بادگیرها

[Borna66]

لام این سه تا عکس مربوط به یزد هستند


http://pnu-club.com/imported/mising.jpg



http://pnu-club.com/imported/mising.jpg



http://pnu-club.com/imported/mising.jpg





بادها و بادگیرها اگر سال ها پیش به بندرعباس سفر می کردید، با تصویری از دریا، سواحل شنی، خانه هایی با بادگیرهایی از سنگ و ساروج روبرو می شدید که مردم این سرزمین را خنک نگه می داشتند. اما امروز آن تصویر جای خود را به مراکز خرید مدرن و آپارتمانهایی با پنجره های جیوه ای و کولر های گازی داده است.
آنچه از بادگیرهای بندرعباس باقی مانده، تنها ۴۱ عدد ماکت در اتاق آقای مسعود درگاهی است، هنرمند ۴۳ ساله اهل بندرعباس که خاطره هوای خنک بادگیرها در روزهای کودکی اش، او را به بازسازی این پدیده که بتدریج از چهره شهرهای ایران حذف می شود، جلب کرده است. او برای تحقیق و ثبت این بادگیرها به بندر لافت، بندر لنگه، پل و ... سفر کرده و با ساختن ماکتهایی از روی دریافتهای خود سعی در زنده نگه داشتن آنها داشته است.
بادگیرها اتاقهای مستطیل شکلی به پهنای ۳ تا ۵/۳ متر با دریچه هایی بسیار برای جریان و تهویه هوا بوده اند که از سنگ و ساروج و بعدها از آجر ساخته می شده اند. چوبهایی به نام چندل (که ریشه هندی دارند)، مقاوم در برابر رطوبت، بصورت افقی این بناها را در برگرفته اند، که به عنوان پله برای تعویض سالیانه کاهگلهای بام، استفاده می شدند. بسیاری از این بادگیرها را با نقوش اسلیمی، گچبری کرده اند که از نظر آقای درگاهی ظرافت و زیبایی این نقش و نگارها که ریشه مذهبی دارند با توانایی مالی خانواده ها، ارتباط مستقیم داشته است.
انگیزه ساخت این ماکتها را از مسعود درگاهی جویا شدم :
فکر می کردم فراموش شده اند و شاهد تخریب روز افزون آنها در این دوران بوده ام. ساختمانهایی که امروزه به جای بادگیرها ساخته می شوند، ریشه در این سرزمین ندارند، با آب و هوای این منطقه سازگار نیستند و رابطه انسان را با طبیعت قطع کرده و او را روحا بیمار می کنند.
در گذشته مردم شناخت بهتری از بادهای فصلی داشتند و با بنای ساختمانهای پیچیده این بادگیرها، تنها با استفاده از طبیعت بادهای فصلی، محیطی مطبوع برای زندگی به وجود می آوردند. این انگیزه ای شد که تحقیق کنم. وقتی شروع به کار کردم هدفم ساخت این تعداد ماکت نبود ولی خب غرق کار بودم و به آدرس هر بادگیری که پیدا می کردم، می رفتم و عکس می گرفتم. دوستان و آشنایان من هم هر بادگیری می دیدند، مرا با خبر می کردند. این بود که به اینجا رسید و ۴۱ بادگیر ساختم.با ساخت این ماکتها سعی در زنده نگه داشتن خاطره ها و حفظ بخشی از تاریخچه این سرزمین داشته ام.
http://pnu-club.com/imported/mising.jpg این عکس کوچک شده است برای مشاهده ی سایز اصلی کلیک کنیدhttp://pnu-club.com/imported/mising.jpg

