اسماعیل (عبری:יִשְׁמָעֵאל به معنی خدا را شنیده) از شخصیت‌های کتاب مقدس، پسر بزرگ ابراهیم از هاجر، کنیز مصری سارا، بود و در زمانی که ابراهیم هشتاد و شش ساله بود و چهارده سال قبل از تولد اسحاق به دنیا آمد [۱] محل تولد وی ممری و تاریخ آن ۲۰۸۵ قبل از میلاد بوده‌است.[نیازمند منبع] اسماعیل در سیزده‌سالگی ختنه شد. [۲]بر طبق عقاید مسیحیت و یهودیت در تورات خداوند عهد خود را پس از ابراهیم با اسحاق و نه با اسماعیل بست.[۳] اما خداوند همچنین وعده داد که از «اسماعیل» نیز ملتی بزرگ و ۱۲ امیر پدید خواهد آمد. پس ابراهیم، اسماعیل و مادرش هاجر را در بیابانی به نام فاران، که برخی آن را «حجاز» دانسته اند، رها نمود. [۴] مسلمانان پیدایش چاه زمزم(در اعتقاد یهودیان و مسیحیان «چاه بئرشبع») را پس از آن دانسته‌اند که هاجر برای اسماعیل به جستجوی آب روان شد[۵] همچنین خدا وعده نیل تا فرات را به عنوان سرزمین موعود در تورات به فرزندان ابراهیم، یعنی بنی اسماعیل(عربها) و بنی اسحاق(بنی اسرائیل و یهود) داده‌است: «در آن روز، خداوند با ابرام عهد بست و گفت: «این زمین را از نهر مصر(نیل) تا به نهر عظیم، یعنی نهر فرات، به نسل تو بخشیده‌ام»[۶]
اسماعیل در اسلام
در روایات سنتی اسماعیل جد بزرگ اعراب محسوب می‌شود. اعراب خود را از نسل اسماعیل و یهودیان خود را از نسل اسحاق (برادر اسماعیل) می‌دانند. برخلاف یهودیان و مسیحیان، مسلمانان معتقد به پیغمبری و رسالت اسماعیل هستند.[۷]اما در عین حال تنها ابراهیم، اسحاق و یعقوب در قرآن امام خوانده شده‌اند.[۸] در قرآن بلافاصه پس از نقل ماجرای ذبح تنها فرزند ابراهیم، خدا نوید اسحاق را به عنوان پاداش به او می‌دهد.[۹] همچنین در روایات اسلامی، قول قوی این است که قربانی، اسماعیل بود. ولی در کتاب مقدس بخش عهد عتیق، خداوند(یهوه) دستور قربانی کردن اسحاق را به ابراهیم داد.[۱۰] مسلمانان معتقدند که خانه کعبه به دست ابراهیم و فرزندش اسماعیل در مکه تجدیدبنا شده است[۱۱] و اسماعیل حجرالاسود را یافته‌است. سیره‌نویسان مسلمان، محمد را از نوادگان نابت پسر اسماعیل دانسته‌اند.
اسماعیلیان
لفظ اسماعیلیان(عبری: ישׁמעאלי) چندین بار در عهد عتیق به کار رفته است و معمولا گمان می شود منظور تنها فرزندان اسماعیل است ولی کتاب پنجاهه‌ها به روشنی اسماعیلیان را شامل نسل اسماعیل و ۶ برادرش از قطوره دانسته و اعراب را از آنان دانسته است.[۱۲]
