طراحی شهری ؛ تعاریف و مبانی

[javad jan]

الف - طراحي شهري چيست؟
طراحي شهري فرآيندي است كه به شكل‌دهي فيزيكي بافت‌هاي مختلف شهري و روستايي منجر مي‌شود. طراحي شهري با رويكرد ساختارگرايي به ايجاد اماكن متعدد مي‌پردازد. اين فرآيند طراحي ساختمان‌ها، فضاها و چشم‌اندازها را در برمي‌گيرد و نهايتا جرياني را به راه مي‌اندازد كه به عمران و آبادي شهري كمك مي‌كند.
تعریف طراحی شهری
طراحی بخشی از هنر سازمان دادن فضای کالبدی است که با رشته های مختلف علمی و هنری مانند برنامه ریزی شهری ,معماری و منظر سازی ,مهندسی فنی ,مهندسی ترافیک و حمل و نقل روانشناسی ,جامعه شناسی واقتصاد سر و کار دارد و در عین حال با سیاست و فرهنگ نیز ارتباط پیدا می کند.پس می بینیم که دامنه ی فعالیتش بسیار گسترده است.
اگر گفته ی مانوئل کستل را بپذیریم که برنامه ریزی عین سیاست است شاید بهتر بتوان حوزه ی فعالیت شهری را مشخص کرد .به نظر جف لوید طراحی شهری حلقه ی پیوند دهنده ی معماری , معماری منظر, مهندسی به صورت گسترده و برنامه ریزی وبلاخص برنامه ریزی شهری است.این نظریه ای که امروز هم از اعتبار خود برخوردار است.
در تعاریف بالا ما به دنبال جوهر و مفهوم طراحی شهری هستیم چیزی که در شرایط جامعه ی ما نیز مفید واقع می شود . طراحی شهری فعالیت جدیدی نیست . بحثهای فراوانی از قدیم وجود داشته مبنی بر اینکه با شکل گرفتن فضای خصوصی زندگی بشر فضای عمومی نیز شکل گرفته , زیرا انسانها می خواسته اند با هم رابطه داشته باشند و به محض آنکه انسان پا ازفضای خصوصی بیرون می گذارد و در فضای عمومی قرار می گیرد حضور طراحی شهری در تاریخ کالبدی او آغاز می شود.
گستردگی فعالیت طراحی شهری نشان می دهد که این فعالیت مانند یک طرح معماری یا طراحی یک پارک نیست که با طرح مشخصی شروع شود یا پایان پذیرد. یک کار معماری معمولا در جایی شروع می شود و خاتمه می یابد , یک میدان به عنوان عنصری از سازمان فضایی شهر در طول تاریخ تکون می یابد , دگرگون میشود ,تغییر می کند و یا مدام عوض می شود . چنین فضایی می توانداز عهد باستان شروع شود , وسطی را پشت سر گذارد , رنسانس را ببیند و امروز هم بتواند در آن فعالیت و زندگی کند.
دشواری پیش بینی آینده ایجاب می کند که طراحی شهری انعطاف پذیر باشد , بتواند خود را با حرکات ونوسانات و تصمیم گیری ها تطبیق دهد ,اصلاح شود و به قولی مدارا کند.
حرفه‌اي نو
طراحي شهري يكي از جديد‌ترين حرفه‌هاست كه بيش از 25 سال از عمر آن نمي‌گذرد. بيشتر آن چه كه طراحان شهري ارايه مي‌كنند، (طراحي بافت‌هاي مسكوني) دستاورد حوزه‌هاي شغلي ديگر است. در واقع طراحي شهري يك رويكرد چندگانه نسبت به ساير مشاغل دارد.
رسالت عمومي
همزمان با شكل‌گيري صنف طراحان شهري، معماران، شهرسازان، طراحان فضاي سبز، مهندسان راه، هنرمندان و طيف وسيعي از مشاغل وفاداري خود را به اين حوزه «طراحي شهري» اعلام كردند.در واقع رسالت اين حوزه‌ها تغيير روند شكل‌دهي فضاهاي پيراموني بود. از جمله مباحث چالش برانگيز ميان اين حوزه‌ها عبارت‌ بودند از:
الف) معماران بايد سواي از طراحي ساختمان‌ها، با موقعيت مكاني بناها هم در ارتباط باشند.
ب) شهرسازان هم بايد با شكل فيزيكي توسعه و گسترش شهرها ارتباط داشته باشند.
ج) طراحان فضاي سبز هم بايد در ابتداي فرآيند طراحي شهري به بررسي و فهم درست از مناطق مورد نظر دست يابند.
د) مهندسان راه هم بايد به جاي تمركز روي مباحث ترافيكي، از مهارت‌هاي خود در ايجاد فضاهاي دلپذير (چه براي سكونت و چه براي مشاهده صرف) استفاده كنند.
چه اقداماتي در دستور كار طراحان شهري قرار دارد؟
1-وسعت ديد دادن به فضاي شهري _ استفاده از ابتكارهايي چند در توليد و بازتوليد محيط‌هاي پيراموني
2-طراحي فضاهاي ساخته شده _ از كل شهرها و حومه‌هاي آنها گرفته تا خيابان‌ها و ميدان‌ها ارايه نظرات خود بر چگونگي عمران و احياي شهرها
3-تحقيق و تفحص پيرامون مناطق مورد نظر و ساكنان آنها در نظر گرفتن بافت فيزيكي، سياسي، اقتصادي و روان‌شناسي حاكم بر آن مناطق
4-تحت تاثير قرار دادن مردم با ابتكارات خود، كمك به آنها در اتخاذ تصميم‌هايي مناسب و ‌آموزش آنها جهت ايجاد مكان‌هاي مطلوب
5-توسعه سياستگذاري‌هاي نوين پيرامون ساخت و سازهاي شهري
6-مشاور گروهي _ كمك به مردم براي برعهده گرفتن نقش‌هايي پيرامون سازندگي و طراحي حومه‌ها
7-ارايه تصاوير گرافيكي _ از طراحي‌هاي كلي و تكنيكي گرفته تا استفاده از آخرين دستاوردها در طراحي‌هاي كامپيوتري
هدف از طراحی شهری چیست؟
طراحی شهری بخش بسیار مهم و حساسی از هویت شهروندان یک شهر به شمار می رود.بدین معنا که چگونه می اندیشند ،چه امکاناتی در دسترس داشتند و چه متخصصانی نبوغ خود را ارائه دادند تا شهری که در آن زندگی می کنیم ساخته شده است. زمانی که این عوامل را کنار یکدیگر قرار می دهیم تا ترکیبی از یک شهر را ارائه نماییم ،سیمای شهر گویای فرهنگ و نگرش آن جامعه می باشد.معیار فرهنگی ،سلیقه ی شخصی ،تفکر و امکانات نهادهای اجتماعی در یک کشور تعیین کننده ی نمای ظاهری شهری و بالطبع طراحی شهری است.
طراحی شهری از یک سو باید حداقل خدمات و امکانات شهری را به طور یکسان در اختیار کلیه شهروندان قرار دهد و از سوی دیگر تنوع و امکان انتخاب جایگرین متفاوت را برای گروه های مختاپلف جامعه فذهم سازد.
هدف اول مستلزم یکنواختی استانداردها و جامعیت آن می باشد،ولی هدف دوم تنوع استانداردها و به کار گیری تدابیر و راهبردهای متخصصان و افراد ذی صلاح در شهرسازی را ایجاب می نماید.
طراحی شهری در چارچوب کلی فرایند برنامه ریزی و تصمیم گیری جامعه ،نیاز به تشکلات رسمی دارد تا از این طریق ،قشر ها و گروه های فرهنگی جامعه ،نتواند به ارزشها و آرمانهای خود جامه ی عمل بپوشانند و پیشنهاد های طراحی را که نهایتا به صورت سرمایه گذاری شهری ،مرمت ،نوسازی ،بازسازی و ساخت و حفظ بناها در می آید ،بهتر ارائه دهند.
اگر از هر قشر خواسته شود تا نظر خود را در مورد شکل شهر و نقش هشر بیان کند در طراحی شهری ،تنوع ، هماهنگی و زیبایی سیمای شهر و الگوی فعالیت ها به بهترین نحو فراهم می آید وزیرا در این حالت طراحی شهری رفتارهای جمعی خواسته های فرهنگی و هویت گروهی را منعکس می سازد.فرضیه اصلی در این جا این است که طراحی خیال پردازانه با استفاده مشترک از فضا و سهیم شدن در امکانات و دسترسی متعدد به عملکردهای شهری و تنوع در شیوه های زندگی می تواند برخی از تضاد های بارز بین گروه ها را از بین ببرد.
طراحی شهری فعالیتی پر هزینه تر از برنامه ریزی شهری می باشد و مستلزم به کار گیری منابع کمیاب و متخصصان حرفه ای ماهر است .این نکته حائز اهمیت است که فعالیت های طراحی شهری در جهاتی سوق داده شود که عملکردها و عوامل شکل دهنده ی شهری بیشترین تاثیر را روی رفتار کلی افراد و بافت و فرم شهر داشته باشد
آشنایی با برخی تخصص هاو مفاهیم و اصطلاحات رایج شهری
در این مبحث سعی گردیده تا با تعریف جامع و مختصر از برخی مفاهیم و اصطلاحات رایج در رابطه با شهر و شهرسازی (برنامه ریزی شهری)، دانشجویان را با مسایل تخصصی شهری آشنا نمود.
تعریف شهر:
تعاریف و برداشت های مختلفی از شهر وجود دارد که دارای تشابهات و تفاوت هایی است. طبق ماده 4 قانون تعاریف وضوابط تقسیمات کشوری ایران، شهر، محلی (مکانی) است با حدود قانونی که در محدوده جغرافیایی مشخص واقع شده و از نظر بافت ساختمانی، اشتغال و سایر عوامل دارای سیمایی با ویژگی های خاص خود است، به طوری که اکثریت ساکنان دایمی آن در مشاغل کسب، تجارت، صنعت، خدمات و فعالیت های اداری اشتغال داشته و در زمینه خدمات شهری از خودکفایی نسبی برخوردارند. شهر کانون مبادلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی حوزه نفوذ پیرامون خود بوده و حداقل دارای ده هزار نفر جمعیت است. یا مکان تجمع عده کثیری از مردم با سلایق، افکار، رفتار و... متفاوت می باشد. از نظر کالبدی، شهر جایی است که دارای ساختمان های بلند، خیابان ها، پارک ها، ادارات، زیرساخت ها و تاسیسات شهری و... می باشددر بعداقتصادی نیز شهر جایی است دارای وجه غالب اشتغال صنعتی، خدماتی و سبک مصرف و زندگی یا شیوه تولید متفاوت از روستا است. یکی از انواع تعریف های رایج از شهر، تعریف عددی آن است. به نحوی که در ایران تا سال65 شهر را مکانی می گفتند که جمعیت آن بیش از 5 هزار نفر باشد و از آن تاریخ به بعد، شهر به جایی گفته می شد که دارای شهرداری باشد.

