«سالها نقاشی نمایانگر اندیشه تفکر شعرا، داستانسرایان، نویسندگان و زینتبخش کتابها بود. ولی نگارگر خود را به محدوده فضای بسته جدول و درون متن کتاب مقید ننمود. نقوش در حواشی پیش رفتند، سروها سرکشیدند و ستیغ کوهها حاشیه را شکافتند، ابرهای دربرگیرنده کوهها به اطراف پراکنده شدند و پرندگان درحاشیه و متن به پرواز درآمده تا بدانجا که خویشاوندی شعر و نوشته درآمیزش با جلوهگری نقش و جلای رنگها اوج فزونتری یافت. همین انس و الفت دیرپای نقاشی ایرانی با ادبیات سبب شد که حال و هوایی رویایی و شاعرانه در فضای این هنر بوجود آید.»
همانگونه که استاد محمود فرشچیان در عبارت فوق اشاره نموده، شیوههایی که میان نگارگران پیشین درایران رواج داشت، بازآفرینی داستانها و اشعار ایرانی بود اشعار شاعران و حکایات سخنوران اغلب بر نقاشی آنان حاکم بود. لیکن محمود فرشچیان نقاشی را از قید شعر رها ساخت. به عقیده وی هر هنرمند باید ذهن و فکر خود را مصوّر کند، آنگونه که ادیبان با واژه و نقاشان با قلم میآفرینند.
آنچه که آثار فرشچیان را از سایرین متمایز میسازد، شتابههای مدوّر چشمگیرنده نقاشیهایش است. البته آثار بهزاد، نقاش بزرگ دوره تیموری و سلطان محمد، نقاش بزرگ دوره صفوی، از نخستین نمونههایی هستند که برپایه ساختار زیربنایی دایرهوار تصویر شدهاند، لیکن بنابر نظریه پروفسور الینور سمیز۱، تصویرپردازی مدوّر فرشچیان پویاتر و چهرهها، شاخ و برگها و موجودات افسانهای چنان با یکدیگر در چرخش و پیچ و تاباند که گویی همه در گردابی جای دارند. نقوش این چنینی حتی در قالیکاری و کاشیکاری ایرانی نیز بدایعی را بهوجود آورده است.
به عقیده فرشچیان، نقاشی ایرانی هنری است خیالی که از اندیشه نقاش نشأت گرفته نه دیدگاه عینی. در نقاشی سایر کشورها، به عنوان مثال در چین، نهایت قدرت و مهارت درارائه طبیعت بهکار گرفته شده و وجه تمایز آن با نقاشی ایرانی این است که نقاش ایرانی با روح ناخودآگاه و حس قوی ومعنوی انسانی سروکار دارد. فرشچیان درآثار خود به این حس قوی و معنوی میپردازد و طیف گستردهای از حالات وعواطف را ترسیم میکند از جمله حالات درونی انسان، حیوانات، آواز پرندگان، بانگ مرغان و ریزش باران.
در اغلب آثار وی تداوم زندگی و طبیعت آشکار است. وی در حقیقت شور زندگی را با قلم ترسیم میکند که در آن زشتیها و زیباییها در کنار هم به چشم میخورند.
برشی از زندگی
محمود فرشچیان متولد 1308 هجری در اصفهان، از دوران کودکی استعداد و علاقه خود را در زمینه نقاشی نمایان کرد. وی دراین باره میگوید:
« 4 سالگی را خوب به یاد دارم. روی زمین مینشستم و نقشهای قالی را روی کاغذ میکشیدم. پدرم هم از این وضعیت راضی بود.»
پدر فرشچیان که نماینده فرش اصفهان بود و آثار نفیس را خریداری و جمعآوری میکرد، با مشاهده استعداد فرزندش، وی را به کارگاه نقاشی استاد حاج میرزا آقا امامی برد.
« درهمانجا حاج میرزا آقا امامی نقش آهو به من داد و گفت تا از روی آن نقاشی کنم، تا صبح روز بعد حدود 200 طرح دراندازهها و جهتهای مختلف کشیدم. برای استاد باورکردنی نبود و از آن به بعد مورد تشویق و تایید ایشان قرار گرفتم.»
یکی دیگر از اساتید فرشچیان، استاد عیسی بهادری بود. در زمان نوجوانی فرشچیان، نحوه آموزش متفاوت بوده بنابر قول وی، استاد بهادری مشقهایی ازروی کاشیهای اصفهان را برای شاگردانش تعیین میکرد و طرحهای آنها رابا اصل نقشها مقایسه مینمود. سپس پیش از آنکه آنان رابهطور مستقیم از اشکالهایشان آگاه کند، از آنها میخواست که خود با مقایسه طرح و اصل نقش، اشکالهای خود را بیابند.