[Borna66]

http://pnu-club.com/imported/2009/06/741.jpg (http://photos1.blogger.com/blogger2/2313/655/1600/dowlatabadbuildingwindtower.jpg)بادگیرهای یزد را که حتما می‌شناسید. نه، شاید هم نمی‌شناسید! یزد شهری است که در وسط کویر واقع شده است. معماری قدیمی شهر یزد واقعا زیباست. خانه‌های قدیمی در این منطقه گرم و خشک، بدون استفاده از هیچ منبع انرژی دیگری، فقط توسط برج‌های بادگیر و جریان باد خنک می‌شود. یک زوج آرشیتکت ایرانی-فرانسوی، شیوا طلوعی و اروه ریشارد Hervé Richardhttp://pnu-club.com/imported/2009/06/79.gif (http://www.richard-tolouie.com/) با بورس ویژه آرشیتکت‌های ممتاز سفری به شهر یزد کرده و تحقیقاتی درباره بادگیرهای معروف این شهر انجام داده‌اند. ظاهرا نمایشگاه‌هائی از تحقیقات‌شان قبلا برگزار شده، ولی از آنچه روز وبسایت مشخص است نمایشگاه دیگری از ۲۰ سپتامبر (۲۹ شهریور) تا ۲۹ اکتبر ۲۰۰۶ (۷ آبان ۱۳۸۵) در پاریس برقرار خواهد بود. اگر دوست دارید به سایت نمایشگاه «یزد، برج‌های بادگیرhttp://pnu-club.com/imported/2009/06/79.gif (http://www.richard-tolouie.com/toursdesvents/richard_tolouie.htm)» نگاهی بکنید (البته سایت به زبان فرانسوی است). دیدن وبسایت شهر یزدhttp://pnu-club.com/imported/2009/06/79.gif (http://www.yazd.com/) هم خالی از لطف نیست.

در روزنامه «روز» درباره شیوا و اروه مقاله‌ای نوشته‌شده با عنوان «یزد: مروارید کویرhttp://pnu-club.com/imported/2009/06/79.gif (http://roozonline.com/01newsstory/013541.shtml)» (در واقع ترجمه مقاله‌ای از سایبرآرشیوhttp://pnu-club.com/imported/2009/06/79.gif (http://www.cyberarchi.com/actus&dossiers/monde/default.php?page=2&article=4658)‍ به زبان فرانسوی است). اگر به سایت سایبرآرشیو رفتید، مجموعه قشنگی از عکسهای برج‌های بادگیرhttp://pnu-club.com/imported/2009/06/79.gif (http://www.cyberarchi.com/actus&dossiers/albums_photos/default.php?article=4654) دارد که دیدنی است. ترجمه مقاله که در روز چاپ شده است را اینجا کپی می‌کنم:

دفعه دیگر برایتان درباره یكی دیگر از زیبائی‌های ایران، «غار علیصدر» طولانی‌ترین غار آبی جهان، می‌نویسم.

یزد: مروارید کویر
۲ بهمن ۱۳۸۴
روزنامه اینترنتی روز

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg (http://www.bati-index.com/redaction_images/4594/zoom/01.jpg)اروه ریشارد Hervé Richard و شیوا طلوعی (۳۳ و ۳۴ ساله)، زوج آرشیتکتی هستند که از رابطه طبیعت و معماری موجود در ایران به حیرت آمده اند. این دو آرشیتکت جوان و سخت کوش ساکن پاریس، با بورس ویژه آرشیتکت های ممتاز، سفری به شهر یزد، مروارید کویر، انجام داده اند. در طی این سفر توانسته اند از نزدیک، درخصوص برج های بادگیر آن تحقیقاتی به عمل آورند.

خانه های سنتی این منطقه گرم و خشک، بدون استفاده از هیچ منبع انرژی دیگری، تنها توسط این برج ها و با جریان باد خنک می شوند. در حال حاضر، نتیجه تحقیقات آنها [به سایت www.richard-tolouie.com (http://www.richard-tolouie.com/) مراجعه کنید] در نمایشگاه معماری آلتر [تا ۲۶ مارس ۲۰۰۶ در بروکسل] و از ماه ژوئن در نمایشگاه الکترا در پاریس به معرض نمایش گذاشته خواهد شد.