[javad jan]

برنامه ريزي شهري
یعنی ساماندهی کالبدی- فضای شهر. از طرفی برنامه ریزی شهری عبارت است از تأمین رفاه و آسایش شهرنشینان از طریق ایجاد محیطی بهتر، مساعدتر، سالم تر، آسان تر، موثرتر، و دلپذیرتر. برنامه ریزی شهری یک فعالیت زنده و پویا است و علت پویایی اش آن است که شهر مانند یک موجود زنده است. به مانند یک سیستم عمل می نماید که طیف وسیعی از فعالیت ها (تمام زندگی شهری)، عملکردهای شهری را پوشش می دهد.


شهرسازی:
به مجموعه روشها و تدابیری گفته می شود که متخصصان امور شهری به وسیله آن شهرها را بهتر می سازند. یا به عبارتی شهرسازی یعنی مطالعه طرح ریزی و توسعه شهرها با در نظر گرفتن احتیاجات اجتماعی و اقتصادی با توجه به حداقل رساندن مشکلات شهری و پاسخ گویی به نیازهای عمومی جمعیت شهری. شهرسازی یک کار گروهی و یک کوشش دسته جمعی با شرکت متخصصین علومی است که به نحوی در زمینه مسایل شهری می توانند به مطالعه بپردازند و در جهت بهبود، توسعه و به طور کلی وضع آینده آنها به تعیین برنامه مبادرت کنند
مدیریت شهریاداره امور شهری به منظور ارتقای مدیریت پایدار مدیریت شهری، با در نظر داشتن و پیروی از اهداف سیاست های ملی، اقتصادی و اجتماعی کشور. به عنوان یک چارچوب سازمانی توسعه شهری فعالیت میکند. مدیریت شهری به برنامه ها، طرح ها و عملیاتی اطلاق می شود که بتوانند رشد جمعیت را با اساسی؛ مانند مسکن و اشتغال مطابقت دهند.


طرح ريزي شهري :
عبارت از مطالعه کیفیت فضاها، کیفیت فیزیکی طرح ها، ارایه طرح های فیزیکی از فضاها و شناخت کیفیت فیزیکی شهری. بوجود آوردن مجموعه های فیزیکی است که در آن بیشتر به کیفیت فضاها و کیفیت طرح ها توجه می شود. در طرح ریزی شهری، روش های تحلیل بصری فرم های شهری بی اندازه موثرند. هدف طرح ریزی شهری جستجوی کیفیات زیبایی بصری از فرم شهری است که بر اساس مصرف اراضی پیش بینی شده در برنامه ریزی شهری قرار دارد. سیاست هایی را که شهرداری ها در رابطه با ضوابط ساختمانی شهر اعمال می نمایند، می توان جزئی از طرح ریزی شهری دانست. طرح ریزی شهری بیشتر با عوامل زیبایی شهری سروکار دارد. یکی از جنبه های مطالعاتی، جنبه کیفی عوامل فرهنگی و اجتماعی شهر است.
سيما و منظ شهر :
سیمای شهری تمام عواملی از شهر را که به دیده می آید و چشم قادر به تماشای آن است؛ یعنی تمام این عواملی که به صورت انفرادی و خاصه در حالتی که به صورت پیوسته و دسته جمعی عمل می کند. از جمله نکاتی که درباره سیمای شهر می توان گفت این است که به دیده آید، به ذهن سپرده شود و سبب شادی و نشاط گردد. منظر شهری نیز هنر یکپارچگی بخشیدن بصری و ساختاری به مجموعه ساختمان ها، خیابان ها و مکان هایی است که محیط شهری را می سازند. منظر شهری چیزی بیش از مجموعه ساختمان ها و فضاهای غیر ساخته شده است. دو مفهوم سیما و منظر شهری اکثراً به یک معنا و مفهوم و با هم به کار برده شوند.

طراحي شهري :
طراحی شهری تأکید بر کیفیت محیطی عرصه های جمعی و سامان بخشی کالبدی این عرصه ها در جهت ارتقاء کیفیت عملکردی، تجربی، زیباشناختی و زیست محیطی دارد. با کیفیت کالبدی و فضایی محیط سروکار دارد. عبارت از هنر طراحی شهر به صورت سه بعدی، که فعالیت آن در حوزه ای میان معماری، منظر شهری، مهندسی و برنامه ریزی قرار می گیرد. طراحی شهری به صورت فرایندی انسانی در می آید که با بهبود کیفیت کالبدی محیط زیست سروکار دارد. طراحی شهری به طراحی شهرها بدون طراحی ساختمان ها می پردازد که در اینجا مقصود فضاهای عمومی است. یا اینکه حوزه طراحی شهری اساساً فضای بین ساختمان ها را شامل می شود و پیداست که فضای عمومی بین ساختمان ها عموماً خیابان ها و میدان ها است که همان فضاهای عمومی است.

