصواب، بیش از پیش دشمنی دربار روسیه را علیه ایران برانگیخت. در این فرآیند، در شانزدهم ژانویه 1818 (26 دی ماه 1196 خورشیدی) ، تزار روس بیانیه‏ای خطاب به مردم قفقاز صادر كرد و اعلام نمود كه عهدنامة گلستان امنیت مرزهای امپراتوری را در این منطقه تأمین نموده و یك پیمان قطعی به شمار می‏رود.
دولت ایران، برای دفع فتنه روس‏ها به دنبال متحدانی می‏گشت. از این روی فتحعلی شاه ، میرزا ابوالحسن خان شیرازی را به كشورهای اروپایی فرستاد تا با برشمردن جنایات روسیه، حقانیت ایران را به اثبات رساند. وی نزدیك به نه ماه، یعنی از پاییز سال 1917 خورشیدی تا پایان بهار سال بعد (پاییز 1818 تا نیمة اول سال 1819 میلادی)، با سلطان عثمانی، امپراتور اتریش، امپراتور فرانسه، نایب السلطنه بریتانیا دیدار كرد اما، بیشتر كشورهای اروپایی با روسیه متحد بودند.
هنگام امضای قرارداد گلستان، روس‏ها به عمد از تعیین قطعی مرزهای ایالت تالش طفره رفتند. نمایندگان دولت انگلیس نیز كه واسطه پیمان مزبور بودند، با این موضوع موافقت داشتند. همین امر موجب جنگ‏های دوم ایران و روس و تحمیل عهدنامه تركمان چای به دولت ایران گردید.
در دسامبر 1817 (آذر ماه 1196 خورشیدی)، ژنرال یرمولف، فرمانده كل نیروهای روس در قفقاز، نماینده‏ای برای حل اختلافهای مرزی به تهران فرستاد. در این راستا، یك گروه كاری برای حل اختلاف‏ها تشكیل گردید. اما در اثر نخوت و لجاجت روس‏ها، گروه كاری مزبور راه به جایی نبرد. پس از بازگشت نمایندة یرمولف، عباس میرزا، نماینده‏ای نزد یرمولف فرستاد و از وی خواست تا چند نقطة مرزی را كه مورد اختلاف بود، به صورت دوستانه به ایران واگذار كند. اما یرمولف، نمایندة عباس میرزا را به حضور نپذیرفت و او را دست خالی روانة تبریز كرد. از این تاریخ تا آغاز جنگ‏های دوم ایران و روس، نامه‏های زیادی میان عباس میرزا و ژنرال یرمولف رد و بدل شد. اما تلاش‏های مزبور سرانجامی نداشت.
در این میان، با توجه به درگیری‏های ایران و عثمانی (1202 ـ 1200 خورشیدی/ 23 ـ 1821 میلادی) ژنرال یرمولف بر گستاخی خود افزود و چند قسمت از خاك ایران را در « بالغ لو» و «گوگ چای » متصرف شد. از این روی، عباس میرزا، فتح علی خان رشتی حاكم تبریز را به تفلیس فرستاد تا با ژنرال یرمولف دربارة تجاوز اخیر و تعیین قطعی مرزهای دو كشور گفتگو كند. فتح علی خان در هشتم فروردین ماه 1204 خورشیدی ( 28 مارس 1825 )، موافقتنامه‏ای با یرمولف امضا كرد. اما از آن جا كه موافقت نامه مزبور، مغایر با منافع ایران بود، عباس میرزا آن را نپذیرفت. با رد موافقتنامه مزبور، یرمولف بخش‏های دیگری از منطقه «گوگ چای » را متصرف شد.
فتح علیشاه در آبان 1204 خورشیدی (نوامبر 1825 )، میرزا صادق خان مروزی را مامور كرد كه در معیت سفیر روسیه در ایران به تفلیس رفته و پیرامون مسایل جاری و افزایش مداخلات روس‏ها، با ژنرال یرمولف گفتگو كند. اما ورود میرزا صادق خان مروزی (مروی) به تفلیس، با مرگ آلكساندر اول امپراتور روس (اول دسامبر 1825 میلادی/ 10 آذر ماه 1204 خورشیدی) همزمان گردید. از این روی ، وی نتوانست گفتگوهای لازم را به عمل آورد و ناچار به تهران بازگشت.