شهر یزد که مشخص ترین وجهه آن معماری خاص کویری آن است، در ارتفاعات مرکزی ایران قرار داشته و به طور کامل به وسیله کویر محصور شده است. در نزدیکی آن نیز، کوهستانی به ارتفاع ۴۰۰۰ متر به چشم می خورد. این منطقه دارای آب و هوایی بسیار متغیر است: گرمای طاقت فرسای تابستان و سرمای باورنکردنی در زمستان. در این شهر عملاً باران نمی بارد و جریان های بادی که ازسوی کویر می وزند، همواره سوغات کویر [شن] را با خود به همراه دارند.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg (http://www.bati-index.com/redaction_images/4594/zoom/02.jpg)ساکنین آن در دوران های مختلف و با توانایی های نسبی خاص آن دوره، همواره مجبور بوده اند تا خود را با این محیط سازش ناپذیر و نامساعد وفق دهند. آنها توانسته اند این منطقه غیرقابل سکونت را با کانال کشی آب از سمت کوهستان به مکانی قابل سکونت تبدیل کنند: به زمین های آن شکل داده و با انجام تمهیداتی خاص، خاک آن را حاصلخیز کرده اند. بهترین مثال از این گونه سازگاری و انطباق با محیط، برج های بادگیر آن است که در سطح شهر به شیوه خاص این منطقه پراکنده شده اند، به طوری که جریان باد را از روی بام گرفته و از آن برای خنک نمودن فضای ساختمان و مخزن های آب استفاده می کنند. گاهی نیز مترادفی برای این بناهای به واقع خارق العاده شنیده می شود: "بجیر"، کلمه ای پارسی به معنای "بادگیر".

این بادگیرهای مستطیل شکل به اندازه ۳ در ۵ متر، معمولاً به شکل دودکش بوده که از سطح پشت بام منازل بالاتر هستند. قسمت فوقانی این برج ها [معمولاً ارتفاع این برج ها ۱۵ متر است] از شکاف هایی عمودی تشکیل شده تا جریان های سریع تر باد را که بدون شن نیز هستند، به داخل ساختمان منتقل کند. قسمت تحتانی آنها به اتاق خنکی ختم می شود که در اغلب موارد به صورت هشتی بوده و کاملاً در سایه قرار دارد. داخل برج نیز کانال هایی وجود دارند که جریانات بالارونده و پایین رونده را از یکدیگر تفکیک می کنند. این برج های بادگیر با تخلیه هوای گرم و جایگزینی آن با هوای خنک حیاط یا زیرزمین کمک می کنند تا در تابستان فضایی مطبوع و دلپذیردر منازل به وجود آید.

برج های بادگیر به مانند دیگر بناهای قدیمی شهر از خشت های خشک شده در آفتاب ساخته شده اند که این فن را اَدوب [Adobe] می نامند. میله هایی که از کناره های این برج ها بیرون آمده، حکم داربست را داشته که گاهی برای بازسازی بعضی قسمت های برج از آنها استفاده می شود. این بادگیرها تنها یکی از امکانات قدیمی موجود در خانه های سنتی است و اکثر ساختمان های مرکز قدیمی شهر به این شکل هستند. اتاق های تابستانه و زمستانه، که نام "خانه های چهار فصل" از همین ترکیب اتاق ها مشتق شده است نیز، پیرامون یک حیاط و باغچه داخلی روبروی هم قرار گرفته اند.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg (http://www.bati-index.com/redaction_images/4594/zoom/03.jpg)حیاط هر منزل که سطح آن از سطح خیابان چند پله پایین تر است، در وسط خود حوضی دارد و گاهی مشاهده می شود که تختی تا نیمه روی این حوض به منظور استراحت شبانه نصب می کنند. اتاق های اصلی که نسبت به باغچه و حیاط بالاتر هستند، کمک می کنند تا اتاق های اندرونی نورگیرتر شده و تهویه هوا در آنها به خوبی انجام پذیرد. مهم ترین اتاق تابستانی که در جنوب خانه قرار دارد [رو به شمال]، درواقع هشتی وسیعی است که رو به حیاط بوده و معماری آن به گونه ای طراحی شده که به طور دائم سایه دار است. در طرف دیگر حیاط، اتاق های زمستانی را می توان دید که با شیشه های چند رنگ رو به جنوب قرار گرفته اند و در کل روز آفتاب در آنها می تابد.

