همه جای ایران سرای من است

[Borna66]

یه کلیت شروع میکنم


موقعيت جغرافيايي ايران


کشور ایران شانزدهمین کشور بزرگ جهان است. ایران در نیمکره شمالی، نیمکره شرقی در قاره آسیا و در قسمت غربی فلات ایران واقع شده و جزو کشورهای خاور میانه است.
نصف النهار 5 44 شرقی از غربی ترین نقطه ایران و نصف النهار 18 63 شرقی از شرقی ترین نقطه ایران عبور می کند. همچنین مدار 3 25 شمالی از جنوبی ترین نقطه ایران و مدار 47 39 شمالی از شمالی ترین نقطه این کشور می گذرد.
ايران با 1648195 کيلومتر مربع مساحت از شمال با ارمنستان، آذربايجان، و ترکمنستان هر سه از جمهوريهای شوروی سابق و دريای خزر، از مشرق با افغانستان و پاکستان، از مغرب با ترکيه و عراق و از جنوب با خليج فارس و دريای عمان همسايه است. مساحت ايران يک پنجم مساحت آمريکا و تقريبا سه برابر فرانسه است.
ایران کشوری کوهستانی محسوب می‌شود. بیش از نیمی از مساحت کشور را کوه‌ها و ارتفاعات، و کمتر از 4/1 آن را نیز اراضی قابل کشت تشکیل داده است. ارتفاعات ایران را به طور کلی می توان به چهار رشته کوه شمالی، غربی، جنوبی و کوههای مرکزی و شرقی تقسیم کرد که از این جهت در مرتبه بیست و سوم کوه‌های جهان قرار دارد.
سه رشته کوه ايران را احاطه می کنند: کوه های سبلان و تالش در شمال غربی، رشته کوه بلند و بسيار کهن زاگرس (متعلق به دوران ژوراسيک) در غرب و جنوب غربی و رشته کوه البرز در شمال که دماوند، بلندترين قله ايران با 5670 متر ارتقاع را شامل می شود. دماوند مهمترين قله در شمال شرقي تهران قرار دارد
فقط 14 درصد از زمينهاي ايران قابل کشت و زرع است. 8 درصد اراضي ايران جنگل، 55 درصد مراتع طبيعي و 23 درصد کوير و بيابان است.
حدود 200، 180 کیلومتر مربع از خاک ایران را جنگل‌ها پوشانده که حدود 5/55 % آن مربوط به جنگل های غرب کشور است. جنگل‌های شمال کشور در حاشیه جنوبی دریایی خزر 19%، جنگل‌های پسته پراکنده در جنوب و شرق 3/13%، جنگل‌های کوهستانی ارس 6/6% و جنگل‌های گرمسیر و کویری نیز 6/5% آن را تشکیل می‌دهد. .
پايه هاي شمالي البرز که پوشيده از درختان مختلف ميباشد، بزرگترين محل کشت و کار است و در گوشه و کنار خلخال، جنوب اردبيل و نهار خوران (در جنوب گرگان) ميتوان جنگلهاي دوست داشتني شمال را مشاهده کرد.
در مرکز ايران نيز دو بيابان وسيع به نام دشت کوير (با بيش از 200 هزار متر مربع) و دشت لوت (166 هزار متر مربع) قرار دارد.
اکثر رودهای جاری در ایران کم آب‌اند و تنها رود قابل کشتیرانی آن، رود کارون است. مهم‌ترین رودهای حوضه خلیح فارس و دریای عمان عبارت‌اند از: کارون، جراحی، کرخه، در، زهره، دالکی، اروند رود، مهران، میناب، سرباز، با هوکلات، تیاپ، نای بند، شور و مند.
رود کارون با 950 کیلومتر طول، چهل و هشتمین رود جهان است.
ايران در قلب خاورميانه همچون پلي درياي مازندران بزرگترين درياچه جهان را به خليج فارس و درياي عمان، از شمال به جنوب وصل ميکند و گذرگاهي است براي ارتباطات فرهنگي - سياسي دنياي شرق و غرب.
کشور ایران دارای آب وهوای متنوعی است که با مقایسه نقاط مختلف کشور، این تنوع را به خوبی می‌توان مشاهده کرد.
چشمه هاي زلال، باغهاي پسته، دشتهاي پر از لاله، فصلهاي متنوع، کوهها و صخره ها، شبهاي پرستاره، سرزمينهاي ناهموار بي انتها، آتشفشانهاي غير فعال پوشيده از برف، جنگلهاي سرپوشيده کوهپايه هاي البرز و سواحل زيباي درياي خزر از جمله ديدنيهاي زيباي ايران هستند که همه ساله توجه بسياري از جهانگردان را به خود جلب مي کند.
در کنار خصوصيات مورد توجه سرزمين بزرگ ايران که از نظر جهانگردي اهميت بسيار زيادي دارد، وجود کوههاي بلند، دشتهاي پهناور، صحراها، رودخانه ها و درياچه هاي مختلف، همگي در کنار يکديگر شرايط جغرافيائي بخصوصي بوجود آورده اند که در هر موقع سال مي توان هر يک از چهار فصل را در يکي از مناطق ايران پيدا کرد.
پایتخت ایران شهر تهران و 98% مردم ایران مسلمان هستند.

سه رشته کوه ايران را احاطه می کنند: کوه های سبلان و تالش در شمال غربی، رشته کوه بلند و بسيار کهن زاگرس (متعلق به دوران ژوراسيک) در غرب و جنوب غربی و رشته کوه البرز در شمال که دماوند، بلندترين قله ايران با 5670 متر ارتقاع را شامل می شود. در مرکز ايران نيز دو بيابان وسيع به نام دشت کوير (با بيش از 200 هزار متر مربع) و دشت لوت (166 هزار متر مربع) قرار دارد.

موقعیت جغرافیایی فلات* ایران
سرزمین ایران منطقه یی است سه گوش و بلند ٬ میان دو فرو رفتگی ٬ دریای خزر در شمال و خلیج فارس در جنوب . از لحاظ وضع منطقه یی حالتی حساس دارد٬ چه دو قسمت از آسیا ٬ یعنی آسیای غربی و آسیای مرکزی را چون پلی به هم پیوند می دهد. همچنین این سرزمین بلند جلگه های آسیا ی داخلی را به بلندیهای آسیای کوچک و اروپا متصل می کند.
مناطق کوهستانی این سرزمین بسیار و تقریبا در احاطه یک رشته جبال ممتد قرار دارد . در مغرب ٬ سلسله جبال زاگرس از شمال غربی تا جنوب شرقی امتداد دارد. درازای این سلسله کوهها از هزار کیلومتر تجاوز می کند و تقریبا حدود دویست کیلومتر پهنا دارد که به نسبت کم و بیش می شود .بلندی این کوهها از هزار تا هزار و هفتصد متر می رسد. دره هایی بسیار در مناطق کوهستانی وجود دارد که در درازا و پهنا تفاوت دارند و از پنجاه تا صد کیلومتر درازا و ده تا بیست کیلومتر پهنا دارند.
در قسمت مرکزی زاگرس قسمتی برامده وجود دارد که به سوی غرب و در بین النهرین پیش می رود.این قسمت لرستان کنونی بوده که هزاره دوم پیش از میلاد ٬ ساکنان آنجا ٬ یعنی کاسیان بابل را فتح کرده و مدت پنج قرن در ان منطقه حکم روایی داشتند.
اما در شمال فلات ٬ سلسله جبال البرز قرار دارد که بلندترین نقطه آن پنج هزار و ششصد متر است و دماوند نام دارد٬ که در امتداد سواحل جنوبی دریای خزر امتداد دارد. رشته کوههای البرز از جانب انتهای غربی به آذربایجان ایران می رسد که میانه آن دریاچه ارومیه قرار دارد با آبی شور .این قطعه زمین که جنبه مذهبی نیز دارد و به روایتی زادگاه پیامبر بزرگ پارسی٬̓ یعنی زرتشت شمرده می شود ٬ در طول تاریخ شاهد بسیاری وقایع بوده است . آنچه که تاریخ بیان می کند ٬ مرکز پارسیان نخست از این خاستگاه بوده است .
در مشرق سلسله جبال البرز ٬ خراسان واقع است. در این قسمت بلندیها کمتر و عبور سهل تر می باشد.این سلسله جبال در جنوب با یک رشته کوه که عبارت از مکران کوه باشد تکمیل می شود که به وسیله دو گذرگاه شکافته می شود . یکی بندر عباس در خلیج فارس و دیگری گذرگاهی که به طرف بلوچستان و کویت راه می یابد.
قسمت مرکزی فلات که دو رشته کوه از ان می گذرد٬ فرورفتگی است که در خشکی و بی آب و علفی شهره و زبانزد است. این فرورفتگی به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می شود : قسمت شمالی دشت کویر و بخش جنوبی دشت لوط خوانده شده . قسمت شمالی بخشی است نمک زار که از فرط نامساعد بودن در آن جا نه چیزی می روید و نه جانداری زندگی می کند. به ندرت جاهایی یافت می شود که نمکش کمتر می باشد و شرایطی بسیار دشوار و سخت در ان قسمتها برای زندگی وجود دارد٬ و همین جاها است که واحه هایی** حقیقی را تشکیل می دهد.اما در قسمت جنوبی٬ یعنی دشت لوط این امکان اندک نیز ساقط است و به عقیده کاشفانی معدود و انگشت شمار که از جان خود گذشته و از این کویر گذشته اند٬ اینجا منطقه یی است که از صحراهای بزرگ آسیای میانه چون گوبی به درجات قابل ملاحظه یی بدتر می باشد و آن صحراها در برابر این منطقه حاصل خیز به نظر می آیند.
انچه که تاکنون مستفاد شده٬ زندگانی تنها در دره ها و شکافهای عظیم کوهستانی ٬ و به نسبت کمتری در واحه ها امکان داشته است.اما از این که بگذریم٬ دشتهایی نیز بوده است که از همه لحاظ از موقعیتهای مناسبی بهره مند بوده است٬ و از آن جمله است دشت سوزینای باستان و یا خوزستان امروز. این ناحیه از ازمنه باستان گرایشی داشت به تمدن و وضع مطلوب آن در اقوام کوهستانی بدوی و نیمه بدوی که در حدود آن می زیستند٬ تاثیرات فراوان و قابل توجهی می گذاشت.در آن هنگامی که مرزهای شاهنشاهی ایران از سوی مغرب به مناطق دوری بازکشیده می شد٬ در همین دشت بزرگ پایتخت٬ یعنی شوش ایجاد شد٬ و شوش مرکزی بود که با وسایلی ارتباطی به سهولت به بین النهرین و آسیای کوچک مربوط می شد.
دشتی نیز در پشت سلسله جبال مجاور دریای خزر قرار دارد.از لحاظ طبیعی در این منطقه شرایطی وجود دارد که به موجب آن باران فراوانی باریده و محصولی بسیار بهره می دهد.این قسمت در واقع منطقه حاره ایران است که سطحش از باتلاقها٬ مردابها٬ و جنگلها یی بسیار انبوه پوشیده شده است .
در فلات ایران٬ پایتخت ها جملگی از پیدایش نخستین پادشاهی در ماد تا واپسین پادشاهی٬ در جانب بیابان و در طول دو جاده اصلی که در کناره های داخلی دو سلسله جبال عظیم کشیده شده قرار دارند. از جانب غرب به شرق جاده یی که به موازات البرز کوه ممتد است٬ گذرگاه شهرهای چون هگمتانه٬همدان٬ قزوین٬ تهران٬ ری٬ دامغان یا شهر صد دروازه و هرات واقع شده است؛ و هم چنین در جاده جنوبی اسپهان ٬ پاسارگاد٬ استخر٬ تخت جمشید٬پرسپولیس و شیراز قرار دارد.
آن چه که دانشمندان بدان معتقدند آن است که این تقسیمات جغرافیایی که در دوره تاریخی ما مورد قبول است ٬ در عصر ماقبل تاریخی نیز صادق است.