طرح هادي طرح :
طرح هادی طرحی است برای گسترش آتی شهر و نحوه استفاده از زمین های شهری برای عملکردهای مختلف به منظور حل مشکلات حاد و فوری شهر و ارایه راه حل های کوتاه مدت و مناسب برای شهرهایی که دارای طرح جامع نیستند. در واقع اصول کلی توسعه شهرها و هدایت این توسعه را مورد توجه قرار می دهد. آنچه در طرح های جامع شهری بایستی مورد مطالعه ریز قرار گیرد، در طرح هادی به صورت کلی تری مطرح می گردد. از طرح های هادی می توان به عنوان راهنمای توسعه شهر نام برد. این طرح ها از سال 1334 به صورت طرح های گذربندی و شبکه بندی برای شهرها در کشور شروع گردیدند. معمولاً برای دوره زمانی ده ساله و برای شهرهای کوچک و یا شهرهای که کمتر از 25000 نفرجمعیت دارند، تهیه می شود. بیشتر برای شهرهایی تهیه می گردند که فاقد طرح جامع بوده و یا امکان اجرای طرح جامع در آنها فراهم نشده است. طرح هادی دارای سابقه طولانی تری نسبت به طرح های جامع بوده و توسط وزارت کشور تهیه شده که با تشکیل دفاتر فنی استانداری ها، وظیفه تهیه طرح های هادی در هر استان به عهده این دفاتر واگذار گردیده است.

طرح جامع شهري :
به منظور تدوین برنامه و تعیین جهات توسعه شهر و تأمین نیازمندی های آن بر مبنای پیش بینی ها و اهداف توسعه شهری تهیه می شود. طرح جامع شهر، عبارت از طرح بلند مدتی است که در آن نحوه استفاده از اراضی و منطقه بندی مربوط به حوزه های مسکونی، صنعتی، خدماتی، اداری و... ، تأسیسات و تجهیزات شهری و نیازمندی های عمومی شهری، خطوط کلی اتباطی و سطح لازم برای ایجاد تأسیسات، تجهیزات و تعیین محدوده های نوسازی، بهسازی و... تعیین می شود. بیشتر در مورد شهرهای بزرگ و شهرهایی که بیش از 25000 نفر جمعیت دارند تهیه می گردد. در واقع به شکل برنامه راهنما عمل می کند یا به شکل سیستمی است که خط مشی اصولی و کلی سیاست های شهری را تعیین می کند. طرح جامع را می توان منطقی جهت انتخاب الگوی صحیح استفاده از اراضی شهری دانست. روش انجام طرح جامع عبارت از مطالعه وضع موجود، تجزیه تحلیل و نتیجه گیری از وضع موجود، تعیین اهداف و اولویت ها، انجام پیش بینی های لازم، ارایه طرح ها و برنامه های توسعه شهری و اجرای آنها می باشد. در واقع طرح های جامع در دو مرحله تهیه می شوند. مرحله اول شامل انجام بررسی ها، شناخت وضع موجود شهر مانند مطالعات جغرافیایی، اقلیمی، تاریخی و بررسی ویژگی های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی شهر و در بخش آخر این مطالعات جمع بندی و تجزیه و تحلیل می باشد. در مرحله دوم، طرح کالبدی شهر و گزارش های مربوطه ارایه می شود. پس از انقلاب نام طرح های جامع به طرح های توسعه و عمران و حوزه نفوذ شهرها تغییر یافت. به دلایلی نیز مراحل کار نیز از دو مرحله به چهار مرحله افزایش یافت. ویژگی های عمده این طرح ها در معطوف نمودن توجهات به مباحث توسعه و عمران شهری به جای توجه صرف به بحث های کالبدی و نیز توجه به حوزه نفوذ شهرها می باشد.

[javad jan]

طرح تفصيلي :
طرحی است که بر اساس معیارها و ضوابط کلی طرح جامع، نحوه استفاده از زمین های شهری را در سطح محلات مختلف شهر و موقعیت و مساحت دقیق زمین برای هر یک از آنها و وضع دقیق و تفصیلی شبکه عبور و مرور و میزان تراکم جمعیت، تراکم در واحدهای شهری، اولویت های مربوط به مناطق بهسازی، توسعه و حل مشکلات شهری و موقعیت کلیه عوامل مختلف شهری در آن تعیین می شود. به دنبال طرح جامع و به منظور انجام برنامه های اجرایی تصویب شده این طرح تهیه می گردد. طرح تفصیلی در حقیقت تنظیم برنامه ای مفصل و انجام اقدامات جزء به جزء در مناطق و محلات شهری و طراحی آنها است. شامل چهار مرحله است:
مرحله بازشناسی
مرحله تثبیت برنامه ها و طرح های اجرایی
مرحله تشخیص و تعیین اولویت ها
مرحله انجام و اجرای محتوای طرح و کاربرد اراضی
سابقه تهیه طرح های جامع و تفصیلی به حدود سال های 47-46 برمی گردد. سازمان مسئول تهیه طرح های جامع و تفصیلی وزارت مسکن و شهرسازی است. این طرح ها در ابتدا برای شهرهایی که طرح جامع آنها به تصویب رسیده بود انجام پذیرفت. پایه و اساس فکر تهیه طرح های تفصیلی در دهه 50 از آن زمان آغاز شد که شهرداری ها در مواجهه با طرح های جامع، به لحاظ کلی بودن مطالعات، امکان پیاده نمودن و اجرای دقیق آن را فراهم نمی دیدند.

محدوده شهر:
برای انجام خدمات و فعالیت های شهری و اقدام در جهت تأمین ساختمان ها، فضاهای شهری و برنامه های عمران شهری حدودی لازم است که بتوان در آن حدود به انجام خدمات شهری و برنامه ریزی در زمینه این خدمات پرداخت. لذا، حدودی را برای این خدمات تعیین می کنند و معمولاً این حدود از طرف مسئولین امور شهری و شهرداری ها مشخص می شود تا بتوان در یک برنامه زمانی مشخص به نوسازی و گسترش شهر پرداخت و خدمات شهری مورد نیاز آن را اعم از برق، آب، تلفن، مسکن، فضای سبز و ... تأمین کرد. این حدود را معمولاً محدوده شهر می گویند. اما در صورتی که شهر در تمام این محدوده گسترده نشده و تنها در قسمت هایی از آن توسعه یافته باشد، مقدار اراضی ساخته شده را در داخل این محدوده شهری، محدوده ساخته شده شهر گویند. در واقع محدوده ساخته شده شهر عبارت از مساحت محدوده شهر منهای اراضی ساخته نشده در داخل این محدوده. همچنین در جهت توسعه های بعدی شهر در مراحل زمانی آینده در اطراف محدوده شهرها حدودی دیگر تعیین می شود که به حریم شهر معروف است. در حقیقت این اراضی جهت گسترش های آتی شهر در نظر گرفته می شوند. حریم شهر را می توان همان خط کمربندی شهر نیز در نظر گرفت.

منطقه بندي :
چگونگی تقسیم و تخصیص اراضی شهر به فعالیت ها و کاربری های مختلف و مهمترین ابزار برای سامان دادن به نظام کاربری زمین محسوب می گردد. ضوابط منطقه بندی نقش اساسی در توزیع و تقسیم کاربری های مختلف و نسبت آنها به یکدیگر دارد و در نتیجه ارتباط تنگاتنگی با موضوع سرانه های کاربری زمین پیدا می کند. یا می توان گفت منطقه بندی عبارت از تقسیم کالبد یک جامعه شهری به منطقه ها برحسب نحوه استفاده از آن در اراضی حال و آینده به منظور نظارت و هدایت عمران اراضی. اصل اساسی در منطقه بندی آن است که شهر به بخش یا منطقه های مختلف تقسیم شود و هر منطقه در جهت اهداف صحیح و درست در موقعیت
مكاني مورد استفاده قرار گيرد .