فرشچیان پس از آموزش نزد استاد امامی و بهادری و فارغالتحصیلی از مدرسه هنرهای زیبا اصفهان، برای گذراندن دوره هنرستان هنرهای زیبا به اروپا سفر کرد و چندین سال به مطالعهی آثار هنرمندان غربی در موزهها پرداخت. بنابر گفته وی در موزههای اروپا، اول کسی بود که وارد موزه میشد با بستهای از کتاب و قلم و درنهایت آخر از همه، خود او بود که از موزه خارج میشد.
وی هنر قدیم و معاصر اروپا و آمریکا را به خوبی مطالعه کرده و به عصر بینالمللی هنر خو گرفته، در عین حال وفاداری خود را به نسبت هنر ایران حفظ کرده است.
پس از بازگشت به ایران، فرشچیان کار خود را در اداره کل هنرهای زیبای تهران آغاز کرد و به مدیریت اداره ملی و استادی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران برگزیده شد.
استاد محمود فرشچیان، هماکنون در نیوجرسی آمریکا ساکن است و سفرهای دورهای و فصلی به ایران دارد. علیرغم اینکه محل سکونت وی در خارج از ایران است، به گفته خودش هیچگاه از ایران دور نبوده، بلکه درحقیقت درآنجا مجالی را برای خلق آثارش فراهم نموده، چرا که در ایران به دلیل شرکت در مراسمها و جلسات متعدد فرصتی برای نقاشی باقی نمیماند.
مروری بر تعدادی از آثار استاد فرشچیان
عمدهی آثار استاد در چندین جلد کتاب بسیار نفیس و ارزنده و نیز در قالب پوستر و کارتهای پستال زیبا به چاپ رسیده است. از آن جمله سه جلد کتاب از آثار وی در زمرهی «برگزیدهی آثار یونسکو» به زیور چاپ آراسته گردیده است. برخی از آثار برجسته استاد عبارتند از:
. «ضامن آهو»: استاد فرشچیان در مورد نحوه طراحی شمایل امام رضا(ع) در این اثر میگوید:
«اول میخواستم امام را از پشت سر طراحی کنم، ولی مقتضیات تابلو ایجاب میکرد که ایشان را از روبرو تصویر نمایم. وقتی به صورت حضرت رسیدم، نتوانستم آنگونه که میخواهم طرح را کار کنم. صورت، روزها و ساعتها دستنخورده ماند. بعدازظهر یک روز، مثل همیشه که هنگام نقاشی وضو میگیرم، وضو گرفتم و رو به مشهد ایستادم و زیارت خاصهی حضرت را خواندم، بعد رفتم سراغ تابلو و قلم را گرفتم و شروع کردم. بدون آنکه قلم را بردارم یا طرح را عوض کنم، صورت را ساختم. وقتی هم که تمام شد دیگر تغییری در آن ایجاد نکردم.» همچنین ایشان در مورد ویژگی این اثر میگوید:
«تمام عناصر تشکیلدهندهی تابلوی ضامن آهو و تمام خطوط و پرسوناژهای آن، همه معطوف به وجود امام رضا هستند و تمام منحنیها بهسوی ایشان ختم میشوند. پرسوناژ امام (ع) از لحاظ رنگ و فرم هم طوری قرار گرفته که در فراز بوده و باقی عناصر در فرود باشند. در چهرهی بچه آهوانی که به خدمت حضرت میآیند، حالتی از خوشحالی و شادمانی توأم با احترام دیده میشود، که این احترام بهصورت زانو زدن در برابر امام (ع) متجلی است.»
2. «پنجمین روز آفرینش»: در این تابلو همهی مخلوقات زمینی و آسمانی به ستایش پروردگار مشغولاند. ماهیها و پرندگان واقعی و تخیلی در دریاهای طوفانی شناور و بر آسمان ابری در پروازند.
3. «عصر عاشورا»: استاد در مورد نحوه طراحی این اثر جاویران میگوید:
«سه سال پیش از انقلاب روز عاشورا مادرم مرا نصیعت کرد و گفت: بروضه گوش کن تا چند کلمه حرف حساب بشنوی. و من با ایشان گفتم: من اول در اتاقم کاری دارم بعد خواهم رفت.