[Borna66]

استان همدان
همدان گهواره تمدن تاريخ

شهرهای خواهرخوانده
شهرهای خواهر همدان: کولاب, تاجیکستان
استان همدان به وسعت ۱۹۴۹۳ کیلومتر مربع از شمال به استان زنجان و استان قزوین، از جنوب به استان لرستان، از مشرق به استان مرکزی و از مغرب به استان‌های کرمانشاه و کردستان محدود می‌شود و 19/1 درصد ازكل كشور را شامل مي‌شود . و بین مدارهای (۳۳ درجه و ۵۹ دقیقه) تا (۳۵ درجه و ۴۸ دقیقه) عرض شمالی از خط استوا و (۴۷ درجه و ۳۴ دقیقه) تا (۴۹ درجه و ۳۶ دقیقه) طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته‌است و بر پایه آخرین تقسیمات کشوری (سرشماری سال ۱۳۷۵و اصلاحات بعدی) شامل ۸ شهرستان، ۲۱ شهر، ۲۰ بخش، ۷۱ دهستان و ۱۱۲۰ روستاست.

همدان یکی از شهر های غربی و کوهستانی ایران می باشد که در استان همدان و در دامنه کوه الوندواقع شده است. همدان یکی از شهرهای تاریخی-فرهنگی و توریستی ایران به شمار می رود. این شهر در سیصد و شصت کیلومتری جنوب غربی تهران، در ارتفاع ۱۸۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد. جمعیت این شهر طبق سرشماری سال ۱۳۸۵ مرکز آمار ایران برابر با ۴۷۳٬۱۴۹ نفر بوده است.
میدان مرکزی (میدان امام خمینی ره) این شهر توسط مهندس آلمانی کارل فریش طراحی شده و به نقشه شعاعی معروف است که ۶ خیابان اصلی بطور موازی به میدان اصلی شهر وصل شده و بلوارها بصورت رینگهای اول و دوم آنها را منقطع کرده که در نوع خود کم نظیر است و در ابتدای هر خیابان اصلی دو گنبد نقره‌ای رنگ به تعداد ۱۲ گنبد بنام هر یک از امامان شیعه تعبیه شده‌است.


موقعيت جغرافيايي شهرستانهمدان

اين استان , منطقه‌اي است به طور عمده كوهستاني كه جزء پيشكوه‌هاي داخلي زاگرس محسوب مي‌گردد و شهرستان همدان در طول دره‌ي وسيعي كه از دو طرف با كوه‌هاي بلند و ارتفاعات الوند محصور است و با 5/53 كيلومترمربع مساحت ، دربخش مياني استان واقع شده است
اين شهرستان از شمال به رزن و كبودرآهنگ ، از جنوب به ملاير و تويسركان و از مشرق به ساوه و اراك و از مغرب به شهرستان بهار محدود مي‌شود مركز آن شهر همدان است
ارتفاع اين شهر از سطح دريا , حدود ( 1813 ) متر مي‌باشد همدان از اين جهت , از شهرهاي مرتفع محسوب مي‌گردد
كوه‌هاي استان همدان
كوه‌هاي استان همدان در تقسيم‌بندي كوه‌هاي ايران جزء رشته‌كوه‌هاي غربي و مركزي كشور است كه جهت آنها مانند كوه‌هاي مركزي از شمال‌غرب به جنوب‌شرق مي‌باشد و بيشتر ايام سال مستور از برف بوده و به همين علت , سرچشمه‌ي رودخانه‌ها و چشمه‌سارهاي فراوان مي‌باشد

از مهم‌ترين ارتفاعات استان
كوه الوند : فراروي شهر همدان , كوهستان منفردي از انشعابات شرقي زاگرس مركزي با عرصه‌اي به وسعت 1375 كيلومتر مربع , بزرگ‌ترين پديده‌ي خارايي از دوران چهارم زمين‌شناسي بر اثر نفوذ توده‌هاي آذرين در نهشته‌هاي بازمانده از دوران پيشين وجود يافته است
اين رشته‌كوه در شمال‌غرب به كوه (خدابنده‌لو) سنندج و كوه چهل‌چشمه كردستان و از جنوب شرق به ارتفاعات راسوند و كوه وفس اراك متصل است
خط‌الراس آن , حد طبيعي بين شهر همدان و تويسركان مي‌باشد و بلندترين قله‌ي آن موسوم به الوند در 18 كيلومتري جنوب شهر واقع و ارتفاع آن 3574 متر از سطح دريا است
ديگر ارتفاعات استان
چنگ الماس : (2525 متر) شمال دهستان مهربان
لشكر در : (2928 متر) جنوب شرق ملاير
كوه سفيد : (2475 متر) جنوب غرب ملاير
گرين / گرو : (3316 متر) جنوب نهاوند
قره‌داغ : (2365 متر) شمال كبودرآهنگ
آلمابلاغ : (2565 متر) حد فاصل اسدآباد و بهار
كمر زرد : (2165 متر) شمال نهاوند
كوه وفس : (2450 متر) شرق همدان
گليان : (2583 متر) جنوب تويسركان
خان گرمز ( 2868 متر ) غرب تويسركان
يزدجرد : (2487 متر) شمال نهاوند
سلسله جبال خرقان (بين دشت‌هاي رزن و بويين‌زهرا)
مرز طبيعي بين استان همدان , قزوين ، زنجان در گردنه‌ي آوج (3131 متر) مي‌باشد
رودهاي استان همدان
به طور كلي رودخانه‌هاي استان همدان از چشمه‌سارها و زهاب‌ها تغذيه مي‌شوند و معمولا در فصل تابستان همراه با افزايش دماي هوا و نياز بيشتر نباتات به آب (به استثناي گاماسياب و سيمينه‌رود) بقيه‌ي رودها , خشك و يا به پايين‌ترين حد آب‌دهي مي‌رسند عموماً هامونه و دشت‌هاي استان در بخش شمال‌شرق و شرق بلندي‌هاي الوند قرار گرفته‌اند
مهم‌ترين رودهاي استان همدان
رود قره‌چاي (سياه‌رود) : از پيوستن آب‌هاي روان از دره‌هاي شمال الوند (رودك‌هاي خاكو ، الوسجرد , زربار ، برفجين ، سيمين ، همه‌كسي و جز اين‌ها ) تشكيل مي‌شود و در حدود شهر بهار به نام سيمينه‌رود است در عهد باستان , كتيبه‌هاي آشوري از حوزه‌ي رودك‌ها به عنوان "شانارته" و در متون اوستايي به اسم "زرمند" ياد كرده‌اند و در حدود كوريجان به نام "قره‌چاي يا قوريچاي" به سمت شرقي جريان يافته و با عبور از دشت‌هاي شرا و ساوه از استان همدان بيرون رفته و سرانجام به مثابه خشك‌رودي (در تابستان‌ها) به درياچه‌ي حوض سلطان قم مي‌ريزد
رود قره‌سو : در سمت جنوب‌غربي به اسم گاماسياب و با عبور از دشت نهاوند و در پيوند با (شهاب‌رود) اسد‌آباد (قلقل‌رود) تويسركان به مثابه يكي از شاخه‌هاي اصلي رود كرخه , سرانجام به خليج‌فارس مي‌ريزد
رود تلوار : اين رودخانه از ارتفاعات كوه سفيد در شمال استان سرچشمه مي‌گيرد و جزء شاخه‌هاي قزل‌اوزن مي‌باشد و سرانجام در ناحيه‌ي گيلان به نام سفيدرود معروف است و به درياي خزر مي‌ريزد
رود سيمينه‌رود : از دره‌هاي غربي قله‌ي الوند سرچشمه مي‌گيرد بين (آرومند و روان) راه كرمانشاه را قطع مي‌كند و پس از مشروب ساختن اراضي صالح‌آباد و حسام‌آباد به رودخانه‌اي كه از گردنه‌ي اسدآباد جاري است , مي‌پيوندد و به طرف امزاجرد جاري مي‌گردد
رود خاكو : از قله‌ي الوند سرچشمه مي‌گيرد و در روستاهاي مجاور امزاجرد به سيمينه‌رود منتهي مي‌شود
رود دره مرادبيگ : از دامنه‌ي كوه الوند سرچشمه مي‌گيرد از وسط شهر مي‌گذرد. در اراضي گراچقا به رودخانه‌ي خاكو مي‌ريزد
رود عباس‌آباد : از كوه‌هاي گنجنامه‌‌ي الوند سرچشمه مي‌گيرد پس از مشروب ساختن باغ‌هاي دره‌ي عباس‌آباد و ديگر باغ‌هاي غربي شهر ، سيلاب آن در اراضي گراچقا به رودخانه‌ي خاكو جاري مي‌شود
رود گردنه‌ي اسدآباد : از گردنه‌ي مذكور سرچشمه مي‌گيرد و پس از گذشتن از كنار تاج‌آباد و اراضي گندم‌چين در اراضي بهادرآباد با رودخانه‌ي همه‌كسي , يكي مي‌شود و در اراضي حسام‌آباد به سيمينه‌رود مي‌پيوندد
رود همه‌كسي : از گردنه‌ي همه‌كسي سرچشمه مي‌گيرد پس از مشروب ساختن روستاهاي همه‌كسي و چند دهكده‌ي ديگر به رودخانه‌ي گردنه‌ي اسدآباد منتهي مي‌شود
ديگر رودخانه‌هاي همدان عبارتند از : ابوك ، ارزانفود ، وفرجين ، و رودهاي ديگري كه در حوزه‌ي شهرهاي تابعه‌ي استان جاري مي‌باشند
اقلیم شهرستان همدان