كاربري زمين :
استفاده از زمین برای کاربردهای مختلف و تعیین مکان استقرار فعالیت ها است. البته تنها تقسیم زمین و تدوین مقررات استفاده از آن مدنظر نیست، بلکه تمام عوامل موثر در کاربری زمین (اقتصادی، اجتماعی، منافع عمومی، محیط زیست، ایمنی، مدیریت و... ) مورد مطالعه قرار می گیرد. `
یکی از محورهای اصلی برنامه ریزی شهری، برنامه ریزی کاربری زمین است. موضوع اصلی در برنامه ریزی کاربری زمین، نحوه تخصیص زمین به کاربری های مختلف و هماهنگ کردن آنها
بايكديگر است .

سرانه هاي شهري :
یکی از ابزارهایی است که در فرایند برنامه ریزی کاربری زمین، برای محاسبه و برآورد اراضی و توزیع آن میان فعالیت ها یا کاربری های مختلف به کار می رود. در واقع سرانه کاربری زمین به عنوان نوعی معیار و شاخص کمی برای سنجش و مقایسه تغییرات کاربری در جریان زمان مورد استفاده قرار می گیرد. سرانه کاربری زمین تبلور و بیان کمی مجموعه سیاست ها، روش ها و الگوهایی است که برای تعیین انواع کاربری ها، تقسیم اراضی، توزیع فضایی فعالیت ها، ضوابط منطقه بندی، تدوین استانداردهای کاربری و غیره به کار گرفته می شود. امروزه بسیاری از مفاهیم فوق نظیر برنامه ریزی شهری، شهرسازی، مدیریت شهری، طراحی شهری، طراحی منظر و... به عنوان رشته های تحصیلی در دانشگاه های معتبر وجود داشته و متخصصان مختلفی از این علوم در سازمان های ذیربط نظیر وزارت کشور، مسکن و شهرسازی، سازمان مدیریت، استانداری ها، شهرداری ها، مهندسین مشاور شهرسازی و معماری مشغول فعالیت بوده و در روند توسعه شهرها تأثیر گذار هستند.
کوین لینچ ، شهرساز و طراح امریکایی ، در سال 1960کتاب تصویر ذهنی شهر یا سیمای شهر را منتشر کرد ودر این کتاب نخستین پایه های نظری خود را – مبانی و اصول شناخت سیمای شهر.
مطرح نمود .
این کتاب در پنج فصل به بررسی سیمای محیط ، مطالعه سیمای سه شهر ، سیمای شهروعوامل سازنده آن ، فرم شهر ومقیاسی تازه می پردازد ودر آخر نیز با آوردن سه ضمیمه بحث خود را به پایان می رساند
( الف - پاره ای مراجع برای جهت یابی در شهر
ب - روش مطالعه
پ - دو مثال از تجزيه و تحليل عوامل شهر از نظر بصري
لینچ در فصل اول کتاب بر انسان به عنوان جزیی از شهر و نه تنها ناظر بر شهر که بایستی به شهر از چشم آن نگریست تاکید می کند و دو مفهوم خوانایی و نمایانی را در فضاهای شهری و نقش آنها را در درک و ایجاد تصویری روشن از شهر ، احساس امنیت و آرامش شهروندان و افزایش حس تعلق شهروندان مطرح می نماید و در ادامه مباحث خود در این فصل بر توجه طراحان شهری به " تصویر عمومی " یا به عبارتی تصویر ذهنی اکثریت ساکنین شهر از سیمای آن تاکید می نماید و عنوان می دارد که با توجه به اینکه در یک شهر اشخاص مختلف با ویژگیهای متنوعی از لحاظ جنس ، سن ، شغل ، طبقه اجتماعی و... زندگی می کنند و نمی توان پاسخگوی همه طبقات با عقاید و افکار مختلف در طراحی شهر بود بنابراین بایستی مجموعه ای از خواسته ها ، نیازها ، عقاید و اندیشه های غالب در شهر را به منظور ساماندهی مطلوب.
فضاهاي شهري در نظر گرفت .
همچنین در این فصل مبحثی تحت عنوان " بافت و علایم مشخصه شهر " مطرح شده است که تصویر ما از محیط شهری را به سه جزء تجزیه می کند : علایم ، بافت و معنی که شامل تمیز اشیا از هم بر اساس تفاوتهایشان و ایجاد پیوند و پیوستگی میان آنها و انتقال معانی از اشیا به ناظران است .
در فصل دوم کتاب با سیمای سه شهر امریکایی – بوستن ، جرزی سیتی ولوس آنجلس – از زبان مولف آشنا می شویم ، که هدف وی از مطالعه این سه شهر عبارت است از:
1- رسیدن به فرمی مناسب از شهر با بالاترین درجه خوانایی ونمایانی
2- رسیدن به اصولی برای طراحی شهری
3- تجزیه و تحلیل سه شهر مذکور و تاثیر فرم آن شهرها بر ناظرانمولف روش کار خود را به صورت مفصل ، برای رسیدن به اهداف مذکور ، در قسمت ضمایم آورده است ودر این مبحث ضمن تشریح کار خود و روشهای به کار گرفته شده در این تحقیق ( مطالعات میدانی ، مشاهده ، مصاحبه ، پرسشنامه ) کاستیها و اشکالات کار خود را متذکر گردیده است و مهمترین ایراد کار خود را در نمونه گیری ( کم بودن حجم نمونه ها و عدم توازن در آنها و عدم توجه به طبقات اجتماعی مختلف در نمونه ) بیان می دارد .
لینچ در پایان این فصل نکات عمده ای را پیرامون پژوهش خود مطرح می کند :
1- مردم به راحتی می توانند خود را با محیط زندگیشان تطبیق دهند و هماهنگ سازند و از میان عواملی که در محیط موجود است تعدادی برایشان مشخص می گردد و در ذهنشان جای می گیرد .
2-موقعیت ناظر نسبت به عواملی که در شهر موجود است در شکل گیری تصویر ذهنی او از شهر موثر می باشد.

3- شرایط محیطی و طبیعی مناسب ( وجود رودخانه ، دریا ، فضاهای سبز ) می توانند تاثیر مثبتی بر تصویر ذهنی ناظران از شهر داشته باشند.

