چاپ " باتيك" ، ميراث دو هزار ساله
چاپ "باتيك" به عنوان هنري سنتي و با قدمت بيش از دو هزار سال ، سده‌ها مورد استفاده هنرمندان و صنعتگران نقاط مختلف جهان بوده است.
اين هنر قديمي در طول قرن‌ها حيات خود ، سير تكاملي پيموده و هنرمندان كشورهاي مختلف با استفاده ازآن،آثاري به يادماندني خلق كرده‌اند كه امروزه زينت بخش گنجينه‌هاي معروف جهان است.
درواقع باتيك،يكي از انواع چاپ سنتي است كه بوسيله ماده‌اي مقاوم، متشكل از سقز ، موم و پارافين روي پارچه ابريشم انجام مي‌شود.
شكل ابتدايي اين پارچه در كشور چين و سپس در جزيره جاوه اندونزي رايج و بتدريج به كشورهاي ديگر صادر شد و هر سرزمين با توجه به سنت ، سلايق و ذوق خود ، تحولي در آن ايجاد كرد.
هنر باتيك قبل از اسلام از طريق جاده ابريشم بوسيله تجار آذربايجاني به ايران آمد و درآغاز به‌صورت ابتدايي آن(باتيك تك رنگ) در تبريز متداول شد.
شكل ابتدايي چاپ باتيك به‌اين ترتيب بود كه‌از تركيب درخت موز،سودسوزآور و خاك رس، ماده‌اي مقاوم و چسبناك به‌دست مي‌آمد و قسمت‌هايي‌از پارچه را بوسيله قلم مو با اين ماده پوشانده و تمامي پارچه را رنگرزي كرده ، پس از شستشوي قسمت‌هاي آغشته به چسب به رنگ اصلي پارچه و قسمت‌هاي ديگر رنگين مي‌شد.
پس از ورودهنر صنعت چاپ باتيك به ايران به‌جاي برگ مو از پيه گوسفند، موم خالص عسل و سقز خام‌براي ساخت ماده مقاوم‌استفاده مي‌كردند كه نام بين‌المللي آن "واكس باتيك" بوده و در آذربايجان به آن " روغن كلاقه‌اي" اطلاق مي‌شود.
چاپ باتيك در بدو ورود به كشورمان به رنگ سفيد و زمينه مشكي انجام مي‌شد.
پس از مدتي،رنگ قرمز را با رنگ سفيد به كار بردند كه به صورت خال‌هايي بر زمينه سياه يا سرمه‌اي بود كه " سفيد فلفلي" نام گرفت و بر روي كرباس و يا قاب‌هاي چوبي انجام مي‌شد.
از دوره صفويه، چاپ روي ارچه ابريشم به روش باتيك در اسكو، كهنو و باويل آذربايجان شرقي، رونق فراوان يافت.
چاپ باتيك روي پارچه در مراحل چندي انجام مي‌گيرد كه" صمغ‌گيري ابريشم" نخستين مرحله آن است.
در اين مرحله،قبل از چاپ،پارچه را رنگ‌پذير كرده،مقداري آب و صابون را در ظرف مسي تا? ???درجه سانتي گراد حرارت مي‌دهند، سپس كربنابت دوسود را به آن افزوده،حل مي‌كنند. آنگاه پارچه را به مدت نيم ساعت در محلول مي‌جوشانند تا كاملاسفيد شود،سپس با آب سرد آبكشي،خشك و اتو مي‌كنندتا براي چاپ‌آماده شود.
دومين مرحله در چاپ باتيك، ساخت قاب است كه براي آن ابتدا، نقشه اصلي را روي كاغذ كشيده،رنگ كرده،سپس نقشه را به تفكيك رنگ، روي كاغذهاي ديگر كپي كرده، هر قطعه را با چسب روي تخته سه‌لا چسبانده و اطراف آن را مي‌برند.
در ساخت قاب براي طرح ظريف، استفاده از ورقه آهني مناسب‌تر است. در اين حالت با چسباندن قطعه‌هاي بريده‌شده روي سطح قالب،ديگر قالب‌هاي‌مثبت و منفي، آماده مي‌شود.
"تهيه واكس باتيك"، مرحله ديگر اين چاپ هنري است كه در آن،سقز را در ظرف مسي و با حرارت ذوب مي‌كنند به‌طوري كه پخته شده و كف آن كاملا از بين برود، سپس پيه و موم را به آن افزوده و مي‌جوشانند تا بخوبي مخلوط شود.
در پايان‌اين مرحله محلول حاصل را از صافي ريز عبور مي‌دهند تا آماده مصرف شود.