شهرستان همدان داراي آب و هواي نيمه خشك و سرد بوده و ميانگين بارش سالانه شهرستان طي سال 1382 حدود 430 ميليمتر و متوسط درجه حرارت سالانه آن 12 درجه سانتيگراد مي باشد .
مـوقعيت جغـرافيـايي :
استان همدان با وسعتي برابر 7/19493 كيلومتر مربع از شمال به استان زنجان و قزوين يا از جنوب به استان كردستان , از مشرق به استان مركزي و از مغرب به استانهاي كرمان و كردستان محدود مي شود و بين مدارها ( 33 درجه و 59 دقيقــه ) تا ( 25 درجــه و 48 دقيقـه ) عرض شمالـي از خط استـوا و ( 47 درجـه و 34 دقيقـه ) تا ( 49 درجه و 36دقيقه ) طول شرقي از نصف النهار گرينويچ قرار گرفته است و براساس آخرين تقسيمات كشوري ( سال 1375 و اصلاحات بعدي ) شامل 8 شهرستان , 24 شهر , 22 بخش , 70 دهستان و 1122 آبادي داراي سكنه مي باشد .
شهرستانهاي اين استان عبارتند از :
همدان , ملاير , تويسركان , نهاوند , اسدآباد , بهار , كبودرآهنگ و رزن
استان همدان در سرزميني بلند و كوهستاني واقع شده كه اختلاف بلندترين و پست ترين نقطه آن 2109 متر محاسبه شده است .
ارتفاع بلنـدترين نقطه استــان ( قله الوند ) از سطح دريا 3574 متر و ارتفـاع پست تريـن نقطـــه ( عمرآباد ) از سطح دريا 1555 متر مي باشد

آب‌ و هوا و مشخصات جغرافیایی

همدان شهری زیبا.
شهرستان همدان با وسعتی حدود ۴۱۱۸ کیلومتر مربع، از خط الراس رشته کوه الوند تا مرزهای شرقی استان کشیده شده‌است.
شرقی‌ترین نقطه این شهرستان ۴۹ درجه و ۲۷ دقیقه غربی‌ترین آن ۴۸ درجه و ۲۰ دقیقه از نصف النهار گروینچ فاصله دارد و در حد فاصل ۳۴ درجه و ۳۵ دقیقه، تا ۳۵ درجه عرض شمالی واقع شده‌است. شهرستان همدان، از شمال به شهرستان‌های رزن و کبودرآهنگ، از جنوب به تویسرکان و ملایر، از شرق به استان مرکزی و از غرب به شهرستان بهار محدود می‌شود.
در جنوب شهرستان همدان، ارتفاعات کوهستان الوند قرار دارد، که خط الراس این ارتفاعات مرز طبیعی شهرستان‌های همدان و تویسرکان را تشکیل می‌دهد و دشت‌های همدان، قهاوند، دشت نشر و قسمتی از دشت رزن - فامنین در حد فاصل این ارتفاعات قرار گرفته‌اند.
بلندترین نقطه شهرستان همدان در قله الوند با ارتفاع ۳۵۸۴ متر و پست‌ترین نقطه آن زمین‌های عمر آباد با ارتفاع ۱۶۰۰ متر است، که محل خروج رود قره چای می‌باشد. متوسط ارتفاع این شهرستان نیز از سطح دریا حدود ۱۸۵۰ متر است.
این شهرستان بر اساس سرشماری عمومی سال ۱۳۷۵ دارای ۵۶۳۴۶۶ نفر جمعیت و تراکم نسبی ۸/۱۳۶ در هر کیلومتر می‌باشد و از پنج شهر همدان، مریانج، فامنین، جورقان و قهاوند و ۳ بخش و ۱۲ دهستان تشکیل شده‌است و مردم ساکن در مراکز شهرهای آن به فارسی ودر روستاها، عمدتاً به ترکی، فارسی، لری و کردی سخن می‌گویند. آب و هوای همدان سرد است و در فصل زمستان زمین پوشیده از برف می‌شود.تابستان همدان معتدل و زمستان طولانی و سرد و برفی است.همچنین کمترین دمای ثبت شده در شهر همدان 43- درجه است که در زمستان سال 1342 ثبت گردیده و از این حیث در ایران رکورد دار است.
جمعيت و نيروي انساني :
استان همدان حدود 7/1 ميليون نفر جمعيت دارد و در طي دوره 75- 1345 نرخ رشد جمعيت استان 2/2 درصد بوده كه از نرخ رشد 3 درصدي كشور در اين دوره كمتر است .
و در سال 1375 حدود 8/2 درصد از جمعيت كشور در استان همدان مي زيسته اند . حدود 41 درصد از جمعيت استان همدان در سال 1375 كمتر از 15 ساله بوده اند كه نشان مي دهد جمعيت اين استان بالاتر از مرز جواني جمعيت قرار دارد . رقم مشابه در سطح كشور 5/39 درصد بوده است .
جمعيت استان 1677957 نفر بر اساس آمارگيري سال 75 ثبت شده كه 42 درصد در نقاط شهري و 9/56 درصد در نقاط روستايي و 1/1 درصد بصورت عشايري زندگي مي كنند .
اين استان داراي 8 شهرستان – همدان , ملاير , نهاوند , تويسركان , كبودراهنگ ,اسد آباد, رزن و بهار مي باشد .
پيش بيني هاي انجام شده سال 1379 نشان مي دهد استان داراي 1763664 نفر جمعيت مي باشد كه از جمعيت مذكور 4/51 درصد آن در نقاط شهري و 4/48 درصد در نقاط روستايي ساكن هستند .
اين استان با توجه به موقعيت خاص جغرافيايي و محل تلاقي با استانهاي همجوار گويشها و قوميتهاي مختلفي را در خود جاي داده است از جمله آنها آذري ها , كردها , لرها و لكها مي باشند . اين مساله همچنین باعث شده يكي از استانهايي باشد كه مركز تعامل قوميتهاي مختلف قلمداد شود . هرچند اين اختلافات زباني و يا قومي مي توانست مركز تنشها و تعارضات قومي نيز باشد كه تاكنون چنين امري حادث نشده است .
فارسها در مركز و مراكز شهرستانهاي استان تركها ( آذريها ) در شمال غرب و شرق همدان در مجاورت استانهاي مركزي و زنجان , كردها در غرب و شمال غرب همدان در مجاورت استانهاي كردستان و كرمانشاه و لرها و لكها نيز در جنوب استان همدان، در مجاورت استان لرستان سكونت دارند .



شهر همدان
نام‌های همدان در گذر تاریخ (ترتیب خاصی نداردhttp://www.pnu-club.com/imported/2009/03/228.gif
اکباتان، احمتا، هنگ متان، آکسایا، اهدانه، هکمتان، هگمتانه،آنادانا، سارو، ایپیفانیا، زینستان، امدانه، همدانا، نازمه و ...
هگمتانه: پایتخت هفت دودمان

بنای اولیه شهر همدان را به دیااکو پادشاه ماد نسبت داده اند این شهر در زمان بخت النصر ویران شده و داریوش بزرگ آن را مرمت نموده است. کمتر شهری چون همدان را سراغ داریم که اینچنین با تاروپود این آب و خاک آسمانی آمیخته باشد کدامین واقعه یا رویداد تاریخی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، علمی، ادبی، سیاسی و حتی نظامی را می توان به جستجو نشست و ناچار به رجوع به همدان و مردمانش نشد بی گمان هیچ شهر و دیاری در این کشور همچون همدان از آثار و مظاهر مدنیت و فرهنگ و هنر برخوردار نبوده است.
همدان در سده اخير
جنبش مشروطه خواهي ( 1324 الي 1329 ) در همدان خصوصاً پيش از ديگر شهرهاي ايران رخ نمود كه از نتايج مطلوب آن تأسيس ادارات- انجمن شهر- بلديه- عدليه جزو آنهاست .
در دو جنگ جهاني اول و دوم پياپي به اشتغال قواي روس- عثماني- انگليس و آمريكا در آمد و ستاد سپاهيان آنها گرديد و قحطي فجيعي را از سر گذراند و پس از جنگ بار ديگر سر از جنگ بيرون آورد و از حيث معارف ترقي شايان كرد .
ساخت و بافت كنوني شهر همدان طي 90 سال اخير فرگشتي يافته و شكل كنوني را بخود گرفته است . بطور كلي در دوران معاصر همدان سه دوره توسعه را بخود ديده است , دهه اول انقلاب مشروطيت , دهه دوم تا چهارم عهد پهلوي يكم و دهه پنجم تا هفتم عهد پهلوي دوم كه چندان توجهي در مقايسه با شهرهاي ديگر در اين دوره ها به اين شهر نشده و دهه هفتم عصر جمهوري كه مراحل عمران و توسعه را مي گذراند .
همدان از شهرهاي نادر ايران است كه داراي نقشه شهري انديشيده اي مي باشد نقشه شهر تقريباً پنجاه سال قبل توسط يك مهندس آلماني به نام كارل تويش طراحي شده كه بر اساس آن شهر داراي يك ميدان مركزي وسيع كه 6 خيابان سي متري با زاويه 60 درجه از اين ميدان متعشب مي گردند. اين 6 خيابان در حقيقت شعاع هايي از يك دايره بشمار مي روند كه نواحي اطراف را به مركز شهر متصل مي كنند در فواصل مساوي از ميدان مركزي بلوارهاي وسيع كشيده شده كه دايره هاي ديگري را تشكيل مي دهند كه 6 خيابان اصلي را بهم پيوند مي دهند كه چنين شهرهايي را در جغرافياي شهري , شهرهاي شعاعي با دواير متحدالشكل مي گويند .
در سال هاي ( 52- 1351 ) طرح جامع شهر به تصويب رسيد كه هدف هاي عمده آن عبارتند از : ارتباط نقاط حساس شهر به يكديگر- تعريض خيابانها- تعيين تراكم ويژه در هر نقطه- اختصاص هر نقطه از شهر به يك نوع فعاليت بخصوص و گسترش محلات قديمي شهر با حفظ بافت اصلي شهر و بازارها .