4- برای مردم سیمای قسمتهای مختلف شهر زمینه ای برای مقایسه عوامل کهنه و تازه شهر بوجود می آورد
.
در فصل سوم ، مولف به توضیح و تشریح مظاهر جسمی شهر و تاثیر آنها بر نمایانی شهر می پردازد که عبارتند از:
راه : راه می تواند یکی از مهمترین عوامل در شکل گیری تصویر ذهنی از شهر باشد زیرا همواره ناظران در راهها درترددند و هر روز مسیرها و راهها رابرای رفتن به سر کار ، بازگشت به منزل ، رفتن به مراکز خرید و...طی می کنند، بنابراین کیفیت راهها و حتی موقعیت وشرایط آنها ( عریض بودن یا نبودن راهها ، مستقیم ویا پیچ در پیچ بودن راهها ، فرم خانه ها در مسیر، نوع فضای سبز و...) همه وهمه می توانند بر تصویر ذهنی ناظران از شهر تاثیر بگذارند .
لبه : لبه عاملی است که سبب می شود ناظر بتواند برای فضاها حد و مرز قایل شود به عنوان مثال بتواند محله ای را از محله ای دیگر تمیز دهد ، البته لبه ها تنها تعیین حدود نمی کنند گاهی ممکن است سبب پیوند دو بخش مجزا شوند مثلا پلی که بین دو بخش از شهر ارتباط برقرار می کند . ا ما در مواردی نیز ممکن است لبه ها سبب بی نظمی در شهر شوند و انسجام و یکپارچگی شهر را دچار آسیب نمایند
محله : هر شهری بر اساس طبقات مختلفی که در آن وجود دارد به محله هایی تقسیم می گردد که هر محله به سبب خصوصیاتی که دارد از محله های دیگر متمایز می شود . یکی از عواملی که می تواند به شهروندان در شناسایی و تشخیص محله ها از یکدیگر کمک نماید نوع مصالح و فرم ساختمانها می باشد . به عنوان مثال وقتی وارد محله ای با خانه هایآجری و کاهگلی می شویم این تصویر در ذهن ما شکل می گیرد که این محله از محله های قدیمی شهر می باشد و بالعکس وقتی وارد محله ای با فرم و شکل جدیدی از خانه ها با نماهای سنگی می شویم این تصور در ذهن ما به وجود می آید که این محله از محله های جدید شهر است .
گره : گره ها نقاطی حساس در شهرند که ناظر می تواند به درون آنهاوارد شود و همچنین مبدا و مقصد حرکت را شکل می دهند . گره ها گاهی کانون و نقطه اصلی یک محله می باشند ، می توانند جایی باشند که خطوط حمل ونقل تغییر مسیر می دهند و یا ممکن است محل تمرکز بعضی از فعالیتها باشند ، محل تقاطع دو خیابان یا دو جاده نیز می تواند یک گره محسوب شود . گره ها می توانند مکانهایی مناسب جهت قرار دادن نمادها و نشانه ها باشند زیرا معمولا توجه ناظران به گره ها زیاد است و نمادهایی که در این گره ها قرار داده می شوند قدرت تاثیر گذاریشان بیشتر می گردد
نشانه : یکی دیگر از مظاهر جسمی شهر که در شکل گیری تصویر ذهنی شهروندان از شهر تاثیر بسزایی دارد " نشانه " می باشد که چند ویژگی زیر را دارا است:

- ناظر به درون آنها راه نمی یابد .
معمولا اشیایی هستند که ظاهری مشخص و منحصر به فرد دارند .
- می توان از میان صدها شی آنها را باز شناخت و تمیز داد ( مانند نمادی که در گره اصلی شهر قرار داده می شود

[javad jan]