در اواخر سال 1204 خورشیدی (مارس 1826) دولت روسیه پرنس منچی كف (Menchikov ) را به عنوان سفیر فوق العاده به تهران فرستاد تا نشستن نیكلای اول به تخت سلطنت كشور مزبور را ، به آگاهی دولت ایران برساند.
هنگام ورود وی به تهران، سیزده سال از اشغال بخش‏های بزرگی از قفقاز و تحمیل قرارداد گلستان به ایران می‏گذشت. در این میان، روس‏ها، پی در پی بر اعمال وحشیانه خود می‏افزودند. مردم سرزمین‏های اشغالی كه از جور و ستم روس‏ها به جان آمده بودند، دسته دسته برای دادخواهی راهی تبریز و تهران می‏شدند. سردارانی كه ریشه در قفقاز داشتند برای آزادی سرزمین‏های پدری از یوغ بیگانه، بی‏تابی كرده و بر فشار به دربار برای بازگرداندن قفقاز می‏افزودند. از سوی دیگر، افزون بر جریحه‏دار شدن احساسات ملی، احساسات مذهبی ایرانیان نیز در اثر شنیدن رفتار روس‏ها با مردم مسلمان قفقاز، برانگیخته شده بود. در این میان، خشونت رفتار و گفتار «منچی كف» فرستاده روس‏ها در برخورد با بلند پایگان ایران، باعث شعله‏ور شدن دوباره آتش جنگ گردید.

روز چهارم تیر ماه 1205 خورشیدی (25 ژوئن 1826 میلادی)، ارتش ولیعهد، منطقه‎ اشغالی تالش و شهر لنكران را آزاد كرد. هم زمان به اشغال مناطق گوگ چای و بالغ لو پایان داده شد و قلعه شیشه به محاصره درآمد. مردم شهر گنجه كه برای چنین روزی لحظه شماری می‏كردند، با قیام همگانی، پادگان روس‏ها را اشغال و گنجه را آزاد كردند. خیزش مردمی، به همه نقاط قفقاز دامن كشید. داغستانی‏ها، روس‏ها را از مناطق خود بیرون كردند و گرجیان نیز روس‏ها را از تفلیس راندند. بدین سان، در زمانی كم‏تر از سه هفته، همه مناطق اشغالی آزاد و روس‏ها كمابیش به پشت مرزهای خود عقب رانده شدند.
فتح علی شاه كه در موقعیت خوبی قرار گرفته بود، برای بهره‏برداری از این پیروزی در پی آن برآمد كه با روس‏ها آشتی كرده و آنها را به پذیرش رسمی مرزهای ایران در قفقاز وادار كند. از این روی، میرزا داود خان ارمنی را به عنوان سفیر فوق العاده، به سن پترزبورگ فرستاد. اما ژنرال یرمولف، از عبور میرزا داودخان، به خاك روسیه جلوگیری كرد. در نتیجه، وی مجبور شد از راه عثمانی و لهستان به سوی محل مأموریت خود روانه شود. داودخان در استانبول از سفیر امپراتوری اتریش درخواست میانجی‏گری كرد. میرزا داودخان ارمنی به وسیله سفیر مزبور نامه‏ای برای مترنیخ (Metternich ) صدراعظم اتریش فرستاد، اما پاسخی دریافت نكرد. از این روی، داوخان كه در ضمن حامل نامه عباس میرزا به برادر تزار و نایب السلطنة روسیه هم بود، ناچار عازم لهستان شد. اما روس‏ها كه خود را برای جنگ آماده می‏كردند از ورود میرزا دوادخان به خاك روسیه، جلوگیری كردند.