موقعيت جغرافيايي شهرستان همدان
اين استان , منطقه‌اي به طور عمده كوهستاني كه جزء پيشكوه‌هاي داخلي زاگرس محسوب مي‌گردد و شهرستان همدان در طول دره‌ي وسيعي كه از دو طرف با كوه‌هاي بلند و ارتفاعات الوند محصور است و با 5/53 كيلومترمربع مساحت ، دربخش مياني استان واقع شده است
اين شهرستان از شمال به رزن و كبودرآهنگ ، از جنوب به ملاير و تويسركان و از مشرق به ساوه و اراك و از مغرب به شهرستان بهار محدود مي‌شود مركز آن شهر همدان است
ارتفاع اين شهر از سطح دريا , حدود ( 1813 ) متر مي‌باشد همدان از اين جهت , از شهرهاي مرتفع محسوب مي‌گردد

جایگاه تاریخی همدان
همدان، اولین پایتخت نخستین تشکیلات حکومتی در ایران بوده، که در آن دوره هگمتانه نامیده می‌شده‌است.
آثار مکشوفه از تپه باستانی هگمتانه و نیز کتیبه‌های گنج نامه آثاری از آن زمان می‌باشند. آثار تاریخی، فرهنگی متعدد موجود در همدان، موجب شد تا در جلسه مورخ ۱۳۷۰/۲/۲ شورای عالی شهرسازی و معماری کشور، همدان به عنوان یکی از شش شهر تاریخی، فرهنگی کشور شناخته شود.
همچنین کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شده در تپه گیان نهاوند و وجود تپه باستانی باباکمال و مهاجرت حَبَقّوق پیامبر به تویسرکان، (حدود ۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح) نیز حاکی از قدمت این دو شهر می‌باشد.
مهاجرتهای اقوام آریایی نژاد ماد ازحدود ۳۵۰۰ سال پیش به منطقه غرب ایران و محدوده فعلی استان همدان واختلاط و سلوک آنان با اقوام مستقر در منطقه به تدریج منجر به شکل گیری نخستین حکومت فراگیربه مرکزیت هگمتانه (همدان) در فلات قاره ایران گشت و این حکومت در ۶۵۰ قبل از میلاد در اوج اقتدار خود ضمن غلبه بر بزرگ‌ترین قدرت سیاسی و نظامی آن عصر یعنی دولت آشور قلمرو خود ار از شرق به آسیای میانه و در غرب به قلب آسیای صغیر بسط داد. بر اساس نوشته‌های هرودوت ورخ یونانی بدستور دیااکو نخستین پادشاه ماد در هگمتانه (همدان) پایتخت آنان استحکامات عظیمی شامل قلاع تو در تو و قصرهای سلطنتی برپا گشت.
اکثریت محققین علوم تاریخ و باستان‌شناسی را عقیده بر این است که تپه امروزی هگمتانه در دل شهر همدان برجای مانده بقایای همین تأسیسات می‌باشد. این تپه طی چندین سال اخیر مورد کاوشهای باستانشناسی قرارگرفته وکارگاههای کاوش واشیا ﺀ بدست آمده در معرض دید علاقمندان قرار دارد.
همچنین انجام حفاریهای باستان‌شناسی در تپه‌های گودین نزدیک کنگاور در استان کرمانشاه و نوشیجان در ملایر گوشه‌هایی از فرهنگ و تمدن اقوام ماد را در این زمان بر ما آشکار ساخته که از جمله آنها می‌توان به نخستین اشکال خط ونگارش و سکه‌های اولیه و مظاهر فرهنگ دینی و معماری ایرانی اشاره نمود.
از دوره هخامنشیان علاوه بر سنگ نبشته‌های میخی گنجنامه همدان تعداد قابل توجهی اشیا ﺀ زرین و سیمین و نیز بقایای کاخهای سنگی بیادگار مانده‌است که علاقمندان می‌توانند از آنها در موزه ملی کشور و موزه تپه هگمتانه بازدید کنند از دوره‌های سلوکی واشکانی در همدان مجسمه شیر سنگی و گورستان پارتی و در نهاوند نشانه‌هایی از یک معبد برجای است.
شهر همدان در دوره ساسانی یکی از ضرابخانه‌های این حکومت بوده وسکه‌های متعددی از این دوره در دست می‌باشد. شهر نهاوند نیز در این زمان دارای اهمیت ویژه‌ای بود و دژ مستحکمی در آن قرارداشت ویکی از مراکز ایالات اسپهبد نشین هفتگانه این دوره بود.
اعراب در یورش به ایران فتح نهاوند را فتح الفتوح نامیدند و گشودن همدان را به سال ۶۴۵ میلادی پس از فتح نهاوند بزرگ‌ترین پیروزی خود بر ساسانیان شمرده‌اند. از آثار این دوره می‌توان به غار قلعه جوق در فامنین و بقایای قلعه‌ای در همان محل اشاره کرد.
نفوذ و گسترش اسلام درایران تغییرات وتکامل شگرفی را بر پایه تعالیم اسلام واصول هنرها و معماری قدیمی کشور سبب شد. ازاین دوره ۱۴۰۰ ساله در نقاط مختلف استان یادمانهای متعددی برجای مانده که اهم آنها عبارت‌اند از:بنای بسیار زیبا و ارزشمند گنبد علویان از دوره سلجوقی – برج قربان – بقعه استر ومردخای – بقعه خضر از قرون ۷تا۹ هجری در همدان امامزده ازناو از دوره سلجوقی در فامنین – امامزاده هود واظهر در رزن و بقعه حبقوق نبی در تویسرکان از قرن هشتم –امامزاده یحیی – امامزاده حسین و امامزاده اسماعیل د ر همدان و نیز کاروانسرای فرسفج و مدرسه علوم دینی شیخ علیخان زنگنه در تویسرکان – آب انبار وسنگ نبشته‌ای معروف به کتیبه آقاجان بلاغی مربوط به بنای یک سد در اسدآباد – یخچال می‌رفتاح در ملایر وحمام حاج آقا تراب در نهاوند ونیز تعدادی پل شامل پل شکسته (خسروآباد)در اسدآباد- پل کوریجان و آبشینه در همدان پل جهان آباد در فامنین – پل فرسفج ومجموعه بازار در تویسرکان و پل زرامین در نهاوند جملگی از دوره صفوی و بازار, مسجد جامع و میدان امام همدان و بازار ملایر از ابنیه مهم بعداز دوره صفوی است.
هِگمَتانه نام باستانی شهر همدان بود و معنایش «جای گرد آمدن مردمان» است.
برخی هگمتانه را «دژ مادها» برگردان کرده اند.این شهر از نخستین شهرهای باستانی ایران امروزی است که ما از آن آگاهی داریم و همچنین پایتخت مادها بوده است.این نام را یونانیان اِکباتان می‌‌خواندند که یونانی شده هگمتانه است.هرودوت این شهر را ساخته دیااکو می‌‌داند و می‌‌گوید که هفت دیوار داشته که هر کدام به رنگ یکی از سیاره‌ها بوده اند.
• اکباتان یونانی‌شده نام هگمتانه ایرانی است.
•
وجه تسميه همدان
آشوريان باستان به شهرهاي قوم كاسي، عنوان " كاركاشي " داده بودند كه " كار " به معني قرارگاه يا منزلگاه و " كاشي " اسم قوم " كاسي گ است. آشور شناسان و مادشناسان، جملگي اين كار كاشي ( با شهر كاسيان ) را منطقه كنوني همدان دانسته اند. پرفسور گيريشمن، باستان شناس معروف فرانسوي، معتقد است كه اسم قبلي هگمتانه، " اكسايا" يعني شهر كاسي ها بوده است. و در مجموع اعتقاد غالب بر اين است، كه شهر هگمتانه را يكي از اقوام آريايي بنام مادها ساخته اند. و نخستين دولت ايراني را در آن بنا نهاده اند. ولي نتايج تحقيقات بيانگر آن است كه شهر هگمتانه پيش از انتخاب به پايتختي توسط مادها، وجود داشته مردماني از قوم كاسي در آن مي زيسته اند. سپس بازماندگان قوم كاسي، بعدها با طايفه اي از آريايي ها قوم موسوم به ماد را پديد آورده اند. و با غلبه بر دولت تجاوزگر آشوري، دولت ماد را بنيان كذاشته، و پايتخت خود را كار كاشي قرار داده اند. و از آن به بعد، اين شهر هگمتانه نام گرفته است. مادها گروهي از اقوام آريايي بودند، كه از جنوب سيبري به سمت فلات ايران حركت كرده و در غرب ايران ساكن شدند. عواملي مانند رشد اجتماعي و فرهنگي، تماس با گروههاي بومي ساكن فلات ايران، وجود همسايگاني قدرتمند، و احساس نيازهاي جديد سياسي و اجتماعي، آنها را وادار به اتحاد و ايجاد حكومتي مقتدر نمود به طوريكه قوي ترين قوم آن روزگار يعني آشوري را براي هميشه از صفحه روزگار محو كردند. امروز هموم باستان شناسان، تپه باستاني هگمتانه، واقع در مركز شهر همدان را، كه وسيع ترين تپه باستاني ايران است، بقاياي همان ابنيه عهد كاسي، مادي، هخامنشي و بعد از آن مي دانند. مساحت اين تپه حدود 30 هكتار مي باشد. كه با در نظر گرفتن بخش هايي كه جزء محدود تپه باستاني بود، ولي اينك ساختمانهاي مسكوني بر روي آن ساخته شده، به بيش از 40 هكتار نيز مي رسد.

اين تپه بيضي شكل، در داخل محدوده شهر فعلي همدان، و در دو سوي خيابان اكباتان واقع شده است. " هگمتانه"، يا " هنگمتانه " كه به زبان پارسي قديم به معني محل تجمع بوده، تركيبي از دو واژه " هنگ " به معني " جا " و " متانه " به معني " تجمع " است. اين واژه در زبان يوناني به صورت " اكباتانا " در آمده است، و در كتيبه هاي عيلامي به صورت " اك ماتانو " آمده است. برخي ميز معتقدند: " امدانه " يا " آماداي " كه در كتيبه پيلسر پادشاه آشور آمده به اين محل اطلاق مي شده. هگمتانه " در زبان ارمني، " اهمتان " و در زبان سرياني و پهلوي، اهمدان " ، در گويش نويسندگان عرب " همدان " و در تورات، " احتمانا" گفته شده است. همچنين سكه هايي از عهد ساساني كشف شده كه محل ضرب آنها " اهمتان " قيد شده است.