ضوابط طراحي شهري براي معلولين

• تحولات اجتماعی و فرهنگی جامعه در یکی دو دهه اخیر سبب شده که اشخاص معلول به میزان قابل توجهی در جامعه جذب شوند، اما وجود برخی موانع به¬ویژه در عرصه¬ی برنامه¬ریزی¬ شهری و شهرسازی بسیاری از فضاهای شهری فاقد شرایط لازم برای حضور این قشر در جامعه است. از عناصر مهمی که می¬تواند اشخاص معلول را به جامعه برگرداند، فضاهای شهری می¬باشند که با برنامه¬ریزی صحیح و مناسب¬سازی فضاهای مورد نظر، می¬توان این قشر را از منزوی شدن بازداشت و از حضور فعال و مشارکت آنان در فعالیت¬های اجتماعی – اقتصادی بهره جست.
یکی از مهمترین مشکلات فضاهای شهری کشور، نامناسب بودن فضاهای آن¬ها در ارتباط با اشخاص دارای معلولیت می¬باشد که این مهم در هر دو مورد کالبدی و رفتاری قابل ملاحظه می¬باشد.
اولی ناشی از نتایج برنامه¬ریزی شهری غیرصحیح و اقدامات عملی شهرسازانه و دومی پیامد اجتماعی – فرهنگی ناشی از آن است (اقبالی، 1385، 1). از دیدگاه برنامه¬ریزان شهری، شهر سالم، شهری است که کلیه شهروندان بتوانند از فضاهای آن بهره¬مند شوند. این فضای شهری باید ارائه¬دهنده خدمات بیشتر به اقشار آسیب¬پذیر باشد تا این گروه از صحنه جامعه محو نگردند و به فراموشی سپرده نشوند. آن بخش از جامعه که به سبب ناتوانی جسمی – حرکتی، عملاً استفاده از فضاهای شهری محروم گشته است، علت را نه در «معلول بودن شهر» که در «معلول بودن خویش» جستجو می¬کند و خود را از نزدیک شدن به این فضاهای شهری باز می¬دارد (قائم، 1367، 1). آنچه در دانش طراحی شهری برای فضاهای شهری ارزش می¬باشد نقش اجتماعی و تعاملی است که این فضا در زندگی جمعی شهروندان ایفا می¬کند (پاکزاد، 1383، 10-9) پس با طراحی مناسب فضاهای شهری و مناسب سازی آن، می¬توان با معلولان در تعامل اجتماعی بود. رفع موانع در شهر، می¬تواند از اقدامات مهمی باشد که مشارکت هر چه بیشتر معلولان در فعالیت¬های اجتماعی و حضور در فضاهای شهری را برای آنان تضمین می¬کند (سعید نیا، 1383، 83). تأمین شرایط زندگی از مهمترین عوامل جذب معلولین در جامعه به شمار می¬رود (تاج¬الدینی، موسوی، 1385، 3) که این مهم تنها از طریق مناسب¬سازی فضاهای شهری امکان¬پذیر می¬باشد. فضای شهری، فضای زندگی روزمره شهروندان است که هر روز به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه در طول راه، ادراک می¬شود (افصح حسینی، 1385، 1).
برنامه¬ریزی شهری در ارتباط با فضاهای شهری بایستی طوری صورت پذیرد که توانایی پذیرش تمامی افراد و دسترسی کلیه اقشار جامعه به فضاهای مورد نیاز آنان را در نظر بگیرد، در غیر این صورت می¬توان بیان کرد که فضاهای شهری نامناسب بوده و می-بایست نسبت به مناسب¬سازی آنان مبادرت کرد. از طریق مناسب¬سازی فضاهای شهری، کلیه افراد اجتماع دسترسی به محیط و عناصر شهری و فعالیت در عرصه¬های مختلف زندگی را که حق طبیعی و لازمه حیات انسان است، خواهند داشت. سازگار ساختن فضاهای شهری با نیازهای افراد معلول در واقع بازگرداندن آنان به اجتماع است. با مناسب¬سازی فضاهای شهری و مشارکت تمام اقشار جامعه در تأمین منابع مادی و مالی، موجب گسترش خدمات اجتماعی و بهبود امکانات اقتصادی می¬شود و این امر به¬ویژه برای اشخاص معلول از اهمیت ویژه¬ای برخوردار است (حناچی، 1383، 14). به نظر فن برنر (1979) تعامل انسان و محیط موجب رشد وی خواهد شد (حلاجی، 1386، 5). امروزه مهمترین بحثی که در خصوص مناسب¬سازی فضاهای شهری برای اشخاص با معلولیت مطرح می¬باشد، برداشتن موانع در مسیرهای حرکتی و مناسب¬سازی برای این قشر می¬باشد. در بند 25 مصوبه سی و هفتمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد در ارتباط با حقوق افراد معلول چنین آمده است: «اصل تساوی حقوق معلولین و افراد سالم حاکی از آن است که نیازهای کلیه افراد جامعه از اهمیت یکسانی برخوردار بوده و رفع این نیازهاست که می-بایست اساس برنامه¬ریزی جوامع را تشکیل دهد»(سازمان ملل متحد،1373) بنابراین، مناسب سازی فضاهای شهری برای افراد معلول و کم¬توان نه تنها از نظر حمل و نقل و جابجایی، بلکه از دیدگاه اجتماعی و بعد انسانی نیز حائز اهمیت می¬باشد. معیار مطلوب یک محل برای معلولان و جانبازان مناسب بودن فضای شهری اطراف با نیازهای حرکتی آنان و قابل استفاده بودن آن برای این افراد است (میقانی 1373، 9).
مناسب¬سازی فضاهای شهری مشارکت معلول را به همراه دارد .
عدم مناسب¬سازی فضای شهری برای معلول مناسب¬سازی فضای شهری برای معلول
اختلال (Impairment) اختلال (Impairment)
ناتوانی (Disability) فعالیت ((Activity
معلولیت (Handicap) مشارکت (Participation)
افسردگی (Depressive) پویایی (Mobility)
توجه به معلولان باعث حضور مثبت آنان در جامعه می¬شود و از توانایی¬های آنان می¬توان در قسمت¬های مختلف جامعه بهره جست. در برنامه¬ریزی¬ها به¬ویژه در برنامه¬ریزی شهری که برای تمامی افراد جامعه صورت می¬گیرد، حتی اگر قشر کوچک و اقلیت اجتماع را در نظر نگیرد این برنامه¬ریزی قابل قبول نخواهد بود. بنابراین در برنامه¬ریزی¬ها و طراحی¬های شهری بایستی این قشر یعنی معلولین در نظر گرفته شوند تا برنامه¬ریزی به صورتی صحیح صورت پذیرد.
در حال حاضر در فرآیند تصمیم¬گیری، برنامه¬ریزی و طراحی¬های شهری می¬توان گفت معلولان در نظر گرفته نمی¬شوند، بنابر مطالب بیان شده، با ایجاد طراحی¬های مناسب شهری و مناسب¬سازی فضاهای شهری که معلولان را نیز شامل شود ، بایستی حضور این قشر در روند برنامه¬ریزی¬ها و زمینه مشارکت آنان را در تمام مسائل جامعه فراهم کرد، این مسائل زمانی حادتر می¬شوند که بدانیم با توجه به مشکلات و موانع موجود در سطح شهر و افزایش تصادفات رانندگی در کشور و حوادث غیر مترقبه دیگر، تعداد معلولین روزبه¬روز در حال افزایش می¬باشد، ولی متأسفانه اقدامات شایسته و کافی در جهت مناسب¬سازی فضاهای شهری جهت معلولین صورت نمی¬پذیرد. برای مشارکت دادن معلولان در تمامی مسائل جامعه، یکسری عوامل دخیل می¬باشند که یکی از مهمترین آنان، اقدام به مناسب¬سازی فضاهای شهری می¬باشد که می¬توان تا حدود زیادی آنان را به این فضاها کشاند و آنان را از گوشه¬نشینی، منزوی¬شدن، افسردگی، احساس ناتوانی و ... رهایی بخشید. در شکل زیر اثرات مثبت و منفی مناسب¬سازی فضاهای شهری جهت فرد معلول مشاهده می¬گردد.
معلولیت، جانبازان و فضاهای شهر2
میلر و همکاران در سال 2009، پژوهشی با عنوان ارزیابی میزان رضایت اشخاص در ارتباط با افراد ناتوان را مورد مطالعه قرار دادند. در ابتدا معلولان را بر حسب درجه معلولیت و شدت (هم ذهنی و هم فیزیکی) طبقه¬بندی کردند. نتایج نشان داد که معلولانی که درجه معلولیت آنان ملایم بوده است و ارتباط با آنان بیشتر بوده...
افراد بطور معناداری از رفتار آنان رضایت داشته¬اند، بطوریکه با آنان رابطه دوستانه و مناسبی برقرار کرده بودند اما معلولانی که کمتر با آنان رابطه برقرار شده بود دچار اختلالات فیزیکی، افسردگی و ناراحتی¬های روحی شده بودند (Miller, Chen, Noreen , Karnes, 2009). استیونس در مقاله خود به عنوان زندگی با معلولین در شهرهای ژاپن به دنبال ایجاد طرحی به عنوان طراحی دسترسی برای همه (Barrier-free design) بود که با این طرح در نظر داشت فضای شهریی را ایجاد کند که اشخاص با معلولیت (معلولیت ذهنی و فیزیکی) و افراد عادی در مجاورت یکدیگر زندگی کنند. نتایج نشان داد که در شهرهای ژاپن فضاهای قابل در دسترس به اندازه مطلوب در اختیار افراد عادی وجود دارد اما در ارتباط با معلولین فضاهایی ایجاد شده¬اند اما باید این فضاها را توسعه و گسترش داد (Stevens, 2007).
ساندرسون در سال 2006 پایان¬نامه خود تحت عنوان ارزیابی برنامه¬ریزی دسترسی برای اشخاص با معلولیت در شهرهای میانی کانادا این تحقیق را با هدف از میان برداشتن موانع موجود در شهرها و بهبود دسترسی به فضاها برای اشخاص با معلولیت انجام داد. با انجام این پژوهش روشن شد که اغلب اشخاص با معلولیت در شهرها با موانع متعدد مواجه می¬باشند که باعث عدم مشارکت آن¬ها در جامعه می¬شود. نتایج این مطالعه نشان داد که ابزارهای برنامه¬ریزی، راهکاری برای بهبود دسترسی مناسب معلولین به فضاهای شهری می¬باشد که معلولین بتوانند به¬درستی در مسائل جامعه مشارکت داشته باشند. بنابراین، درگیر کردن اشخاص معلول در توسعه و کاربرد ابزارهای برنامه¬ریزی بالقوه می¬تواند در مشارکت آنها در برنامه¬ریزی¬ها موفقیت آمیز باشد (Sanderson, 2006). روجرز معتقد است که امروزه شهرهای بزرگ اغلب توسط فضاهای عمومی وسیع شناخته می¬شوند و کیفیت عملکردی این فضاها یکی از ابزار سنجش قدرتمندی شهرها و توانایی آن¬ها در ایجاد تفریح و سرگرمی، زیبایی¬های طبیعی و فضاهای باز برای شهروندانشان (معلولان نیز جدا از شهروندان نمی¬باشند) می¬باشد. فضاهای عمومی، در مقولاتی نظیر ایجاد و تقویت غرور شهری، افزایش گردشگران و سرمایه گذاران اقتصادی و کمک در ایجاد سلامتی و بهبود کیفیت زندگی، نیز به شهرها سود رسانده¬اند (Rogers, 2003). کنادسون در تحقیق خود با موضوع «ایجاد فضاهای قابل دسترس و محیط برابر برای معلولین» در پی ارائه خدمات تخصصی و حرفه¬ای در تمام سطح شهر، ویژه معلولان در مناطق شهری استرالیا بود (Knudson, 1999). در تحقیقی با عنوان «عملکرد معلولیت، تغییر در معلول نشانه افسردگی در زندگی اخیر» نشان داده شد که هر دو نوع معلولیت با وضعیت ثابت و حالت متغیر معلول بطور معناداری با مشارکت آنان در فضاهای شهری می¬تواند افسردگی آنان را تغییر دهد (Yang, Linda, George, 2005). درسال 1975 کتاب «فضای شهری برای عابر پیاده» انتشار یافت که در گسترش مباحث مربوط به مناسب¬سازی فضاهای شهری نقش مؤثری ایفا کرد (Pushkarev and Zupon, 1975).
جدیدترین و جالب¬ترین تدبیر در مناسب¬سازی فضاهای شهری، الگویی است که در کشور هلند به اجرا در آمده است که به نام « وونرف » (Woonerfe) معروف شده است (مهدیزاده، جهانشاهی، 1376، 21). در کتابی با عنوان «مکان¬های مردمی، راهنمای طراحی فضاهای باز شهری» هفت نوع فضای شهری طراحی و معرفی شده است که در اغلب فضاها به معلولین توجه شده است (Marcus and Francis, 1990). یتس در مقاله¬ای بیان می¬کند که با یکپارچه¬سازی طراحی فضاهای شهری می¬توان دو مقوله تحرک (پویایی) و قابلیت دسترسی را برای تمام اقشار جامعه بوجود آورد تا هر کسی قادر باشد به طور آزادانه در فضاهای شهری قدم گذارد، به نظر وی دو مقوله تحرک و قابلیت دسترسی در فضاهای شهری بایستی زیربنا و اساس برنامه¬ریزی¬های شهری و طراحی قرار گیرند، او معتقد است با یکپارچه¬سازی طراحی شهری می¬توان شیوه زندگی معلولان را ارتقاء بخشید (Yeats, 1999)، همچنین در سال 2002 مقاله¬ای با عنوان " دسترسی بدون مانع برای معلولین" در اوکراین نوشته شد (Romanyuta, 2002). Valerz (1986) از فضاهای شهری به عنوان فضاهایی که غریبه¬ها با هم سهیم¬اند نام می¬برد،Lynch (1960) از خیابان که عنصری از فضای شهری است به عنوان یک واقعیت اجتماعی و عمومی نام می¬برد، Jicobez (1961) بر زندگی مردم در خیابان¬ها تأکید دارد، Kaleen (1976) می¬گوید: مردم از طریق حرکت و نگاه کردن به فضاهای شهری از آن لذت می¬برند، Docsiyadis (1974) عقیده دارد: اولین تقاضا و نیازمندی انسان، آزادی برای حرکت است (حبیبی، 1385، 4-2).
نشست ویژه مسؤولان و کارشناسان مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن در سال 1365 در خصوص مناسب¬سازی محیط شهری را می¬توان نقطه عطفی در آغاز این فرآیند در ایران دانست. هر چند از همان بدو امر باورهای نادرست مبنی بر این ¬که در جامعه، مصداق بارزی برای اهمیت معلولیت یافت نمی¬شود و نیز عدم وجود پیشینه و دستورالعمل معین در این خصوص، پرداختن به مقوله مناسب¬سازی را در نظر مسئولین امر دشوار نمود لیکن طرح ابعاد اجتماعی این مسئله موجب شد تا پس از یک¬سال، تلاش-های نظام¬های اداری در این راستا آغاز گردد. در سال 1366 پژوهشی تحت عنوان طراحی فضاهای ساخته شدهعمومی و خصوصی برای معلولان جسمی – حرکتی توسط مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن صورت گرفت. در همین سال به پیشنهاد سازمان بهزیستی، کمیته¬ای متشکل از نمایندگان مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران، دانشکده توانبخشی دانشگاه تهران، وزارت مسکن و شهرسازی و ... تشکیل گردید. برآیند کار این کمیته تدوین جزوات متعدد در زمینه آیین کاربرد اصول اساسی طراحی فضاهای شهری برای معلولان بود (اله وردی زواره، 1383، 3)
در سال 1373 تحقیقی تحت عنوان « تحلیل موردی عملکرد ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری برای معلولین» توسط دفتر فنی وزارت کشور صورت پذیرفت، که نتیجه این تحقیق به عملکرد ضعیف آموزش اعم از خصوصی و عمومی در ارتباط با معلولین منتهی شد (وزارت کشور، 1373، 14

