تعيين ارزش غذايی گياه موخور جهت استفاده در تغذيه دام
مقدمه:
تكاپوي بشر براي بدست آوردن مواد غذايي كه ناشي از نياز طبيعي موجودات زنده است، قرن‌هاست كه روبه فزوني گرفته و تمايل براي فراهم كردن غذايي مناسب‌تر و با كيفيتي بهتر انگيزه اصلي تلاش براي توليدات متنوع‌تر مي‌باشد. اين عامل اصولاً محرك اصلي تفكر بشر و نوآفريني‌هاي او در ايجاد و توسعه صنايع كشاورزي ، دامداري و غذايي است[1 ].
در پي افزايش نقش تغذيه در اقتصاد دامپروري، از اواسط قرن اخير تاكنون، شناسايي ارزش مواد غذايي و مواد خوراكي و تعيين احتياجات غذايي حيوانات(مزرعه‌اي) توجه متخصصين، بخصوص علوم دامي را به خود معطوف داشته و تحقيقات بيشماري در اين مدت انجام گرفته است [4 ].
مراتع مهمترين بخش از منابع تجديد شوندة كشور است كه به دليل پايين بودن هزينه تأمين علوفه از آنها در مقايسه با هزينه توليد علوفه از طريق كشت آبي فشار زيادي بر آن وارد مي شود[3 ].
در شرايط معمولي به طور متوسط 4/21 ميليون تن علوفه خشك در مراتع توليد مي شود كه 50 درصد آن معادل 7 /10 ميليون تن در تغذيه دام به مصرف مي رسد و 50 درصد باقيمانده آن جهت ادامه حيات مراتع وحفظ آن باقي مي‌ماند[2 ].
اين مقدار حدود 60 ميليون واحد دامي را تعليف مي‌كند؛ حال آنكه طبق آمار، جمعيت دام كشور رقمي در حدود 107 ميليون واحد دامي است كه تقريباً دو برابر ظرفيت مراتع كشور را تشكيل مي‌دهد. اين مسأله سبب چراي بيش از حد مراتع كشور را به دنبال دارد. پس بهبود كيفي دام از طريق افزايش كمي و كيفي علوفه (مرتعي و غيرمرتعي) امري اجتناب ناپذير است[3 ].
بنابراين با توجه به افزايش تعداد دام در مراتع و پايين بودن ظرفيت توليدي آنها نياز به استفاده از منابع غذايي غير مرتعي ضروري به نظر مي رسد. به منظور رسيدن به هدف فوق، ارزش غذ ايي گياه موخور بررسي شده است. بلوط غرب3 به عنوان يكي از گياهان شاخص و شايد با اهميت ترين گياه در منطقه رويشي غرب كشور است كه جايگاه ويژه اي بخصوص در محيط طبيعي ايلام دارد. موخورها (بطوركلي دارواشها) از جمله گياهان نيمه انگلي هستند كه در رويشگاه زاگرس بيشتر بر روی بلوطها و بسياري از درختان و درختچه‌ها رشد مي‌كنند و سبب ايجاد اختلال در روند طبيعي حيات آنها مي‌شوند و حدوث خسارت گاهاً به قدري شديد است كه حتي باعث مرگ درختان تنومند و بزرگ بلوط نيز مي‌‌شود ( مشاهدات پژوهشگران) . براي مبارزه با اين گياه نيمه انگل بر اساس مدارك و شواهد، مؤثرترين راه قطع مكانيكي شاخه آلوده مي‌باشد كه لاجرم هزينه‌هايي را نيز به همراه خواهد داشت[5].
با توجه به كمبود علوفه در منطقه جهت چراي دام، در اين تحقيق سعي بر آن شد تا ارزش غذايي گياه موخور جهت تغذيه دام مشخص گردد كه از اين طريق با توصيه استفاده از اين گياه در جيره غذايي دامها ، هم بخشي از نياز غذايي دام مرتفع شود و هم از ميزان فشار بر مراتع كاسته شود.
نمونه‌برداري از گياه موخور:
براي بدست آوردن نمونه‌اي يكدست جهت برآورد ارزش غذايی گياه موخور در چهار جهت جغرافيايي جنگلهاي اطراف شهر ايلام حركت نموده و از شاخ و برگ تازه گياه موخور در هر جهت مقداري به وزن يك كيلوگرم برداشت گرديد (جمعاً 4 كيلوگرم). نمونه‌برداري در اوايل فصل تابستان و پايان دورة گلدهي و به حداكثر رسيدن رشد زايشي انجام گرفت. نمونة هر جهت جغرافيايي در كيسه نايلوني ريخته شده و سريعاً به آزمايشگاه دانشكده كشاورزی دانشگاه ايلام منتقل گرديد و هر چهار كيلوگرم بطور كامل با هم مخلوط شدند و از آن، يك كيلوگرم جهت بررسيهاي آزمايشگاهي جدا گرديد. اين يك كيلوگرم شاخ و برگ گياه موخور معرف هر چهار جهت جغرافيايي و به عبارت بهتر معرف موخورهاي جنگل اطراف شهر مي‌باشند. نتايج و بحث نتايج مربوط به تجزيه شيميايي بدست آمده از گياه موخور در زير مي‌آيد.