نخستين اشاره مكتوب به نام مادها و سرزمين ماد، در سالنامه بيست و چهارم شارل مانزر سوم ( 836 قبل ميلادي ) و سارگن دوم ( 715 قبل از ميلادي بوده، كه از اين قوم و سرزمين آنان به نام " ماداي "يا " آماداي " ياد كرده اند. روايات مورخين يوناني نيز حاكي است كه اين شهر در دوره مادها ، ( از اواخر قرن هشتم تا نيمه اول قرن شم قبل از ميلاد) سمدتها مركز امپراتوري مادها بوده است. و پس از انقارض آنها نيز به عنوان يكي از پايتخت هاي دوره هخامنشي ( پايتخت تابستاني و احتمالا" محل خزانه آنها ) به شمار مي رفته است. گفته هاي هرودت مورخ يوناني ، در قرن پنجم قبل از ميلاد،م مهمترين ماخذ تاريخي در اين مورد است. وي بناي اوليه اين شهر را به " ديااكو " نخستين شهريار ماد نسبت مي دهد ( در 728 قبل از ميلاد ). هرودت اوضاع سياسي واقتصادي نا مناسب قوم ماد را در دستيابي ديااكو به قدرت موثر مي داند.
ديگر مورخين يوناني چون پلي بيوس، كنزياس، ژوستين و گزنفون نيز درباره هگمتانه مطالبي جمه آوري كرده اند. ديااكو پس از اينكه هگمتانه را به پايتختي خود برگزيد، تصميم به ساخت كاخي عظيم و مستحكم به صورت هفت قلعه تو در تو گرفت. به طوريكه كاخ پادشاهي و خزانه ، در درون قلعه هفتم قرار داشته باشد. ديااكو به تقليد از رنگ آميزي قصرهاي بابلي ، دستور داده بود كنگره هاي هر قلعه را به رنگي مخصوص در آورند. به اين ترتيب :رنگ كنگره هاي قلعه اول سفيد ، دومي سياه، سومي ارغواني، چهارمي آبي، پنجمي نارنجي، و كنگره دو با روي داخلي سيمين و زرين بودندو محيط بيروني ترني ديوار قلعه، تقريبا" بهاندازه حصار شهر اتن بوده استقصر شاهي، كه در آخرين قلعه دروني بر پاشده بود، داراي صدها اتاق بوده، و مردم نيز خانه هاي خود را بيرون اين قلعه ها و در كنار آن ساخته بودند.

بنا به در خواست ديااكو، قوم ماد شهرهاي كوچكي راكه در آن مي زيستهاند، رها ساخته و پايتخت ار مورد توجه قرار دادند و در اطراف قلعه شاهي خانه هاي خود را بنا كردند پلي بيوس مورخ يوناني ( 204 تا 132 قبل از ميلاد ) مي نويسد : در دامان كوه اورنت، ( اورنت يا اورنتس = الوند ) شهر هگمتانه با قلعه و ارگ مستحكم و حيرت آوري قرار گرفته، و قصر شاهي، در داخل آخرين قلعه آن استوار گرديده است. .ضع ساختماني،آرايش عجيب، و تزئيناتي كه در آن به كار رفته به نحوي بوده، كه توصيف آن مبالغه آميز به نظر مي رسد. چوب هايي در آن به مصرف رسيده پوشيده از زروسيم است. درها، ستون هاي و رواق هاي آن، با هزاران گونه كنده كاري و نقش و نگار آراسته شده اند. يك ديوار بي پيرايه، و يك تير عاري از زيور، در آن كاخ نيست حتي كاشي هايي كه زينت بخش " ازاره ها" و ديوارهاي دورني قصر است، با پوششي از آب نقره، سيم اندود گشته و همه چوب ها از جنس سرو و كاج مي باشند.

كنزياس مورخ يوناني وپزشك معروف اردشير دوم هخامنشي ( 404 تا 3045 قبل از ميلاد ) مي نويسد " سميرامين " ملكه آشور ، پس از ديدن وضعيت شهر وموقعيت مناسب آن دستور داده، كه براي او در آنجا كاخي بسازند و چون ديده است. كه در شهر جديد الاحداث كمبود آب وجود دارد، دستور داده تا با صرف هزينه اي گزاف ، نهري ساخته و آب درياچه اي را كه در آن سوي كوه اورنت ( الوند ) است به اين شهر سرازير نمايند. ابوبكر احمد بن محمد اسحاق همداني معروف به اين فقيه، در كتاب البلدان خود كه در حدود سال 290 هجري به تحرير در آمده، به نقل از يكي از دانشمندان پارسي مي نويسد" همدان بزرگترين شهر جبال و حدود چهار فرسنگ در چهار فرسنگ بوده است" بخت النصر بعد از فتح و ويراني بيت المقدس ، فرمانده اي به نام صقلاب را به قصد تصرف همدان مي فرستد، ولي وي با عدم موفقيت مواجه شده و طي نامه اي به بخت النصر مي نويسد: من به شهري آمده ام داراي بارويي بلند و سركش و مردمي بسيار و كوي و برزن هاي فراخ و رودهاي فراوان و ... پس از انقراض مادها، هر چند هگمتانه مركزيت نخستين را نيافت، ولي به جهت قرار گرفتن سدر مسير جاده شاهي، كه پارسه ( تخت جمشيد ) را به سارد متصل مي كرد، به عنوان پايتخت تابستاني هخامنشيان مورد توجه خاص بود، و از اين رو آن را آباد كردند. در زماني كه داريوش سوم با اسكندر مواجه مي شود. هگمتانه به صورت ويرانه اي بود. ولي داريوش سوم بنا به پيشنهاد ياران خود دستور مي دهد در ميانه شهر، كوشكي بزرگ كه آن را ساروق مي ناميدند، بسازند. در اين كوشك سيصد مخفي گاه براي گنجينه و دارايي ها بر باشد. و براي آن هشت درب آهنين ساختند، كه همه دو اشكوبي ( دو لختي ) و هر اشكوب، به بلنداي دوازده گز بود.

چنانكه ملاحظه شد درباره چگونگي احداث و نام بنيانگذاران هگمتانه در بين مورخين يوناني، اتفاق نظر وجود ندارد. مورخين اسلامي نيز دراين زمينه با يكديگر اختلاف نظر دارند و در مورد محل دقيق آن هم نظريات متفاوتي ارائه شده است. گر چه اكثر مورخين، پژوهشگران و باستان شناسان مانند مرحوم مصطفوي، پرفسورگير يشمن، اشميت، لوشاي و پرا دارا، تپه اي را كه هم اكنون در شهر همدان به نام هگمتانه معروف است، محل اصلي شهر باستاني هگمتانه مي دانند. حفاري هاي باستان شناسي سالهاي اخير در تپه هگمتانه هم مشخص شده است، كه محل كاخ و بناهاي اشاره شده، در تپه هگمتانه كنوني واقع بوده است. نتايج حفاري هاي تپه هگمتانه – آثار كشف شده حاكي از وجود يك شبكه منظم و پيشرفته آب رساني در شهر حكومتي مادهاو پارت ها مي باشد در فواصل بين كانال هاي آب رساني، معابري به عرض 5/3 متري وجود داشته و كف اين معابر، تماما" با آجرهاي مربع شكل و به منظمي مفروش بوده است. پيشينه حفاري هاي علمي ازاين تپه، به سال 1913 ميلادي بر مي گردد كه هيشي فرانسوي از طرف موزه لوور پاريس به سرپرستي شارل فوسي، كاوش هايي در تپه هگمتانه انجام داد. ولي نتايج اين كاوشها هيچ گاه منتشر نشد.

در طي 10 فصل حفاري انجام شده از سال 1362 تا 1378، كه حدود 14000 متر مربع از بقاياي اين شهر مورد كاوش قرار گرفته يكي از كهن ترين دوره هاي تمدن پشري نمايان شده است. همچنين يك حصار طولاني به ارتفاع 9 متر و دو برج عظيم و كم نظير در درون آن كشف شده، از جمله كاوشهاي علمي سال 1362 تا كنون كه به سرپرستي آقاي دكتر محمود رحيم طراف به انجام رسيده منجر به شناسايي شهر بزرگي در دل تپه هگمتانه شده است. تحقيقات نشان داده كهدر فواصل 35 متري بين معابر دو سري واحدهاي ساختماني قرار دارد كه هر كدام شامل يك هال ( حياط مركزي ) است. با اتاق ها و انبارهايي به صورت قرينه در گرداگرد آن، به شكلي كه هر واحد ساختماني فضايي در حدود 5/17 *5/17 متر را در بر مي گيرد. معابر مذكور با عرض 5/3 و پس بندي آجري در بخش وسيعي از تپه گسترش داشته، و جهت شمال شرقي بهجنوب غربي دارند. همچنين ادامه كاوش ها بخش هايي از حصار عظيم شهر به قطر 9 متر وارتفاع 8 متر را آشكار ساخته است . اين حصار در فواصل معين، داراي برجهاي عظيم بوده، كه هگمتانه قديم را در بر مي گرفته است. به طور كلي اين تپه در طول يكصد سال اخير بارها مورد حفاري باستان شناسان داخلي و خارجي قرار گرفته است. از جمله ويژگيهاي شهر باستاني هگمتانه معماري و طرح و نقشه منظم اين شهر بوده، كه در بين آثار باستاني به سدت آمده كم سابقه است. ضمنا" در طول حفاريهاي انجام شده آثار ارزشمند و بي نظيري كشف گرديده كه اغلب متعلق به دوران هخامنشيان و نياكان آنهاست .