روس‏ها از تاخیر عباس میرزا در تصرف قلعه شیشه، بهره جسته و با تجهیز یك نیروی پنجاه هزار نفری، دوباره به قفقاز یورش آوردند. بنابه دلایلی كه هنوز از سوی تاریخ نگاران روشن نشده است، در این مرحله عباس میرزا، دلبستگی به جنگ از خود نشان نمی‏داد و به جای آن كه با تصرف قلعه شیشه كه نیرومند‏ترین دژ جنگی قفقاز بود، ارتش ایران را از یورش احتمالی روس‏ها در امان دارد و هم زمان با ایجاد استحكامات و تجهیز هر چه بیشتر عشایر و حفظ روحیه خیزش و قیام در میان مردم قفقاز، آمادگی رزمی را برای رویارویی با تجاوز روس‏ها افزایش دهد، دست روی دست گذارد تا روس‏ها با تجدید قوا، دوباره قفقاز را تصرف كنند. روس‏ها، دربند و گن را اشغال كردند و مدافعین قلعه شیشه هم كه از رسیدن نیروهای روسیه جان تازه‏ای یافته بودند، به نیروهای ولیعهد یورش آورده و تلفات سنگینی بر آن وارد كردند.
فتح علی شاه كه از شكست ناگهانی ارتش ولیعهد سخت مضطرب شده بود، میرزا محمدعلی خان شیرازی را روانه قفقاز كرد. در همین زمان، یك ستون پنج هزار نفری از سپاهیان روس از رود ارس گذشته و به سوی تبریز به حركت درآمدند. اما دراولین برخورد با نیروهای عشایر، به سختی شكست خورده و در زمستان سال 1205 خورشدی (ژانویه 1828)، به شمال رود ارس عقب نشستند.
از سوی دیگر، گفتگوهای میرزا محمد علی خان شیرازی با یرمولف و ژنرال دبیچ (Debytch ) نماینده ویژه تزار، در اثر زیاده‏خواهی روس‏ها به جایی نرسیده و در نتیجه سفیر ایران به ناچار از محل مأموریت خود بازگشت.
در آغاز بهار سال 1206 خورشیدی (1827 میلادی)، تزار روسیه یرمولف را بركنار و فرماندهی جبهه‏های قفقاز را به ژنرال پاسكوویچ (Paskovich ) واگذار كرد و نیروهای كمكی زیادی هم در اختیار وی قرار داد. پاسكوویچ دراولین اقدام خود شهر ایروان را محاصره كرد. برابر این اقدام روس‏ها، عباس میرزا در خرداد ماه 1206 خورشیدی (ژوئیه 1827)، در رأس یك سپاه 25 هزار نفری، آماده جنگ شد. اما ، چنان چه گفته شد، عباس میرزا دیگر دل به جنگ نمی‏داد و مایل بود هر چه زودتر به این جنگ‏ها پایان دهد.
ارتش ایران در نزدیكی سه كلیسا (ایچمیادزین) و نیز در حوالی شهر نخجوان، سپاهیان روس را در هم كوبیدند. اما عباس میرزا، مایل به بهره‏گیری كامل از فرآیند این پیروزی‏ها نبود و نخواست از موقعیت استفاده كرده و قوای پاسكوویچ را به طور كامل متلاشی كند.
روس‏ها كه از شكست حتمی رهایی یافته بودند، با تجدید قوا دست به حمله زده و در 22 مهر ماه 1206 خورشیدی (15 اكتبر 1827)، پس از هشت روز جنگ خونین، ایروان را اشغال كردند. سپس بدون این كه با مقاومتی روبرو شوند با یك نیروی اندك از رود ارس گذشتند. نه روز بعد از سقوط ایروان (اول آبان ماه 1206 / 24 اكتبر 1827) روس‏ها شهر تبریز را نیز به اشغال خود درآوردند. یك هفته بعد پاسكوویچ وارد شهر تبریز شده و شروع به قتل عام مردم شهر كرد. در این بین عباس میرزا، نمایندگانی نزد پاسكوویچ فرستاد و تقاضای متاركة جنگ كرد. در گفتگوهایی كه به عمل آمد، روس‏ها شرط ترك مخاصمه را واگذاری همة سرزمین‏های آن سوی ارس و نیز پرداخت پانزده كرور تومان غرامت دادند.

فتح علی شاه كه از تغییر حالت ولیعهد و روس‏ها، سخت برآشفته بود، بدون آگاهی عباس میرزا دستور جمع‏آوری سپاه داد و در زمستان سال 1206 خورشیدی (1828 میلادی) با وجود شرایط سخت جوی به سوی قزوین حركت كرد.