در شهر یزد، باران عملاً وجود ندارد و آب شهر به وسیله کانال کشی از دامنه های کوهستان های اطراف تأمین می شود. این کانال که چندین کیلومتر طول دارد، با شیب بسیار کمی تا شهر ادامه پیدا کرده است. سپس آب در مخازن هر محله از شهر انبار شده [آب انبار] که با پلکان طویل و نورگیری امکان دسترسی به آن وجود دارد. این آب انبارهای عمیق که با گنبد پوشیده می شوند، شکل استوانه ای داشته و به وسیله بادگیرها که معمولاً تعدادشان ۴ است، تهویه می شوند. آب ذخیره شده در این آب انبارها حقیقتاً خنک و گواراست.

ساختار تمامی این نمونه های تحسین برانگیز معماری [بادگیرها، آب انبارها و ...] تنها برای استفاده از انرژی باد تعریف شده و یکی از شگفتی های معماری بومی در مناطق گرم و خشک خاورمیانه به حساب می آید. این سبک معماری از مصر گرفته تا پاکستان، براساس آب و هوای هر منطقه، شکل خاص خود را گرفته است [بجیر در ایران و عراق، مالکوف در مصر، برجیل در امارات متحده عربی و مَنق در پاکستان].

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg (http://www.bati-index.com/redaction_images/4594/zoom/04.jpg)پیشرفت روز افزون هواکش های مدرن امروزی باعث شد تا این هنر سنتی و قابل توجه در خلال قرن بیستم کهنه شود، ولی اکنون که آلودگی های انرژی های فسیلی بسیار رایج شده، دوباره می بینیم که برج های بادگیر و بخصوص بادگیرهای تمام عیار شهر یزد توجه آرشیتکت های نوگرا و خلاق را جلب کرده است.

شاید در آینده ای نه چندان دور، شاهد عمارت هایی باشیم که به سبک و شکلی متفاوت بنابر نیاز امروزی، از این بادگیرها استفاده کنند، همان گونه که اکنون نیز با استفاده از این انرژی فناناپذیر در نیروگاه های جدید بادی، این مسأله به خوبی قابل مشاهده است.

[Borna66]