تاریخ همدان از باستان تا کنون
نام‌های همدان در گذر تاریخ (ترتیب خاصی نداردhttp://www.pnu-club.com/imported/2009/03/228.gif اکباتان، احمتا، هنگ متان، آکسایا، اهدانه، هکمتان، هگمتانه،آنادانا، سارو، ایپیفانیا، زینستان، امدانه، همدانا، نازمه و ...
هگمتانه: پایتخت هفت دودمان
هِگمَتانه نام باستانی شهر همدان بود و معنایش «جای گرد آمدن مردمان».برخی هگمتانه را «دژ مادها» برگردان کرده اند.این شهر از نخستین شهرهای باستانی ایران امروزی است که ما از آن آگاهی داریم و همچنین پایتخت مادها بوده است.این نام را یونانیان اِکباتان می‌‌خواندند که یونانی شده هگمتانه است.هرودوت این شهر را ساخته دیااکو می‌‌داند و می‌‌گوید که هفت دیوار داشته که هر کدام به رنگ یکی از سیاره‌ها بوده اند.
• اکباتان یونانی‌شده نام هگمتانه ایرانی است.

مادها: قصری مشهور به هفت‌حصار در آن ساختند همچون قصر عجایب هفتگانه‌ی بابل. پادشاهان آن دیاکو، فرورتیش، هووخشتره و اژی‌دهاک و این اوج شکوه هکمتانه بود که به پرجمعیت‌ترین و پررونق‌ترین شهر دنیای زمان خود تبدیل شده بود
هخامنشیان: پایتخت تابستانی، ضرابخانهٔ هخامنشیان، صدور نخستین فرمان حقوق بشر به دست کوروش کبیر و ملجا استر و مُردِخای تا در نهایت آمدن نام همدان به نام احمتا در تورات عهد عتیق...
سلوکیان: اقامتگاه حکومتی جانشینان اسکندرمقدونی که حدود یک سده بر قسمتی از ایران تجزیه شده حکومت داشتند.
اشکانیان: پایتخت تابستانی
ساسانیان: پایتخت تابستانی
سلجوقیان: در سده ششم هجری سلجوقیان مرکز خود را از بغداد به این شهر منتقل کردند و مدت پنجاه سال این شهر پایتخت سلجوقیان بود
زندیان: علی مرادخان -خواهرزاده کریم خان- والی همدان شد که پس از مرگ کریمخان ادعای استقلال طلبی داشت و همدان را مرکز و پایتخت خود قرار داد. به نام خود سکه ضرب نمود. و شش سالی در برابر شاه قاجار مقاومت کرد.
اکباتان و هفت ویرانی بزرگ
یک زلزله و شش جاه‌طلب مست از جام قدرت، درست به عدد مجد و شکوه‌ها، وگویی به مکافات روزهای اوج، هریک و هربار آنچنان کمر بر حذف شوکت همدان بستند -و نتوانستند- که نوشته‌اند گویی خون ازلی زندگی در رگهای این شهر جاری است که هر بار به سرعت رو به آبادی ونوسازی می‌گذاشته است. و عجیب نیست اگر بعضی مورخین قدیم نقل کرده‌اند از شیرویه بن شهردار که سلیمان نبی از همدان عبور کرد و زیادی چشمه‌ها و آبهای جاری بدید و بنایی ندید. پرسید سبب چیست که اسباب هست و مسبب نیست. گفتند یا نبی! کس را یارای اقامت در این مکان نیست که برف در آن زیاد فرو می‌ریزد که گاهی به طول نیزه برسد و سرمای شدید به مردم مسلط می‌گردد... و به همین شرح، بعضی مورخین را اعتقاد افتاده است سلیمان پیغمبر این ملک را دعا کرده است و همدان حیات ابدی یافته است...
• بُختُ‌النَصر: پادشاه بابل و سازنده باغ‌های معلق بابل، که تنگ چشمی وی را سبب حمله و ویرانی هفت حصار هکمتانه نامیده‌اند. گویند او بر اثر شدت خونریزی وسفاکی سالهای آخر عمر را به جنون گذراند.بعدها داریوش هخامنشی شهر را مرمت کرد.
• اسکندر مقدونی: با حملهٔ کشورگشای یونانی، آخرین بازمانده دولت پارس (داریوش سوم) از مقابل اسکندر گریخت و اسکندر به متعاقب آن به شوش و تخت جمشید دست یافت. در مراجعت در همدان پیروزی خود را جشن گرفت. کشتاری وحشیانه و بی رحمانه به‌وسیله یونانیان در همدان بوجود آمد .
• مردآویج زیاری: لشکر کشی مردآویج به همدان به بهانه انتقام کشته شدن خواهر زاده‌اش بدست مردم همدان و قتل عام دو روزه‌ای که در آن شهر به راه انداخت، در تاریخ، سخت معروف است و زبانزد. وی از جمله نظامیان حکومت علویان طبرستان بود و از خاندان آل بویه. او قصد بردن شیرسنگی را نیز کرد و چون نتوانست دست‌های آن خرد کرد.
• زمین‌لرزه مهیب: در زمین‌لرزه سال ۳۴۵ ه ق شهر به تلی از خاک و ویرانه بدل شد و تمثیل کنند که آجری نبود تا بر دیگری برقرار مانده باشد .
• مغول‌ها: یورشهای بی رحمانه مغولان بدنبال ترکان از سال ۶۱۸ تا ۶۲۷ ه ق به همدان سبب بسیاری ویرانی و آشفتگی گردید. مغولان که از مقاومت ۱۰ ساله همدان به تنگ آمده بودند. پس از دستیابی به شهر آنچنان قتل و ویرانی در شهر به راه اندا ختند که تا سالها شهری به نام همدان وجود نداشت. ساکنین با تجربه این‌بار نیز راه کوهستان در سر گرفتند و از کنار الوند به تویسرکان رفتند. مغول‌ها به تویسرکان نیز حمله‌ور شدند و چنان کردند در آن شهر مصفا که چندصد سال از دایره حیات پاک بود. تا اینکه افراد متواری و سرگردان در کوهها و روستاها ازنو به شهر آشوب زده برگشتند و شهری دیگر ساخته و همدان بازسازی شد. از آن دودمان، تیمور لنگ نیز کشتارها کرد تا آذوقه‌ای در شهر قحطی زده نماند.
• افغان‌ها: در پی حملهٔ افغان‌ها و سقوط دولت صفوی، همدان سالها در محاصرهٔ لشکر پابرهنگان بی فرهنگ مغول قرار داشت و سرمای زمستانی و ناآشنایی با اقلیم مانع از نفوذ آنها می‌شد تا اینکه فتنه موثر افتاد و شهر سقوط کرد. افاغنه، کینه‌مندانه از سالها انتظار، به مراتب وحشیانه‌تر از آنچه بر اصفهان کردند، شهر و شهریان را نابود کردند ومتواری.
• آغامحمد خان قاجار: از میان آن همه مصیبت که بر این شهر قدیمی‌تر از تاریخ رفته و شرحش رفت، همهٔ مسببین ‌ به نوعی انیرانی بودند .یونانی و مغول و ترک‌عثمانی و افغان و... - به استثنای مردآویج-و از دشمن، جز دشمنی توقعی نبوده است. اما خواجهٔ استرآبادی را که اتفاقا از همان خطهٔ مردآویج است را حکایت ستم وبیداد، تلخ‌تر آمد. اگر در کرمان بیست هزار نفر کور کرد در همدان، شهری که با سردمداری خان زند، شش سال او را پشت دروازه‌هایش نگه داشته بود، با شکست دادن مبارزان، به انتقام این ماجرا یک بار دیگر طعم تلخ قتل و غارت و آتش سوزی و دربدری در کوهستانهای زاگرس را به مردم این خطه چشانید. چندان که تا قد بلند کردن شیخ اسدآبادی چندان نامی از همدان در جریان اتفاقات وحوادث نبود. خان قجر، نوهٔ ناخلف شیخ صفی‌الدین اردبیلی، با آن جیغ‌های زنانه‌اش، فرمان سفاکی‌ها داد که بماند به یادگار.
پيشينه تاريخي بعد از اسلام
در پي ظهور اسلام پس از جنگ نهاوند (۲۳ق /۶۴۴ م)حكمران ايراني شهر همدان با تازيان صلح كرد،ولي اين صلح دوامي نيافت،جنگي درگرفت و شهر به قهر گشوده شد و بعضي ازتازيان در آنجا ساكن شدند و از جمله آنان (بنوسلمه) رياست شهر را يافت.
از اواسط قرن سوم رياست شهر بعهده سادات حسني كوچيده به آنجا قرار گرفت كه به‌عنوان علويان و سپس علاء الدوله هاي همدان حدود چهار قرن اين مقام را بطور موروثي داشتند.
همدان را در سدة چهارم شهري بازسازي شده وصف كرده‌اند كه چهار دروازه با حصارها و سه بازار و خيابان هاي وسيع داشته و مسجد جامع بر شالودة يك بناي قديمي (آتشكده)ساخته شده بود.
در سال (۳۱۹ ق/ ۹۳۱ م) مرد آويچ زياري شهر را تصرف كرد و بسياري از ساكنان آنجا را هلاك نمود، پس از آن فاجعه در سال (۳۴۵ ق/ ۹۵۶ م) شهر بر اثر زلزله خسارت ديد و بعد از آن تا سال (۳۵۱ ق /۹۶۲م) كشمكش هاي مذهبي جان بسياري از مردم را گرفت.
در اواخر قرن چهارم و اوايل قرن پنجم همدان پايتخت حكومت بوييان جبال بود كه خاندان كاكويه آن را تصرف كردند و تركمان غز آنجا را در سال چهار صد و بيست قمري تاراج نمودند و از نيمه سدة پنجم تركمانان سلجوقي بر آنها چيره گشتند و در سدة ششم با تجزيه امپراتوري آنها همدان پايتخت سلاجقة عراق عجم شد و از شكوه و رونق خاصي برخوردار گرديدو آثار چندي مانند گنبد علويان از آنها باقي مانده است.
تازش مغولان به همدان طي سالهاي ۶۱۸ و ۶۲۱ آنجا را همچون ديگر شهرهاي آباد و بزرگ ايرانزمين يكسره دستخوش ويراني ساخت. بيشتر مردم در دفاع قهرمانانه جان خود را باختند و بعداً شهركي در حومة شمالي شهر بنام همدان نو، پا گرفت.
در عهد ايلخانان اين شهر تا حدي اهميت سابق را باز يافت. هلاكوخان آنجا را آمادگاه كرد و اباقاخان در همانجا مرد،در زمان وزارت خواجه رشيدالدين فضل الله همداني(۶۴۵و الي ۷۱۸ ق) اين شهر از توجهات آن وزير بهسازگر و دانشمند برخوردار شد، اما در دوره هاي تيموري و تركان باز از تهاجمات بركنار نماند.
در عهد قراقويونلوها همدان جزو قلمرو علي شكر تركمان شد و با استقرار حكومت صفويان اين شهر يك چند، رونق گذشته به آن باز گشت ولي همواره در معرض تجاوز و تهاجم سربازان عثماني بود و در سده هاي ۱۱ و ۱۲ ويراني ديد و ساكنان آن به هلاكت رسيدند از جمله در سال
(۱۱۳۶ق) كه احمد پاشا عثماني حكمران بغداد اين شهر را به طرز وحشيانه اي تسخير كرد كه باز مردم همدان چنان دليرانه و قهرمانانه پايداري كردند كه در برابر مغولان كرده بودند و تقريباً همگي شهيد شدند، جز شمار اندك از آنها زنده نماند
تا هشت سال بعد كه نادر شاه افشار همدان را از تصرف عثماني‌ها درآورد و لشكريان آنها را تا بغداد عقب راند.
در دورة زنديه همدان در دست اميران آن خاندان می‌‌گرديد و ظهور طايفه قراگوزلوها در عرصه سپاهيگيري و سيانت در همدان از آثار همين دوره است.
آقامحمدخان قاجار در سال (۱۲۰۵ ق)همدان را تسخير نمود و قلعه قديمي شهر واقع بر تپه مصلي را ويران كرد،بعدها در دوران قاجاريه رونق تجارتي شهر طي عصر قاجاريه بر حسب موقعيت سياسي و جغرافيايي آن تا حدي بازگشت،اما اهالي همواره مورد ستم و آزار خوانين قراگزلو بودند چندان كه نهضت هاي مردمي عليه آنان در آنجا پديد می‌‌آمد.
همدان در تاریخ معاصر
مشروطه خواهی در همدان خصوصاً پیش از دیگر شهرهای ایران رخ نمود که از نتایج آن تأسیس ادارات- انجمن شهر- شهرداری- دادستانی بود. دو سال قبل از آنکه در کرمان و پس از آن در تهران، اجتماعیون به مشروطه برسند، در همدان، به کوشش ظهیرالدله، نخستین مجلس شورای محلی تشکیل شد در دو جنگ جهانی اول و دوم پیاپی به اشتغال قوای روس- عثمانی- انگلیس و آمریکا در آمد و ستاد سپاهیان آنها گردید و قحطی را از سر گذراند .در این دوران روشنفکرانی از این شهر برخاسته‌اند که نقش آنان در مبارزه با استبداد کاملاً برجسته است. با آغاز سلطنت رضاشاه، از آنجا که وی سالها مسئول لشکر قزاق همدان بود، توجه خاصی به عمران این شهر نمود و یک طراح آلمانی بر اساس مدل شعاعی، طرح جامع شهری همدان را کشید. هم‌اکنون همدان جزو معدود شهرهای دارای نقشهٔ طراحی شدهٔ شهری ایران است که این موضوع همواره نقشی فراوان در سیال بودن ترافیک و کمی آلودگی این شهر داشته ... در جریان نهضت ملی کردن نفت، کفن پوشان همدان در کنار کفن پوشان کرمانشاه و قزوین در کاروانسرا سنگی به رگبار بسته شدند و برخوردهای زیادی در میان حامیان مصدق و چماق‌داران رخ داد.