در این لحظه، بار دیگر انگلیس‏ها وارد صحنه شدند. دولت انگستان در پی آن بود كه ایران را تضعیف كند تا نتواند خطر جدی برای هندوستان به حساب آید و هم چنین در اثر شكست از روس‏ها ، تنها به دولت بریتانیا متكی گردد. انگلیس‏ها، با نیرنگ، تطمیع و تهدید اطرافیان فتح علی شاه و بی‏میلی ولیعهد به ادامه جنگ، وی را از میان راه مجبور به بازگشت كرده و عهدنامه تركمن چای را بر ایران تحمیل كردند.
بدین سان، روز اول اسفند ماه 1206 خورشیدی (5 شعبان 1243 قمری ـ 21 فوریه 1828 میلادی)، در قریة تركمن چای قرارداد صلح بسته شد. باعث شگفتی و افسوس است كه بنا به شواهد تاریخی، عباس میرزا در انعقاد قرارداد و واگذاری همة سرزمین قفقاز به روس‏ها، عجله داشت و تنها بر سر میزان غرامت، به چانه زنی پرداخت . در حالی كه حتی در آن شرایط نیز امكان باز پس‏گیری بخش‏هائی از قفقاز، در برابر قبول قطعی عهدنامه گلستان وجود داشت.
برپایة قرارداد مزبور، ایالت‏های ایروان، نخجوان و بخش دیگری از تالش به روس‏ها واگذار گردید. از سوی دیگر قضاوت كنسولگری (كاپیتولاسیون) بر ایران تحمیل شد. و حاكمیت و مالكیت ایران بر دریای مازندران، كم رنگ‏تر شد. در نتیجه، افزون بر پرداخت ده كرور غرامت جنگ، رود ارس مرز میان دو كشور قرار گرفت.

ج ـ هفده شهر قفقاز

باكو (مركز سیاسی ایران شمالی)

باكو پایتخت ایران شمالی، بزرگ‏ترین بندر دریای خزر و پرجمعیت‏ترین شهر حوزة‌ این دریا است. باكو یكی از بزرگ‏ترین و مهم‏ترین مراكز علمی، فنی و فرهنگی منطقه به شمار می‏رود. این بندر در ساحل غربی دریای خزر و در خلیج باكو قرار دارد. در اطراف مركز شهر باكو، شهركها، روستا ، شهرها، روستاها و سایر مراكز جمعیتی، كارخانه‏های صنایع سبك و سنگین، معادن، مؤسسات كشاورزی و مراكز استراحتگاهی، همه با هم «باكوی بزرگ» (متروپلیتن باكو) را پدید آورده‏اند.
ازنظر اداری، در تركیب شورای شهر باكو 47 شهرك در 10 ناحیة اداری قراردارد (26 كمیسر باكو، نسیمی، اكتبر، نریمانف، عزیز بیكف، قره‏داغ و...) مساحت شهر باكو 2200 كیلومتر مربع است. باكوی بزرگ قسمت عمده‏ای از شبه جزیرة آبشوران، جزایر و شبه جزایر و دماغه‏های آبشوران و قبوستان را در برمی‏گیرد. در قسمت جنوب ناهمواریهای باكو در غرب تپه و پشته‏ای است كه در بین آنها چاله‏ها و نوار ساحلی به ویژه در قسمت شرقی شبه جزیرة آبشوران، دشتهای هموار قرار دارد.
قسمت مركزی شهر باكو در «دریابار» پلكانی خلیج باكو قرار دارد.
ارتفاع باكوی بزرگ 28 متر پایین‏تر از سطح آب دریاهای آزاد است. در قلمرو باكو ذخایر و معادن ارزشمندی مانند نفت، گاز و مصالح ساختمانی ( سنگ بنا، مواد اولیه سیمان و آهك ، خاك رس) استخراج می‏شود. در چند نقطة شهر و پیرامون آن (شیخ . سوراخانی) آبهای گرم و معدنی جاری است. تعدادی گل فشان (كی زكی ) بغ، بغا، لوك باتان و غیره نیز وجود دارد. اقلیم باكو جنب مداری است. میانگین درجة‌ حرارت ماهانه در زمستان 4 ـ 3 درجه و در تابستان بین 26 ـ 25 درجة سانتی گراد است.میانگین بارندگی سالانة‌ باكو 300 میلی متر است. وزش بادهای نسبتاً قوی باد شمال (خزری) و باد جنوب ( گیله‏وار) از ویژگیهای باكوست.