قائم در تحقیقی که انجام داد به این نتیجه رسید که آن بخش از جامعه که به سبب ناتوانی جسمی – حرکتی، عملاً استفاده از فضاهای شهری محروم گشته است، علت را نه در «معلول بودن شهر» که در «معلول بودن خویش» جستجو می¬کند و خود را از نزدیک شدن به این فضاهای شهری باز می¬دارد (قائم، 1367، 1).
در ارتباط با مناسب¬سازی فضاهای شهری می¬توان به نظریه انسان و محیط (مناسب¬سازی و نظریه انسان و محیط) اشاره کرد در این ارتباط به دو نظریه می پردازیم. 1- نظریه ربرت زمر: به نظر وی محدودیت¬هایی که از طریق قوانین و شرایط معماری و شهرسازی بر فرد تحمیل می¬شود، انسان را تضعیف می¬کند و مانع از رشد وی می¬شود 2- نظریه بوم شناختی برون برونر (1979): این نظریه بر اهمیت رشد انسان در جایگاه طبیعی¬اش تأکید دارد. در این نظریه تأکید بر مفهوم رشد فرد در محیط و بخصوص تعامل بین این دو (رشد انسان و محیط) است (حلاجی، 1386، 5-4).
هدف غایی یک شهر ایجاد محیطی خلاق برای مردمی است که در آن زندگی می¬کنند ( امینی، سمیاری به نقل از هالپرین، 1385، 3). چنانچه لارنس هالپرین از مفهوم شهر بیان می¬دارد: شهر به عنوان عرصه تکاپو و فعالیت¬های انسانی چون موجودی زنده در تعامل با خود و اجتماع انسان¬هاست. سیمای شهر، موضع درک مشترک شهروندان از هویت شهر است و بخش مهمی از خاطره جمعی ساکنان شهر را به خود اختصاص می¬دهد. به بیان دیگر فضاهای شهری، عضوی از جامعه شهری است که همراه با اهالی آن در همه تجربه¬ها و حوادث خاطره¬ساز که تاریخ و ذهنیت افراد جامعه را نقش می¬دهد حاضر بوده است (همان منبع، 4). با توجه به این¬که معلولین نیز سهمی از گذشته و خاطرات شهر خود دارند، بنا به دلایلی، از جمله، نامناسب بودن فضاهای شهری، فرصت¬های اندکی برای حضور در فضاهای شهری یافته¬اند، این مسئله ضرورت ساماندهی و مناسب¬سازی فضاهای شهری به عنوان بستری که خلاقیت¬ها و توانایی¬های معلول می¬تواند در آن رشد یابد را منعکس می¬نماید.
تحولات اجتماعی و فرهنگی جامعه ما در یکی دو دهه اخیر سبب شده که اشخاص معلول به میزان قابل توجهی در جامعه جذب شوند، اما وجود برخی موانع به¬ویژه در عرصه¬ی برنامه¬ریزی¬ شهری و شهرسازی بسیاری از فضاهای شهری را فاقد شرایط لازم برای حضور این قشر در جامعه موجب گردیده است. از عناصر مهمی که می¬تواند اشخاص معلول را به جامعه برگرداند، فضاهای شهری می¬باشند که با برنامه¬ریزی صحیح و مناسب¬سازی فضاهای مورد نظر، می¬توان این قشر را از منزوی شدن بازداشت و از حضور فعال و مشارکت آنان در فعالیت¬های اجتماعی – اقتصادی بهره جست.
بر اساس برآورد سازمان ملل 10 درصد از افراد جهان هر کدام به گونه¬ای دارای معلولیت می¬باشند (سازمان ملل، 1373، 73). در سال 1385 تعداد معلولان کشور 1012222 نفر (4 درصد جمعیت کشور دچار معلولیت می¬باشند) ، فارس 88853 نفر (سالنامه آماری کشور، 1386، 542-547) و شیراز 31575 هزار نفر بوده است (سالنامه آماری استان فارس، 1386، 574). در جامعه¬ای مانند کشور ما به¬ویژه در شیراز که بخش مهمی از افراد این شهر را معلولین تشکیل می¬دهند و تعداد زیادی از آنان جانبازان جنگ تحمیلی می¬باشند، و از آنجایی که شیراز یک شهر فرهنگی – ادبی، تاریخی و توریستی می¬باشد و هر ساله مسافران بی¬شماری از این شهر بازدید می¬کنند و بخشی از این توریست¬ها را نیز معلولین تشکیل می¬دهند ضرورت توجه به مناسب-سازی فضاهای شهری.

[javad jan]

طراحی شهری فرآیندی است که به شکل دهی فیزیکی بافت های مختلف شهری و روستایی منجر می شود. طراحی شهری با رویکرد ساختارگرایی به ایجاد اماکن متعدد می پردازد. این فرآیند طراحی ساختمان ها، فضاها و چشم اندازها را در برمی گیرد و نهایتا جریانی را به راه می اندازد که به عمران و آبادی شهری کمک می کند.