آثار تاریخی
آرامگاه بوعلی سینا دانشمند و طبیب نامی ایرانی - آرامگاه باباطاهر - گنبد علویان - بقعه استرومرخای- برج قربان - تپه هگمتانه - غار علی‌صدر-کتیبه‌های گنجنامه- مجسمه شیر سنگی - بازار همدان- قبر اسکندر -مسجدجامع همدان-کلیسای پروتستان-کلیسای رافاییل -خانه شهبازیان-میدان امام خمینی ره-قلعه دختر(قیزقلعه سی)-تپه پیسا-تپه مصلی-عمارت باغ نظر-گورستان پارتی- بقعه خضر-آرامگاه عارف قزوینی-سرای قلمدانی.
مراکز گردشگری، چشم‌اندازهای طبیعی
تپه عباس آباد، دره امامزاده کوهدره ماوشان، تپه حاج‌عنایت، پل کوریجان، پیست اسکی تاریک دره و آبشینه، غار علی‌صدر، آبشار گنجنامه، باغهای مصفای دامنه الوند به ویژه درهٔ عباس آباد و دره مراد بیگ، غار قلعه جوق، سد اکباتان، پارک مردم و بوستان ارم از نقاط گردشگری و طبیعی همدان هستند.
آثار و مکان‌های مذهبی
امامزاده عبدالله، امامزاده یحیی، امامزاده حسین، امامزاده اسماعیل، امامزاده محسن، امامزاده هادی ابن علی، امامزاده اسماعیل و امامزاده اهل بن علی.
موزه‌ها و مراکز فرهنگی هنری
• موزه تاریخ طبیعی همدان
تاریخچه :
موزه تاریخ طبیعی همدان، در راستای تأمین اهداف علمی، آموزش و پرورش دانشگاه بوعلی سینا، در سال ۱۳۵۱ خورشیدی به همت آقای جعفر محمد علی زاده بنیانگذاری شده‌است، و تا کنون نیز با مدیریت ایشان اداره می‌شود. این موزه با الگوها و استانداردهای بین المللی طراحی و تکمیل شده‌است. و نه تنها در سطح ایران بلکه در سطح خاور میانه و حتی جهان مطرح می‌باشد. محل آن در فضای دانشکده کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا در انتهای چهار باغ آزادگان منشعب از میدان مدرس واقع شده‌است، و با زیر بنای تقریبی ۲۰۰ متر مربع در سه تالار جداگانه و به‌هم‌پیوسته جای داده شده‌است.
اکتشافات:
توجه به اکتشاف، بیانگر پوپایی و بالندگی یک موزه می‌باشد. و موزه تاریخ طبیعی همدان نیز درطول فعالیت ۲۸ ساله خود برخی از نمونه‌های را برای اولین بار در کشور کشف نموده‌است. و البته اثبات جدید بودن آنها در سطح جهان نیاز به تحقیق و بررسی بیشتری دارد. برای نمونه کشف ۵ گونه جدید از ماهی‌های خلیج فارس و چند نمونه از سنگواره‌ها است، که برای اولین بار توسط این موزه گزارش شده‌است. در حال حاضر علاوه بر گردشگران و پژوهندگان، سالانه گروه‌های زیادی از نفر دانشجویان و دانش آموزان از این موزه دیدن می‌کنند.

• موزه هگمتانه
موزه هگمتانه در شرق تپه باستانی هگمتانه و جنب گودال معروف فرانسویها قرار دارد.
ساختمان این مکان که پیشتر مدرسه پرورش نامیده می‌شد,در طی تغییرات وتعمیراتی به منظور ایجاد یک موزه موقت به بهره برداری رسیده‌است و مجهز به آزمایشگاه و کارگاه عکاسی می‌باشد.
اشیای موزه مشتمل بر دوبخش اختصاصی واستانی است.
در این مجموعه آثار سنگی ,سفالی,استخوانی وفلزی از دوره‌های پیش وپس از اسلام به نمایش در آمده‌است. در راهرو و تالار سمت راست موزه, اشیای یافته‌شده از هگمتانه نگهداری می‌شوند. از برجسته‌ترین این آثار می‌توان به پایه ستونهای متعلق به کاخهای هخامنشی از جمله شالی ستون مربوط به دوران اردشیر دوم با متن میخی,دو مهر استامپی سنگی وشیشه‌ای مربوط به دوران قبل از اسلام وسرگاو از جنس سفال متعلق به دوران هخامنشی اشاره کرد. همچنین مجموعه‌ای از اشیای باستانی در سالهای پیش از انقلاب به صورت حفارهای غیر قانونی از خاک خارج شده‌اند که آنها را منسوب به هگمتانه می‌دانند و اکنون در موزه ملی و بعضی در موزه‌های خارج از کشور نگهداری می‌شوند. مجموعه تابوتهای سنگی وسفالی مربوط به دوره پارتیان که از میدان شیر سنگی بدست آمده اند, خمره‌ها وسنگهای تزیینی با نقوش زیبا وسنگ قبرهای دوران مختلف اسلامی, شاخص‌ترین نماینده‌های آثار کشف شده استانی می‌باشند که در سالن مرکزی وراهروی سمت چپ موزه قرار داده شده‌اند.

اطلاعات گردشگري شهر همدان
غار عليصدر
قله هاي كوهستان الوند
موزه تاريخ طبيعي همدان
باغ گياهان دارويي بوعلي سينا
پيست اسكي تاريك دره
جاذبه هاي تفريحي و سياحتي
مجتمع تفريحي سياحتي تپه عباس آباد
درياچه سد اكباتان
آبشار گنجنامه
تپه تفريحي حاج عنايت

جاذبه هاي مذهبي
امامزاده عبدالله (ع)
امامزاده حسين (ع)
امامزاده يحيي (ع)
مسجد جامع همدان
امامزاده اسمعيل (ع)
امامزاده محسن ( امامزاده كوه ) (ع)
امامزاده خضر (ع)
امامزاده زين العابدين (ع) فرزند علي

بناهاي اقليت هاي مذهبي
آرامگاه استر و مردخاي
كنيسه كليميان
مجموعه كليساي گريگوري استپانوس
كليساي كاتوليك
كليساي آنجلي
كليساي برادران
گورستان ارامنه ( پارك مريم )
امامزاده گلي
جاذبه هاي تاريخي و معماري

شهر باستاني هگمتانه
كتيبه هاي گنجنامه
آرامگاه بوعلي سينا
آرامگاه باباطاهر عريان
آرامگاه استر و مردخاي
گنبد علويان
سنگ شير
برج و قربان
ميدان امام خميني ( ره )
مجموعه راسته بازارهاي قديمي همدان
موزه هاي شهر همدان
موزه آرامگاه بوعلي سينا
موزه تپه تاريخي هگمتانه
موزه تاريخ طبيعي
موزه برق
موزه خصوصي دعوتي
صنايع دستي و معدني
فرش گليم
چرم و مصنوعات چرمي
سفال و سراميك
منبت كاري
انواع سنگ گرانيت و.......

