لرزه خیزی های القایی

[O M I D]

لرزه خیزى القایى زلزله هایى را توصیف مى کند که به نوعی در ارتباط با فعالیت هاى انسانى بر روى پوسته زمین مى باشند. در دهه هاى اخیر به علت دستکارى زیاد انسانى در محیط با چنین پدیده هایى مواجه هستیم. این رویدادهاى لرزه اى یا به طور کامل انسان زاد مى باشند و یا اینکه در مناطق فعال تکتونیکى در اثر تغییر وضعیت کلى استرس روى می دهند. این حرکات معمولاً با آشفتگى و برهم زدن موازنه طبیعت همراه هستند و نسبت مستقیمى بین زلزله هاى تحریک شده و فعالیت هاى انسانى وجود دارد. بنابراین باید انتظار داشت که مراکز این نوع زلزله هاى کاذب در نواحى فعالیت انسان ها و حوالى آن قرار گیرد. یکى از عمده ترین عوامل ایجاد کننده زلزله مصنوعى ، مخازن و دریاچه سد هاى بزرگی مى باشد که مخازن آن ها بیش از ۸۰ تا ۱۰۰ متر عمق دارند یا حجم مخزن زیادی را دارا هستند.
به طور کلى زلزله های القایی یکی از فرایندهای خاص ژئوفیزیکی در ناحیه ای است که سد، آبگیر و یا دریاچه های مصنوعی ساخته می شود . با احداث سد و ایجاد یک مخزن بزرگ آب، چند میلیارد تن بار جدید بر کف مخزن وارد می آید. شواهد موجود نشان می دهد که مخازن ساخته شده توسط انسان ، موجب بروز لرزه های کم عمق در اثر افزایش بار اعمال شده در مناطق با خط های گسله حساس می شود . این پدیده اولین بار در اثر ایجاد دریاچه مید (Mead) برروی رودخانه کلرادو در سال ۱۹۳۵ مشاهده شد.
تحقیقاتی در مورد وقوع زلزله القایی در نتیجه آبگیری ۲۰ سد بزرگ دنیا انجام شده است و هم اکنون می توان این عقیده را باور داشت که هنگام پر شدن دریاچه سد ، زلزله های القایی با شدت های مختلف اتفاق افتاده است. نکته قابل توجه در این باره آن است که دریاچه چیتگر با ارتفاع تاج سد ۱۲ متری و حجم آبگیری حدود ۶ میلیون متر مکعب دارای آنچنان ابعاد بزرگی نیست که بتواند محرک جدی برای گسل های تهران باشد. از سوی دیگر از آنجا که در سنوات گذشته که ایده ساخت دریاچه مذکور مطرح شده بود، صحبت از ساخت دریاچه ای به مساحت ۳۵۰ هکتار بود که این مختصات در چندین نوبت تعدیل شد و نهایتاً به ۱۳۸ هکتار تقلیل یافت، احتمال می رود یکی از عوامل مؤثر در تعدیل ابعاد پروژه مذکور مطالعات صورت گرفته در زمینه احتمال بروز لرزه های القایی توسط شهرداری تهران و طراحان پروژه باشد. البته ذکر این نکته نیز ضروری است که در سدها و دریاچه هایی که اندازه کوچکترى دارند ولى در نواحى حساس به لحاظ زمین ساختى قرار گرفته اند نیز این نوع زلزله ها مشاهده شده است.
بدیهی است که احتمال وقوع زمین لرزه ها به فعالیتهای تکتونیکی در محل، گسلها، دوری یا نزدیکی به مراکز زلزله های قبلی، سابقه زمین لرزه در محل و همچنین ارتفاع آب در مخزن بستگی دارد . با توجه به گزارشات موجود به نظر می رسد که بررسی زلزله های القایی در مخازنی که بیش از یک میلیارد متر مکعب ظرفیت دارند، ضروری می باشد. هر چند همانطور که گفته شد مخازنی با ظرفیت کمتر از این مقدار نیز بی خطر نمی باشند
مکانیسم لرزه خیزی القایی: نظریه غالب در مورد علت وقوع زلزله هاى القائى، بر اساس افزایش تراز سطح آب مخازن سد و دریاچه های مصنوعی می باشد، که منجر به افزایش فشار منفذى داخل سنگها مى گردد. تحت این فشار ممکن است شکستگی داخلى سنگهاى پوسته زمین شروع شود. اثرات این شکست به صورت زمین لرزه هاى در حد بزرگی های کم مشاهده مى شود. بدیهى است که در این امر ضریب نفوذپذیرى، وجود گسل و درز و ترک در سنگ نیز از اهمیت بسزایى برخوردار است. البته در شرایط نادر با تغییرات کم در تنش و یا مقاومت سنگ، فشار منفذى به عنوان یک محرک باعث مى شود تا مقدار عظیمى از انرژى موجود در لایه ها آزاد گردد و در این حالت زلزله هاى القائى در حد متوسط پدید خواهند آمد. در بعضى از گزارشات تحقیقاتى از سایر عوامل تحریک کننده نظیر تغییرات دمایى، فشار جو و ... نیز نام برده شده است.البته مشکل خطرناکی که ممکن است زلزله القایی در پی داشته باشد، به جلو انداختن زلزله های طبیعی و یا تشدید آنها می باشد. همچنین زمین لغزش ها از بلایای ثانویه حاصل از زمین لرزه ها هستند که درمناطق دارای شیب و تپه ماهوری رخ می دهند

*محمد خاکسار کارشناس ارشد زمین شناسی