جدول شماره 5- ميانگين كل تركيبات شيميايي گياه موخور (بر اساس صددرصد ماده خشك)
ماده خشك %
رطوبت %
پروتئين خام %
چربي خام %
الياف خام %
كلسيم %
402
0/0
0/4 9
12/0
25/0
13/1
فسفر %
سديم %
سديم %
پتاسيم %
منيزيم %
آهن%
3/20
6/5
6/5
56/13
71/71
29/28
بر اساس نتايج، ميزان پروتئين گياه موخور، به عنوان يك فاكتور بسيار اساسي56/13 درصد است كه نسبت به ميزان اين عامل در بسياري از خوراكهاي رايج در تغذيه دام ( كاه برنج، كاه گندم، كاه جو و علف خشك مرتع) در حد مناسبي است و مي‌تواند به عنوان يك ماده خوشخوراك مورد توجه قرار گيرد. ميزان چربي اندازه‌گيري شده، 6/5 درصد است كه باز هم در مقايسه با چربي موجود در بسياري از علوفه‌هاي رايج در تغذيه دام از كيفيت و جايگاه مناسبي برخوردار بوده و با توجه به اينكه چربي شكل اصلي ذخيره انرژي در حيوانات است و به عنوان عايق حرارتي نيز حائز اهميت مي باشد از اين نظر بسيار انرژي‌زا و گرم كننده است و مي‌توان از آن در اوقات سرد سال استفاده نمود. ميزان الياف خام اندازه‌گيري شده 3/20 درصد است كه در مقايسه با بسياري از خوراكهاي رايج از كيفيت مناسبتري برخوردار است. كم بودن الياف خام بر ميزان خوشخوراكي و قابليت هضم ماده غذايي مي‌افزايد و ميزان پروتئين جذب شده را افزايش مي‌دهد. چون ميزان بافت فيبري در ساقه و شاخه گياه موخور اندك مي‌باشد (علت ترد بودن ساقه و شاخه موخور) كم بودن ميزان الياف خام دور از انتظار نبوده است. ميزان عناصر معدني كلسيم، فسفر، پتاسيم، سديم، منيزيم و آهن به ترتيب: 13/1، 25/0، 12/0، 4 ، 09/0 درصد و 402 قسمت در ميليون بوده است كه عناصر فسفر، سديم ،پتاسيم و آهن از حد مورد نياز گوسفند بيشتر بوده و نمايانگر كيفيت بسيار مناسب آنهاست و مقدار عناصر كلسيم و منيريم اندكي كمتر از حد مورد نياز گوسفند است كه در صورت استفادهء خالص بايستي حتماً از منابع ديگري اين كمبود جبران شود. قابل ذكر است كه در ميزان عناصر معدني بر اساس شرايط آب و هوايي و خاك تغييراتي ايجاد خواهد شد. به طور كلي بر اساس نتايج بدست آمده از تعيين ارزش غذايي گياه موخور، اين گياه در جايگاه بسيار مناسبي براي تغذيه قرار داشته و خوراكي بسيار ايده‌آل و پر انرژي و گرما‌زا مي‌باشد و در رديف گياهان خوشخوراك و با قابليت هضمي بالا مي‌باشد و استفاده از اين گياه براي تغذيه دام بويژه در اوقات سرد سال توصيه مي‌گردد. بنابراين با برداشت اين گياه جهت تغذيه دام به چند هدف ارزشمند مي‌توان رسيد: 1- كمك به كاهش ميزان خسارت وارده موخورها به درختان بويژه بلوط در رويشگاه غرب كشور 2- تأمين قسمتي از علوفه مورد نياز دام و آن هم با كيفيتي بالا 3- كاهش در هزينه خوراك دام 4- جبران كمبود مواد غذايي و عناصرموجود در بعضي خوراكهاي مورد استفاده در تغذيه دام
منابع:
1-خادمي، ا. ،1376 ، تركيب شيميايي، ارزش غذايي و موارد استفاده مالت جو، مجله زيتون، شماره 133
2-خلد برين، ع. ،1377 ، نگاهي به منابع طبيعي ايران ، انتشارات مؤسسه پژوهشي كاريز، 52 ص.
3-رنجبري ، ا ر. 1374 ، تعيين عناصر معدني گياهان غالب در چهار منطقه عمده استان اصفهان، پايان نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه تربيت مدرس.
4-فضائلي، ح. و همكاران، 1379 ، تعيين تركيبات شيميايي و انرژي خام خوراكهاي دام استان گيلان، مجله پژوهش و سازندگي، شماره 46
5-- ناجي، ح ر.، 1380، بيولوژي و اكولوژي دارواشها و روشهاي مبارزه با آنها، دومين همايش ملي گياهپزشكي جنگلها، مؤسسه تحقيقات جنگلها و مراتع