تعریف طراحی شهری:
طراحی بخشی از هنر سازمان دادن فضای کالبدی است که با رشته های مختلف علمی و هنری مانند برنامه ریزی شهری، معماری و منظر سازی، مهندسی فنی، مهندسی ترافیک و حمل و نقل روانشناسی، جامعه شناسی و اقتصاد سر و کار دارد و در عین حال با سیاست و فرهنگ نیز ارتباط پیدا می کند. پس می بینیم که دامنه ی فعالیتش بسیار گسترده است.

http://pnu-club.com/imported/2013/04/3110.jpg
نمایی از شهر توکیو

اگر گفته ی مانوئل کستل را بپذیریم که برنامه ریزی عین سیاست است شاید بهتر بتوان حوزه ی فعالیت شهری را مشخص کرد. به نظر جف لوید طراحی شهری، حلقه ی پیوند دهنده ی معماری، معماری منظر، مهندسی به صورت گسترده و برنامه ریزی و مخصوصا برنامه ریزی شهری است. این نظریه ای که امروز هم از اعتبار خود برخوردار است.

در تعاریف بالا ما به دنبال جوهر و مفهوم طراحی شهری هستیم چیزی که در شرایط جامعه ی ما نیز مفید واقع می شود. طراحی شهری فعالیت جدیدی نیست. بحث های فراوانی از قدیم وجود داشته مبنی بر اینکه با شکل گرفتن فضای خصوصی زندگی بشر فضای عمومی نیز شکل گرفته، زیرا انسان ها می خواسته اند با هم رابطه داشته باشند و به محض آنکه انسان پا از فضای خصوصی بیرون می گذارد و در فضای عمومی قرار می گیرد حضور طراحی شهری در تاریخ کالبدی او آغاز می شود.

گستردگی فعالیت طراحی شهری نشان می دهد که این فعالیت مانند یک طرح معماری یا طراحی یک پارک نیست که با طرح مشخصی شروع شود یا پایان پذیرد. یک کار معماری معمولا در جایی شروع می شود و خاتمه می یابد. اما یک میدان به عنوان عنصری از سازمان فضایی شهر در طول تاریخ تکون می یابد، دگرگون می شود، تغییر می کند و یا مدام عوض می شود. چنین فضایی می تواند از عهد باستان شروع شود، وسطی را پشت سر گذارد، رنسانس را ببیند و امروز هم بتواند در آن فعالیت و زندگی کند.

دشواری پیش بینی آینده ایجاب می کند که طراحی شهری انعطاف پذیر باشد، بتواند خود را با حرکات و نوسانات و تصمیم گیری ها تطبیق دهد، اصلاح شود و به قولی مدارا کند.

حرفه ای نو:
طراحی شهری یکی از جدید ترین حرفه هاست که بیش از 25 سال از عمر آن نمی گذرد. بیشتر آن چه که طراحان شهری ارائه می کنند، (طراحی بافت های مسکونی) دستاورد حوزه های شغلی دیگر است. در واقع طراحی شهری یک رویکرد چندگانه نسبت به سایر مشاغل دارد.

رسالت عمومی:
هم زمان با شکل گیری صنف طراحان شهری، معماران، شهرسازان، طراحان فضای سبز، مهندسان راه، هنرمندان و طیف وسیعی از مشاغل وفاداری خود را به این حوزه «طراحی شهری» اعلام کردند. در واقع رسالت این حوزه ها تغییر روند شکل دهی فضاهای پیرامونی بود. از جمله مباحث چالش برانگیز میان این حوزه ها عبارت بودند از:

الف) معماران باید سوای از طراحی ساختمان ها، با موقعیت مکانی بناها هم در ارتباط باشند.
ب) شهرسازان هم باید با شکل فیزیکی توسعه و گسترش شهرها ارتباط داشته باشند.
ج) طراحان فضای سبز هم باید در ابتدای فرآیند طراحی شهری به بررسی و فهم درست از مناطق مورد نظر دست یابند.
د) مهندسان راه هم باید به جای تمرکز روی مباحث ترافیکی، از مهارت های خود در ایجاد فضاهای دلپذیر (چه برای سکونت و چه برای مشاهده صرف) استفاده کنند.

چه اقداماتی در دستور کار طراحان شهری قرار دارد؟
1: وسعت دید دادن به فضای شهری؛ استفاده از ابتکارهایی چند در تولید و بازتولید محیط های پیرامونی
2: طراحی فضاهای ساخته شده؛ از کل شهرها و حومه های آنها گرفته تا خیابان ها و میدان ها ارائه نظرات خود بر چگونگی عمران و احیای شهرها
3: تحقیق و تفحص پیرامون مناطق مورد نظر و ساکنان آنها در نظر گرفتن بافت فیزیکی، سیاسی، اقتصادی و روانشناسی حاکم بر آن مناطق
4: تحت تأثیر قرار دادن مردم با ابتکارات خود، کمک به آنها در اتخاذ تصمیم هایی مناسب و آموزش آنها جهت ایجاد مکان های مطلوب
5: توسعه سیاست گذاری های نوین پیرامون ساخت و سازهای شهری
6: مشاور گروهی؛ کمک به مردم برای بر عهده گرفتن نقش هایی پیرامون سازندگی و طراحی حومه ها
7: ارائه تصاویر گرافیکی از طراحی های کلی و تکنیکی گرفته تا استفاده از آخرین دستاوردها در طراحی های کامپیوتری

هدف از طراحی شهری چیست؟
طراحی شهری بخش بسیار مهم و حساسی از هویت شهروندان یک شهر به شمار می رود. بدین معنا که چگونه می اندیشند، چه امکاناتی در دسترس داشتند و چه متخصصانی نبوغ خود را ارائه دادند تا شهری که در آن زندگی می کنیم ساخته شده است. زمانی که این عوامل را کنار یکدیگر قرار می دهیم تا ترکیبی از یک شهر را ارائه نماییم، سیمای شهر گویای فرهنگ و نگرش آن جامعه می باشد. معیار فرهنگی، سلیقه ی شخصی، تفکر و امکانات نهادهای اجتماعی در یک کشور تعیین کننده ی نمای ظاهری شهری و بالطبع طراحی شهری است.


طراحی شهری از یک سو باید حداقل خدمات و امکانات شهری را به طور یکسان در اختیار کلیه شهروندان قرار دهد و از سوی دیگر تنوع و امکان انتخاب جایگزین متفاوت را برای گروه های مختلف جامعه فراهم سازد.

هدف اول مستلزم یکنواختی استانداردها و جامعیت آن می باشد، ولی هدف دوم تنوع استانداردها و به کار گیری تدابیر و راهبردهای متخصصان و افراد ذیصلاح در شهرسازی را ایجاب می نماید.

طراحی شهری در چارچوب کلی فرایند برنامه ریزی و تصمیم گیری جامعه، نیاز به تشکلات رسمی دارد تا از این طریق قشر ها و گروه های فرهنگی جامعه نتواند به ارزش ها و آرمان های خود جامه ی عمل بپوشانند و پیشنهاد های طراحی را که نهایتا به صورت سرمایه گذاری شهری، مرمت، نوسازی، بازسازی و ساخت و حفظ بناها در می آید، بهتر ارائه دهند.

اگر از هر قشر خواسته شود تا نظر خود را در مورد شکل شهر و نقش شهر بیان کند در طراحی شهری، تنوع، هماهنگی و زیبایی سیمای شهر و الگوی فعالیت ها به بهترین نحو فراهم می آید. زیرا در این حالت طراحی شهری رفتارهای جمعی خواسته های فرهنگی و هویت گروهی را منعکس می سازد. فرضیه اصلی در این جا این است که طراحی خیال پردازانه با استفاده مشترک از فضا و سهیم شدن در امکانات و دسترسی متعدد به عملکردهای شهری و تنوع در شیوه های زندگی می تواند برخی از تضاد های بارز بین گروه ها را از بین ببرد.

طراحی شهری فعالیتی پر هزینه تر از برنامه ریزی شهری می باشد و مستلزم به کار گیری منابع کمیاب و متخصصان حرفه ای ماهر است. این نکته حائز اهمیت است که فعالیت های طراحی شهری در جهاتی سوق داده شود که عملکردها و عوامل شکل دهنده ی شهری بیشترین تأثیر را روی رفتار کلی افراد و بافت و فرم شهر داشته باشد.