حال عجیبی به من دست داد. وارد اتاق شدم، قلم را برداشتم و تابلوی عصر عاشورا را شروع کردم. قلم را که برداشتم تابلویی شد که الآن هست بدون هیچ تغییری».
4. «طراحی ضریح امام رضا»: این کار هفت سال بهطول انجامید و یادمانی است خجسته در تاریخ فرهنگ و هنر ایران که استاد بهصورت افتخاری انجام داده است.
نظرات تعدادی از هنرشناسان در مورد کارهای استاد فرشچیان
1. کویچیرو ماتسورا، مدیرکل یونسکو: «استادی او استادی افسونگری است که گذشته، حال و آینده را در جلوهگاهی شکوهمند و والا فارغ از قید زمان بههممیآمیزد.»
2. پرفسور دکتر امبرتو بالدینی، استاد کرسی تاریخ هنر و رئیس دانشگاه بینالمللی هنر فلورانس ایتالیا: «برای دریافت باطنی یا درونی کار فرشچیان دیدی ژرفنگر لازم است و صبری زمانگیر. فرشچیان در حوزهی نقاشی ایرانی یک نقطهی عطف و پدیدهی شگرف بهشمار میآید.»
3. هوانگ جو، نقاش بزرگ چین و ریاست مرکز تحقیقات هنری چین و رئیس موزهی هوانگ پکن: «این امتیازات و ویژگیهای، هنری استاد محمود فرشچیان را بهصورت یکی از چهرههای درخشان هنر نقاشی معاصر درآورده است و از محدود هنرمندان ماندگار ساخته که تنها فرزند زمان خویش نیستند و ارزشیابی آنان فقط به معیارهای زمان و مکان خودشان محدود نمیگردد.»
4. زینچوک، منتقد و هنرشناس موزهی شوچنگو کیف اکراین: «تنها هنرمندی که نشانی از خداوند بخشندهی مهربان دراوست میتواند شاهکارهایی اینچنین بیمانند بیافریند که در آنها کردارهای معنوی و دستاوردهای انسانی، تا این حد محسوس و طبیعی بازتاب یافته است.»
5. پرفسور دکتر برت فراکنر، رئیس کرسی ایرانشناسی، زبان، تاریخ و فرهنگ دانشگاه هامبرگ آلمان: «نقاشی محمود فرشچیان آثاری را نشان میدهد که پیوند تمامعیار با هنر اصیل ایران دارد، اما بیش از آن هنری را نمایان میسازد که متعلق به بشریت و همهی جهان است و به نسل ما میآموزد که هنر او نهتنها متعلق به یک تمدن خاص بلکه بخشی از میراث هنری و فرهنگی جهان بهشمار میرود.»
6. دکتر شیکنو بوکیمورو، رئیس موزهی هنر استانداری هیوکن ژاپن: «فرشچیان در آثارش ابدیت کائنات را به یاری چرخشهای خیرهکننده بازنمایی میکند.»
درخشش استاد بر تارک هنر ایران موجب شد که نام ایشان در فهرست چهرههای ماندگار ایران ثبت گردد. از ایزد یکتا برای ایشان سلامتی و کامیابی طلب میکنیم.
کلام آخر از زبان استاد
بماند سالها این نظم و ترتیب
ز ما هر ذره خاک افتاده جایی
غرض نقشی است کز ما بازماند
که هستی را نمیبینم بقایی
مگر صاحبدلی از روی رحمت
کند بر حال درویشان دعایی
منتخبی از جوایز
1379: انضمام نام هنرمند در فهرست روشنفکران قرن بیست و یکم
1372: نشان درجه یک هنر
1364: تندیس طلایی اسکار ایتالیا
1363: نشان هنر نخل طلایی ایتالیا
1363: تندیس طلایی اروپایی هنر، ایتالیا
1362: دیپلم آکادمیک اروپا، آکادمی اروپا – ایتالیا
1361: دیپلم لیاقت دانشگاه هنر، ایتالیا
1360: مدال طلای آکادمی هنر و کار، ایتالیا
1352: جایزهی اول وزارت فرهنگ و هنر، ایران
1337: مدال طلای جشنوارهی بینالمللی هنر، بلژیک
1331: مدال طلای هنر نظامی، ایران
پاورقیها:
۱ معاون سابق رییس بخش اسلامی موزه هنر متروپولیتن و دانشیار تاریخ هنر اسلامی دردانشگاههای مینهسوتا و پنسیلوانیا
منبع: Copyright © 2005, Aftab Magazine