در اطراف باكو دریاچه‏های آب شور از نوع دریاچه‏های ساحلی (بویوك شور، خوجاسن) وجود دارد خاكهای خاكستری ـ قهوه‏ای، خاكهای شوره‏زار و دشتها و جلگه‏های ساحلی، تپه‏های ماسه‏ای وگلی، گسترده شده است. چشم‏انداز باكوی بزرگ بیابان خشك ونیمه بیابانی است.
جمعیت باكوی بزرگ 2/2 میلیون نفر (نقطة شهری باكو بدون روستاها و شهركهای پیرامون 7/1 میلیون نفر ) است.
بیش از نیمی از جمعیت شهررا آذریها تشكیل می‏دهند. در سال 1970 میلادی (1351 شمسی) از كل جمعیت شهر 3/46 درصد را آذریها، 8/28 درصد را روسها و 4/16 درصد را ارامنه تشكیل می‏دادند. تعدادی از اقلیتهای یهودی ، تاتار، لزگی، اوكراینی و غیره، در شهر زندگی می‏كردند. پس از فاجعة ژانویه 1990 و پیامدهای حاصل از استقلال آذربایجان، از 1991 میلادی به بعد و نیز واقعة درگیری آذریها با ارامنه در شهر سومقائیت و باكو در 1992 میلادی به و همچنین جنگ قره‏باغ، تركیب جمعیت شهر كاملاً دگرگون شده است. به طوری كه اكنون ارامنة ‌اندكی در شهر زندگی می‏كنند و اغلب روسها نه تنها از باكو، بلكه از اغلب نقاط آذربایجان مهاجرت كرده‏اند.
باكو از نظر تعدادی جمعیت پس از شهرهای مسكو، سن‏پترزبورگ، كی‏یف و تاشكند، پنجمین شهر اتحاد شوروی (سابق) بود. تعداد جمعیت آذری باكو از 1920 تا 1976 میلادی حدود 9/2 برابر و تعداد كل جمعیت شهر 5/4 برابر افزایش یافته است. هم اكنون باكو با جمعیتی حدود 2 میلیون نفر بیش از نیمی از جمعیت شهری و حدود 25 درصد جمعیت ایران شمالی را در خود جای داده است.

پیشینة تاریخی
آثار به دست آمده از كاوشهای باستان‏شناسی در شبه جزیره آبشوران نشان می‏دهد كه این منطقه از قدیمی‏ترین نقاط مسكونی منطقه بوده است. در پیرامون دریاچه‏های «آرتیوم»، «زیق» و نیز در محل‏هایی به نامهای «شوولان»، «مردكان»، «بینه قدی»، «امیر جان» و غیره ، آثاری از هزارة 3 ـ 1 پیش از میلاد به دست آمده است. تاریخ دقیق بنای شهر باكو شناخته نشده است. تعدادی از پژوهشگران، باكو را هم عصر «قیطره (قانقارا)»، «آلبانا» و «باروكا» می‏دانند. آثار به دست آمدة‌ مربوط به دورة ساسانی در سده‏های 5 ـ 7 میلادی در باكو ، نشان دهندة‌ سكونت در شهر باكو است. در منابع مربوط به سده‏های 5ـ6 میلادی «باقاران»، «آتش» و «باقوآن»، نامیده شده است.
در منابع اسلامی (سدة 10 میلادی) باكو را «باكوییه»، «باكوه»، «باكو» و در منابع روسی (سدة 15 میلادی) «باكو» و در منابع فارسی دورة‌ صفویه «بادكوبه» نامیده‏اند. در نیمة دوم قرن نهم میلادی ضعف خلافت عباسیان و شدت یافتن جریانات مركزگریزی، سبب ایجاد حكومتهای مستقل شد. یكی از این دولتها، حكومت شیروانشاهان بود. اواخر قرن 12 تا اوایل قرن 13، دورة‌ رشد و توسعة باكو بود. در سال 1211 میلادی قزل ارسلان شماخی را به تصرف درآورد و پایتخت شیروانشاه، آخستان موقتاً به باكو منتقل شد. شیروانشاهان كوششهای بسیاری را برای امنیت شهر به كار بردند. در قرن 12 در اطراف باكو باروها و خندقها ساخته شد. «قلعه دختر» نیز جزو استحكامات شهر بود. در دهة 30 قرن 13، مغولها به باكو حمله كرده و پس از محاصره‏ای طولانی، شهر را به تصرف درآوردند. این حمله سبب كاهش و ركود در استخراج نفت و بازرگانی باكو شد. فرمان سلطان محمد خدابنده (الجایتو) كه بر روی دیوار مسجد جامع (16 ـ 1304 میلادی) نوشته شده گویای این مسئله است.