سوغات همدان
سفال و سرامیک، چرم و کالای چرمی، فرش، گلیم و جاجیم، انگشت پیچ، سیر تند، شیر شیره، قیسی، مویز، شیره انگور، کماج، حلوا زرده.
صنایع دستی
صنایع دستی به ویژه از نظر صنایع چرمسازی , قالیبافی و گلیم بافی و به ویژه با توجه به وجود شهر لالجین به عنوان قطب سفال سازی و سرامیک کشور محسوب می‌شود.

گویش همدانی
گویش همدانی یکی از گویش‌های فارسی است که در استان همدان واقع در منطقه غرب ایران صحبت می‌شود.
شیوه اصلی گفتار مردم همدان یک گویش است. این گویش از اصل و تبار مادی بوده که به مرور زمان زیر تأثیر زیاد فارسی معیار قرار گرفته است و امروزه یکی از گویش‌های فارسی را تشکیل می‌دهد
در این گویش حتی گاهی یک واژه جانشین یک جمله کوتاه می‌‌گردد برای مثل واژه (مَچیم. Machim) معنی جمله (من چه میدانم) را می‌‌رساند.
گویش مردم همدان میراث گرانبهائی است که از زبان‌های کهن ایرانی به یادگار مانده است و کاربرد واژه‌های کهن در این گویش بیانگر این موضوع است برای مثل مصدرهای ‌اشکستن - اشکفتن - اشناختن - اساندن - اشاندن - اسپردن و انداختن، که با ابتدا به کسر و با اضافه شدن علامتهای ضمیر به فعل تبدیل می‌‌شوند مثل از مصدر (اشنفتن = شنیدنhttp://www.pnu-club.com/imported/2009/03/228.gif اشنفتم، اشنفتی، اشنفت، اشنفتیم، اشنفین، اشنفتن.
گویش همدان در گذر تاریخ
همدان و توابع آن، از دیر باز، دارای فرهنگی قدیم و غنی بوده است، که قدمت برخی از عناصر آن به تحقیق برابر تاریخ سه هزار سالهٔ شهر است.
منطقه همدان در دوران پیش از اسلام «ماد»، در دوران میانه «ایالت جبال» (کوهستان)، و در دورهٔ سلجوقی به بعد «عراق عجم» نامیده می‌شده است. از اینرو، زبان مشترک مردم آن ایالت را (فهلوی) نامیده و آثار ادبی آن را (فهلویات) گفته‌اند، که شامل سروده‌ها یا ترانه هجایی و سپس عروضی، یا اصطلاحاً اشعار «لری» می‌‌باشد.
فهلویات قدیم همدان را هرگز نباید از مقولهٔ ادب عوام دانست، زیرا در آن ادوار گویش خواص نیز کمابیش فهلوی بوده است. فهلوی، اساساً گویشی است ویژهٔ مردم مغرب و جنوب غربی ایران زمین، در مقابل گویش «دری» که ویژهٔ مردم مشرق و خراسان است. سبک ادبی مشهور به «سبک عراقی هم‌ارز با سبک خراسانی و در حقیقت همان سبک فهلوی و در حقیقت دنبالهٔ طبیعی آن بوده است.
پس از اسلام تا پیدایش نخستین آتار منثور و منظوم فارسی دری (سده های ۴ و ۵ ق)، ادب خواص همدان در قالب زبان عربی هم‌روند با ادب فهلوی بیان و نمایان می‌گردد. ادیبان همدان تا پایان سدهٔ ششم و یا به عبارتی تا هجوم مغول بدان شهر (۶۱۷ ق) – و حتی پس از آن هم– کمابیش اشعار و ترانه‌های فهلوی، یعنی به زبان کهن و بومی و نیاکان خویش سروده‌اند.
عناصر دخیل در گویش همدانی
عناصری که طی شش و یا هفت قرن اخیر در گویش و فرهنگ مردم همدان دخیل بوده اجمالاً از این قرار است:
• الف) از سده‌های پنجم و ششم که آغاز دوران تسلط ترکان بر همهٔ ولایات ایران است، عناصر ترکی که از این زبان واژه‌هایی در گویش شهری و روستایی همدان وارد گشته، و باید گفت که زبان روستانشینان آن ولایت، فی‌الغالب، ترکی است. ورود این عناصر عموماً نتیجه و معلول استیلای فزایندهٔ ترکان در ایران زمین از سدهٔ ۵ و ۶، خصوصاً تسلط سیاسی و اجتماعی و پدید آمدن مناسبات ارضی جدید، در پی تازش ترکان سلجوقی عراق عجم که در نزدیک به یک قرن (سدهٔ ۶) همدان پایتخت و توابع و روستاهای آن هر یک اقطاع سرکردگان سلجوقی و جولانگاه‌های تقهر نظامی آنان بر یکدیگر بوده، که بعداً هم یکسره غارت و تصرف شده است.
• ب) وجود و رسوخ عنصر یهودی در گویش و لهجهٔ همدان، چنان که مشهور است این قوم درنگهداری آداب و سنن خود سعی بلیغ داشته و گویا درمورد زبان محلی نیز، که از دیر باز بدان خوکرده و متکلم بوده‌اند، بی تأثیر نبوده است. خصو صاً آن که عمدهٔ جریان‌های اقتصادی و معاملات تجاری و داد و ستد با عوام و خواص توسط آنان صورت می‌‌گرفته است. چنان که مهم‌ترین (راستا بازار) کنونی شهر و یکی دو محلهٔ دیگر به نام آنان موسوم بوده است.
ویژگی‌های آواشناسی گویش همدان
بطور کلی یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های آواشناسی گویش همدان، ابتدا به کسر کردن هنگام تلفظ واژه‌ها وتغییرات حاصل از آن است. این وضع سابقاً در لهجهٔ یهودیان همدان عمومیت داشته، و ابتدا به کسر کردن دربیشتر کلماتی که ادا می‌‌کردند غالب بوده است. اخیراً برخی از زبانشناسان اظهار نموده‌اند که چنین خصوصیتی درگویش همدانی خود معلول (هماهنگی یافتن مصوت‌ها) است، و بسا این ویژگی آواشناسی متأثر از زبان ترکی باشد که خود یکی از عناصر نسبتاً پایدار لغوی در حیطهٔ فرهنگی استان همدان بشمار می‌رود.
دانشمندان همدان
• خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی- وزیر دانشمند و موسس دانشگاه ربع رشیدی- صاحب جامع التواریخ.
• پرفسور توفیق موسیوند (نخست طراح و پیوندزن قلب مصنوعی).
• پروفسور سعید شاملو بنیان گذار روانشناسی بالینی ایران، متولد سال ۱۳۰۸ ملایر
• پرفسور هوشنگ راستان متولد ملایر و جراح قلب و عروق و مبتکر روش جراحی قلب کنو-راستان
• استاد دکتر محمد علی طوسی متولد سال ۱۳۱۰ ملایر - مولف، مترجم، و استاد رشتهٔ مدیریت
• دکتر هوشنگ طیبی متولد سال ۱۹۱۹ ملایر (نام دکتر طیبی و همکارانش روی ۳ سندرم گذاشته شده‌است)
دکتر احمد محمدی متولد ملایر و چهره برگزیده در نخستین همایش چهره‌های ماندگار
• دکتر حسین غیور اولین مدرس علوم ریاضیات در دانشگاه تهران [متوفی در سال ۱۳۷۹شمسی]
• پرفسور احسان ا.. حاجیلو جراح مغز و اعصاب
• پرفسور محمد خانجانی پرفسور در رشته کشاورزی در سطح کشور ودکترای حشره شناسی
شاعران همدان
• قهرمان خان پاکبین ملایری (اهل روستای آورزمان ملایر)
• فخرالدین اسعد کَرکانی (اهل روستای کَرکان ملایر و صاحب منظومه ویس و رامین)
• باباطاهر.
• رضی الدین آرتیمانی: صاحب معروف‌ترین و ارزنده‌ترین ساقی نامه‌ ادبیات فارسی.
• کلیم کاشانی
• مصطفی رحماندوست مانی- شاعر معاصر - مقیم آلمان
• مسعود سعد سلمان
• حبسیه سرای مشهور مفتون همدانی
• غمام
• قهرمان خان قهری اهل ملایر دارای منظومه سفینه قهرمانیه
• ناهید همدانی
عارفان همدانی
• شيخ محمد جواد انصاری همدانی از عرفا و سالكان نامدار معاصر
• عین القضات همدانی شهید و عارف برداررفته، سوزانده و خاکستر بر باد رفته
• ملا محمدتقی همدانی- عارف و سخنور روشندل
• ملاحسينقلي شوندي
• شيخ محمدبهاري
نویسندگان
• احسان یار شاطر ایران شناس بزرگ و پژوهشگر در زمینه زبانها و ادبیات ایران باستان
• ابراهیم صفایی متولد ۱۲۹۱ ملایر مورخ شهیر معاصر
• امیرمهدی بدیع - فیلسوف و مورخ: نویسنده کتاب یونانیان و بربرها
• مشفق همدانی
• عبدالله رازی ادیب ومورخ بزگ ایرانی ونویسنده کتابهای تاریخ مفصل ایران: تاریخ مختصر ایران
• رضا همراه مترجم آثار عزیز نسین طنز نویس مشهور ترکیه
• سید محمد یو سف زاده ,غمام همدانی از مشروطه خواهان
• سید حسین مدنی ,مترجم النظام اولین دانشجوی اعزامی به آمریکا
• دکتر صادق آینه وند استاد برجسته علوم انسانی و برگزیده چهرههای ماندگار اهل تویسرکان
دیگر مشاهیر همدان
• میرزاده عشقی- شاعر، موسیقی دان، نقاش، شهید مشروطه خواه
• بدیع الزمان همدانی- مبدع مقامه نویسی
• قاضی زاده همدانی
• فیلسوف حافظ ابوالعلا همدانی
• ادیب ابن فقیه
• حسن شیخ معاون سابق وزیر آموزش و پرورش و موءلف کتب درسی.متوفی درسال ۱۳۸۵
• سیدجمال الدین اسدآبادی- از نخستین پیشگامان بیداری ایرانیان در عهد ناصرالدین شاه
• سیدجمال الدین واعظ اصفهانی(از سردمداران مشروطه‌خواهی و کشته شده به فرمان محمدعلی‌شاه - پدر محمدعلی جمال‌زاده نویسنده معروف و مروج داستان کوتاه ایران)
• کریم خان زند - متولد ملایر و بنیانگذار سلسله زند
امانوئل آغاسیان(پدر آندره آغاسی) بوکسور سابق تیم ملی ایران در مسابقات المپیک ۱۹۴۸ لندن .