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg


حركت هوا را به دليل اختلاف فشار جو باد گويند. باد روي زمين عامل مهمي در تبادل دما، رطوبت وانتقال ذرات معلق است. اين امر در ايجاد شرايط آسايش انسان يا اخلال در آن نقش مهمي دارد.
جا به جايي هوا در بالا بردن سطح كارآيي ذهني و فيزيكي افراد و كاهش ميزان ابتلا به بيماري‌ها بسيار موثر است. همچنين مي‌تواند عاملي در كاهش مصرف سوخت‌هاي فسيلي باشد. اهميتباد در طرح و ساخت محيط مسكوني از ديرباز مورد توجه بوده است. ارسطو چهار قرن قبل از ميلاد و ويترويرس معمار روسي يك قرن قبل از ميلاد از روش استفاده باد در معماري و شهرسازي صحبتمي‌كنند.
ميراث گذشته در كشور ما در طي قرون متمادي تمام ساختمان‌ها با توجه به اقليم و شرايط محيطي ساخته مي‌شده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما و گرما و به طور كلي شرايط آب و هوايي و جغرافيايي،تاثير مستقيمي در معماري سنتي ايران در مناطق مختلف داشته است.بارزترين روش تهويه طبيعي ساختمان بادگير است. باديگرهايي با اشكال مختلف در بسياري ازشهرهاي مركزي و جنوبي ايران بر حسب سرعت و جهت باد مطلوب طراحي و اجرا شده‌اند. از نام‌هاي باستاني و گوناگون آن مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خيشود، خيش‌خان، خيشور، ماسوره و هواكپ‌ برمي‌آيد كه پديده‌اي بس كهن است.باد پس از برخورد با سطوح فوقاني به دالان‌هايي هدايت مي‌شود كه با سطح آب داخل حوض‌خانهبرخورد كرده (مثل بادگير باغ دولت آباد يزد) و فضاي داخلي اتاق را خنك مي‌كند و در مناطق مرطوبباد فقط از كانال‌هاي خشك عبور مي‌كند (مثل بادگيرهاي بنادر جنوبي) و فضاي اتاق را تهويه مي‌كند.
انواع بادگيربادگيرها از لحاظ شكل بيروني چند دسته هستند. ساده‌ترين نوع بادگير يك جناحي است و بسيار كوچك و محقر بر فراز محفظه‌اي، مانند سوراخ بخاري در پشت بام ساخته مي‌شود در اين روش براي پرهيز از گزند گردبادها و طوفان‌هاي سنگين، بادگير را فقط در جهت بادهاي خنك و نسيم‌هايمطبوع مي‌سازند و جبهه‌هاي ديگر آن را مي‌بندند. در برخي موارد بادگيرهاي يك طرفه را پشت بهبادهاي شديد و آزاردهنده مي‌سازند و در واقع اين بادگير عملكرد تهويه و تخليه هوا را انجام مي‌دهد.
ابعاد آن نسبت به ساير انواع كوچك‌تر و شكل آن اوليه‌تر است. اين مسير مورب (كه در بالاي بامديده مي‌شود) پس از اتصال به كانال عمودي داخل ديوار و پنجره خروجي داخل ساختمان مانند بخاري در يك ضلع اتاق قرار مي‌گيرد و تهويه را انجام مي‌دهد. اين نمونه بيشتر در منطقه سيستان و قسمتي از شهرستان بم ديده مي‌شود.
نوع دوم، نوع دو طرفه كه داراي دو وجه روبه‌روي يكديگر و با پنجره‌هاي بلند و باريك بدون حفاظساخته مي‌شود و در قسمت داخلي ساختمان به شكل يك يا دو حفره در طاقچه ديده مي‌شود. اين نمونه در سيرجان و به ندرت در كرمان ديده مي‌شود.
بادگير نوع سوم سه جناحي است و دو نوع دارد، سه جناحي متصل و سه جناحي منفصل (اشكم دريده) .در اين نمونه مي‌توان به تفكيك از يك يا دو يا سه جبهه استفاده كرد. البته استفاده از اين نوع بادگير نادر است.
نوع چهارم، بادگيرهاي چهار طرفه است كه به شكل كامل و مفصل‌تر از انواع ديگر ساخته شده‌اند ومعمولا داخل كانال‌هاي آن با تيغه‌هايي از آجر يا چوب يا گچ به چند قسمت تقسيم مي‌شوند. در بعضي از نمونه‌ها در زير كانال بادگير حوض به نسبت بزرگ و زيبايي مي‌ساخته‌اند كه هواي خشك و
داراي گرد و غبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنك و گرد و غبار آن جدا و هواي اتاق