در 1501 میلادی شاه اسماعیل صفوی به شیروان لشكر كشید و باكو را به تصرف درآورد. در 1538 میلادی در دورة فرمانروایی شاه طهماسب اول، شیروان و باكو در تركیب دولت صفویه قرار گرفت. در دورة‌ جنگهای ایران و عثمانی در 1578 میلادی سپاه عثمانی باكو را اشغال كرد. در سال 1607 میلادی شهر دوباره به حاكمیت دولت صفویه درآمد. در نتیجة تقویت و استحكام دولت مركزی و پایان جنگهای محلی ویرانگر كه كاهش نیروهای تولیدی را در پی داشت، سالهای 40 قرن 17 سبب شكوفایی چشمگیر شهر شد.
ثروتهای طبیعی باكو و موقعیت مكانی مهم و استراتژیك آن سبب جلب توجه روسیة تزاری در آغاز سدة 18 شده بود. پتركبیر كه برای تصاحب ایالات ساحلی دریای خزر كوشش می‏كرد، اقدام به تشكیل نیروی دریایی خزر كرد. در 26 ژوئن 1723 میلادی سپاه پتركبیر وارد باكو شد. ولی با انعقاد قرارداد صلح گنجه، بین ایران و روسیه در 1735 میلادی باكو مجدداً در حاكمیت دولت ایران قرار گرفت.
در اواسط سدة 18 در این منطقه تعدادی خانات، از جمله «خانات باكو» به وجود آمد. جنگهای بین این خانات سبب ركود اقتصادی منطقه، از جمله باكو شد. در نیمة دوم قرن 18 زندگی اقتصادی شهر و بازرگانی بهبود یافت. سرپیچی حاكم باكو از اطاعت دولت مركزی ایران سبب حملة سپاهیان آقا محمد خان قاجار برای سركوبی حاكم باكو شد.خیانت حاكم بر باكو به دولت ایران و استمداد او از قوای روس سبب اعزام قشون روس در بهار 1796 میلادی به فرمان كاترین دوم به فرماندهی ژنرال زوبوف به باكو شد و در 13 ژوئن باكو به تصرف روسیه درآمد. در آغاز سال 1796 ژنرال د. پ . سیسیانوف به سمت فرمانداری باكو منصوب شد. پس از مرگ كاترین دوم، فرزندش پاول اول، به ژنرال زوبوف دستور عقب‏نشینی داد و قوای روسیة تزاری در 1797 میلادی باكو را ترك كردند.
در اوایل سدة 19 الكساندر اول در فكر تصرف ولایات ساحلی دریای خزر ، به ویژه باكو بود. جنگهای ایران ـ روسیه (در سالهای 1804 ـ 1813) سبب تقویت موقعیت روسیه در تصرف باكو شد. قوای روسیه در 12 اوت میلادی 1805، باكو را به محاصره درآورد، ولی در ادامة محاصره ناكام ماند و ناگزیر به عقب‏نشینی شد. در 1806 میلادی قوای ژنرال سیسیانوف به باكو نزدیك شد. در زمان مذاكرة ژنرال سیسیانوف با حسینقلی خان ( حاكم ایرانی باكو)، خان باكو، ژنرال سیسیانوف را دستگیر كرده و به قتل رساند. در 6 اكتبر 1806 میلادی روس‏ها به تلافی مرگ فرمانده خود باكو را به تصرف قوای خود درآوردند. و نهایتاً بعد از 7 سال جنگ و گریز، در جریان معاهدة گلستان در سال 1813 میلادی مناطق شیروان و دیگر ولایتهای شمال رود ارس از ایران جدا و به صورت اجباری به روسیة تزاری ملحق شد.