مرحله ديگر چاپ هنري باتيك،"رنگرزي " است كه در آن از سه نوع رنگ ، شامل رنگ‌هاي ري‌آكتيو،رنگ‌هاي جوهري و رنگ‌هاي گياهي براي چاپ پارچه و طراحي نقش مورد نظر هنرمند ، استفاده مي‌شود.
پس از انجام مراحل يادشده، نوبت به"باتيك‌گيري "به عنوان آخرين مرحله چاپ باتيك مي‌رسد.منظور ازاين اصطلاح،زوددن پارچه از واكس باتيك در پايان مرحله رنگرزي است.
در اين مرحله‌ابتدا مقداري پيه خالص‌گاو يا گوسفند را درظرف مسي ريخته با حرارت آب كرده،پارچه چاپ شده را در ظرف غوطه‌ور كرده‌و مرتب تكان مي‌دهند تا به‌اين طريق واكس باتيك در پيه حل شود. سپس پارچه را بيرون آورده مي‌فشارند تا در جريان هوا سرد شود.
بديهي است كه چاپ هنري باتيك به عنوان يكي‌از هنرهاي ظريفه در طول سده‌ها حيات خود ، سيري تكاملي را پيموده و هنرمندان اين عرصه ، طرق گوناگوني را براي بهبود فعاليت هنري خويش و خلق آثار كم‌نظير آزموده‌اند.
"چاپ مستقيم" از جمله روش‌هاي چاپ باتيك از روزگاران قديم تاكنون بوده كه در آن رنگ به صورت مستقيم و بوسيله قلم موي پهن روي استامپ قالب بر روي پارچه زده مي‌شد.
در روش"چاپ برداشت"، ابتدا پارچه، رنگرزي شده است سپس به كمك چاپ ، رنگ زمينه پارچه ما طبق با طرح مورد نظر هنرمند ، برداشته مي‌شد.
در روش "چاپ با شابلون" به عنوان يكي از رايجترين شيوه‌هاي چاپ باتيك با قرار دادن شابلون نقش روي پارچه و استفاده از غلطك رنگي ، طرح و رنگ روي پارچه، منتقل مي‌شود.
"نقاشي باتيك روي پارچه ابريشمي" از ديگر روش‌هاي اين چاپ هنري است كه در آن، قسمت‌هايي از پارچه به كمك ماده مقاوم و بوسيله قلم موي"تيان" پوشانده شده و بخش‌هاي ديگر بوسيله قلم موي مخصوص آبرنگ و با استفاده از رنگ‌هاي ري‌آكتيو ، بازيك و رنگ‌هاي خميري مانند آكروليك ، رنگ‌گذاري مي‌شود.
در شيوه چاپ باتيك يا تار عنكبوت پس از ايجاد طرح به كمك ماده مقاوم و رنگ‌آميز پارچه پيش از برداشتن ماده مقاوم با مچاله كردن پارچه،موم روي آن را ترك دار و مجددا پارچه را رنگ‌آميز مي‌كنند تا رنگ در ترك‌هاي موم نفوذ كرده و نقوش جالبي روي پارچه پديد آيد.
استفاده از چاپ هنري باتيك درايران بويژه خطه آذربايجان از گذشته تاكنون ادامه دارد و آثار هنري خلق شده در اين عرصه در موزه‌هاي اندونزي، تركيه و كشورهاي اروپايي نگهداري مي‌شود.
با وقوع انقلاب صنعتي در اروپا و آغاز تمدن جديد، چاپ باتيك نيز از منازل به كارگاهها كشيده شد و به‌عنوان هنري سنتي با مظاهر تمدن جديد درهم‌آميخت.
در ايران نيز پس از ركود مقطعي در رونق چاپ هنري باتيك در دوره قاجاريه باايجاد نخستين كارگاه چاپ باتيك كشور در تبريز توسط استاد "حسين گنجينه" اين هنر صنعت بارديگر در حيات اجتماعي و هنري مردم ظاهر شد.
استاد گنجينه متولد شهر گنجه بود و چاپ باتيك را در كشور با راه‌اندازي كارگاهي در تبريز پايه‌گذاري كرد.
وي مسئول كارخانه چاپ باتيك تبريز بود و با مهاجرت به تهران ، اين هنر را با خود به پايتخت برد.
استاد گنجينه در اداره فرهنگ و هنر وقت ، كارگاه چاپ سيلك اسكرين را بنيان نهاد و تدريس اين شاخه از هنرهاي تجسمي را در دانشگاه‌هاي شهرهاي مختلف كشور آغاز كرد.
چاپ باتيك،گونه‌اي از چاپ دستي و هنري است كه توانايي انجام كارهاي تجاري را نيز دارد و به اين ترتيب حلقه پيوند هنر و صنعت محسوب مي‌شود