(حوضخانه) در گرماي تابستان بسيار مطبوع مي‌شده است. در مناطقي كه امكان ايجاد حوضخانه در
طبقه همكف وجود نداشته است آب قنات را در زير زمين جاري و نمايان مي‌كرده‌اند و امتداد كانال بادگير نيز تا روي اين جريان آب ادامه مي‌يافته است. اين فضاها (سرداب‌ها) محل تجمع اهالي خانهدر بعد از ظهرهاي تابستان بوده است. اين نمونه در يزد، كرمان و بوشهر و... ديده مي‌شود.در شهرستان يزد و برخي قسمت‌هاي مركزي ايران بادگيرهاي چند وجهي (معمولا هشت وجهي و
حتي گاهي مدور) معمول است كه نوع پنجم بادگيرها را تشكيل مي‌دهد.علت ساخت اين گونه بادگيرها وجود بادهاي مطلوبي است كه از هر طرف وزش داشته و تيغه‌هاي
كانال مي‌تواند از هر جهت باد را گرفته و به داخل مسير هدايت كند.
بادگير چپقي نوع ششم بادگيرهاست كه به جاي فضاي مكعبي شكل خارجي، سازنده از ايجاد چندلوله خم‌دار (زانو مانند) براي حجم خارجي بادگير استفاده كرده است، اما كانال‌ها و قسمت‌هايداخلي مانند نمونه‌هاي چند طرفه است اين نوع بادگير تنها در سيرجان ديده شده است.نماسازي بادگيرها خود از ويژگي‌هاي خاصي برخوردار است و در نهايت ظرافت به وسيله‌ آجركاري و يا گچ‌بري ساخته مي‌شود. در اين جا لازم است از بادگير مضاعف، بادگير دواشكوبه و بادگير حفره‌اي نيز نام برد. در شيراز نيز بادگيرهايي كم و بيش ديده مي‌شود كه به عنوان نمونه مي‌توان از بادگير ارگ و آب انبار كريم‌خان زند ياد كرد.
چشم‌انداز آيندهبا ورود معماري مدرن و به ويژه استفاده از تاسيسات مكانيكي به تدريج نقش اقليم در ساختمان‌ها كم‌رنگ شد اما از نيمه دوم قرن گذشته كه اقليم و حفظ محيط زيست پيوسته مورد توجه قرار گرفت استفاده از فناوري همگون با محيط طبيعي، بازيافت ضايعات صنعتي و استفاده از انرژي‌هاي پاكمانند انرژي خورشيد، باد و آب اهميت بسياري يافتند. در زمينه معماري نيز از اين زمان توجه به محيط زيست و تلاش براي طراحي ساختمان‌هاي اقليمي و معماري همساز با اقليم آغاز شد.
امروزه مي‌توان از بادگير به عنوان مكمل سيستم تهويه و برودت ساختمان استفاده كرد. به وسيلهبادگير مي‌توان در مواقعي از سال شرايط آسايش را با تهويه طبيعي تامين كرد و تنها زماني كه باد ديگر نتواند پاسخگوي نياز ساكنان باشد بايد از تاسيسات مكانيكي بهره گرفت.
حسن فتحي معمار مصري كه تلاش فوق‌العاده‌اي براي تلفيق معماري سنتي و تكنولوژي روز خود انجام داده است، از يك پمپ آب در داخل كانال بادگير ساختمان‌هايش استفاده مي‌كرد كه با ايجاد فواره‌اي در روزهايي كه هوا گرم و پرگرد و غبار بود، هم از ميزان گرما و هم از ميزان گرد و غبارمي‌كاست.
علاوه بر موارد گفته شده، طرح‌هاي ديگري در ساير كشورها كه با تكيه به تهويه طبيعي طراحيشده به عنوان مثال در مركز فروش بلوواتر انگليس هواي تازه از طريق دنباله‌اي از بادگيرهايمخروطي با ارتفاع دو متر تامين مي‌شود اين بادگيرها روي بام سوار شده‌اند تا هواي خنك‌تري را بهپايين فرستاده و آن را در فضاي داخي پخش كنند. آنها در فاصله 15 متري نسبت به هم و روي محور مركزي مجتمع قرار گرفته‌اند و پس از دريافت جريان هواي خارجي، هواي تازه را به داخل ساختمان مي‌فرستند.
همچنين برج آرموري چين شامل مجموعه‌اي از بلوك‌هاي هم‌شكل سوار شده بر يكديگر با كاربري اداري، خرده‌فروشي، هتل و مسكوني است. در فصل تابستان يك بادگير هواي تازه را به سمت پايين دهليز مياني سوق مي‌دهد. سپس اين هوا از جداره‌ها به سمت بيرون كشيده مي‌شود. در فصل زمستان اين بادگير هوا را از بدنه ساختمان و مجراي جذب كننده‌هاي خورشيدي به سمت خود مي‌كشد و از ساختمان خارج مي‌كند.
نمونه قابل ذكر ديگر ليستر انگلستان است ميزان مصرف انرژي در ساختمان كوئينز دانشگاه مونتفورت، نصف انرژي مصرفي در يك ساختمان معمولي مشابه اين بنا است كه در آن سيستم تهويه مطبوع استفاده شده است. بادگيرهاي مرتفع جلو اغتشاش هوايي را گرفته و براي انتقال هواي داخل به خارج از بنا طراحي شده است.