itinbox
05-25-2009, 10:15 PM
فناوري اطلاعات و ارتباطات و تقابل اشتغالزايي و اشتغالزدايي در صنعت
چکيده
اين مقاله يک مقالة تحليلي است که به بررسي ابعاد اشتغالزايي و اشتغالزدايي فناوري اطلاعات در صنعت و جامعه پرداخته است. به طور کلي فناوري و ازجمله فناوري اطلاعات بسياري از مشاغل را که جنبة بازو محوري دارند از بين برده و در مقابل فرصتهاي متعدد شغلي با ماهيت دانايي محوري ايجاد مي‌کند. اگرچه فناوري اطلاعات در بسياري از صنايع اشتغالزدايي مي کند، اما اشتغالزايي آن در دو صنعت مهم به نام‌هاي صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات نمود بيشتري دارد. استراتژي‌ها و سياست‌هاي مناسب کشور در راستاي توسعة دانايي مي تواند فرصتهاي شغلي فراواني را در اين صنايع در آيندة نه چندان دور ايجاد کند.
واژه‌هاي کليدي: صنعت اطلاعات- صنعت فناوري اطلاعات- اشتغالزايي فناوري – اشتغالزدايي فناوري
1- مقدمه
فناوري اطلاعات و ارتباطات كاربردهاي فراواني در صنعت دارد كه از آن جمله مي‌توان به خودكارسازي بسياري از فرآيندهاي خدماتي و توليدي اشاره كرد. اين مسأله مستقيماً در تعداد و مشاغل مورد نياز صنعت تاثير گذاشته و به نوعي اشتعال‌زدايي به همراه داشته است. ذات صنعت ماشيني كردن توليد است و اما فناوري اطلاعات ضمن ايجاد فرصتهاي بيشتر براي ماشيني كردن توليد، ماشيني‌كردن خدمات را به همراه آورده است.
صنعت در بخش خصوصي به دنبال سود حداكثر است و اگر اين مسأله روزي از طريق استخدام كاركنان بيشتر ممكن بود به اين روش پايبند بود و اگر امروز با كاهش تعداد كارمندان و خريد و يا ايجاد تجهيزات جديد امكان‌پذير باشد، اين روش را برمي‌گزيند. بنابراين بخش خصوصي در حوزه توليد و خدمات به ابزارها تكيه مي‌كند و نيروي انساني مورد نياز با شرايطي خاص را استخدام مي‌نمايد؛ چراكه امروزه تعريف نيروي انساني مورد نياز عوض شده است و اين به معني اشتغالزدايي است.
از سوي ديگر دولت‌ها و ازآن جمله دولت جمهوري اسلامي براي خود سياست‌هاي اشتغالزايي داشته و مي‌خواهند درصد بيكاري كشور را تا حد مشخصي پايين بياورند. براي مثال سياست‌كشور ما در سال‌هاي اخير پرداخت وام به واحدهاي توليدي به ازاي استخدام نيروي كار جديد بوده است. برخي از واحدهاي توليدي و خدماتي از يكسو به تبعيت از اين سياست‌ها براي جذب نيروي انساني جديد و از سوي ديگر به تبعيت از تاثير فناوري اطلاعات براي اخراج نيروهاي موجود خود با چالشي بزرگ روبرو هستند. اين چالش در آينده اثر خود را بيشتر نشان خواهد داد.
واقعيت اين است كه اگر كشور به خود بيايد، فناوري اطلاعات و ارتباطات درمجموع نه تنها اشتغالزدا نيست كه اشغال‌زايي فراوان به همراه دارد. منتهي عصر جديد و جامعه دانايي محور مشاغل متناسب به خود را مي‌طلبد و دولت بايد سياستگذاري درستي در اين زمينه داشته باشد. فناوري اطلاعات هم اشتغال زا و هم اشتغال‌زداست[1].
اين مقاله تا حدي به سؤالات اساسي زير پاسخ داده است:
- آيا فناوري اطلاعات اشتغالزا است يا اشتغالزدا؟
- جهتگيري صنعت در بكارگيري ICT و تاثير آن بر نيروي انساني موردنياز چيست؟
- جهتگيري دولت كدام است؟
در پايان نيز پيشنهاداتي به منظور بهبود اوضاع كشور و اتخاذ تدابير صحيح ارائه شده است.
2- بررسي اشتغالزايي فناوري
قبل از آنكه به اين سؤال پاسخ دهيم كه آيا فناوري اطلاعات اشتغال‌زاست و يا اشتغالزدا؟ چند مثال را بررسي مي‌كنيم تا بفهميم آيا اصولاً خود فناوري اشتغالزدا است يا خير؟
مثال 1ـ قبل از اختراع چرخ خياطي، صنعت پوشاك شامل كارگاه‌هاي محدودي بود كه كارگران در آن به صورت دستي به توليد پوشاك مشغول بودند. با وجود مهارت اين افراد كيفيت پوشاک در سطح متوسط به پايين و مدل‌ها و انتخاب‌هاي لباس محدود و هزينه توليد بسيار زياد بود. اختراع چرخ خياطي توسط تيمونيه در سال 1830 ميلادي که خود يكي از همين توليدكنندگان لباس در كشور فرانسه بود، باعث كاهش قيمت لباس‌ها و افزايش كيفيت آن گرديد و درنتيجه باعث ركود ابتدايي بازار توليدكنندگان دستي گرديد. چرخ خياطي ظاهراً عده‌اي را بيكار كرده بود؛ آن‌ها براي مقابله با اين عامل موثر به كارگاه تيمونيه حمله كردند، چرخ را از بين بردند و به قصد كشتن به تعقيب او پرداختند؛ غافل از اينكه ساخت مجدد چرخ خياطي و تجهيز اكثر كارگاه‌هاي دوزندگي به آن و درنتيجه كاهش فاحش قيمت لباس و افزايش كيفيت و تنوع آن، به تدريج تقاضاي مردم براي پوشيدن لباس‌هاي ارزان قيمت و داشتن لباس‌هاي مختلف را بالا برد و در صنعت پوشاك تحولي بزرگ ايجاد كرد.
مثال 2ـ قبل از اختراع ماشين چاپ توسط گوتنبرگ در قرن پانزدهم ميلادي، چاپ كتب به صورت نسخه‌برداري و دستي انجام مي‌شد و جدا از غلط‌هاي بسياري كه در متن به وجود مي‌آمد، نسخه‌برداري يك كتاب به دليل پيچيدگي‌هاي متن و ميزان دقت نسخه‌بردار، ممكن بود هفته‌ها به طول بيانجامد. قيمت كتاب نسخه‌برداري‌شده درواقع برابر دستمزد نسخه‌بردار در زماني طولاني به علاوه حق مؤلف و همچنين هزينه كاغذ و جوهر بود. با اختراع ماشين‌حساب و گسترش آن به تدريج هزينه‌ها كاهش يافت و قيمت كتاب ارزان شد و امكان نشر و گسترش اطلاعات و دانش فراهم گرديد. اين مسئله به تدريج تقاضا براي خريد و مطالعة كتاب‌هاي ارزان قيمت و بدون غلط ناشي از نسخه‌برداري را بالا برد و در نتيجة آن عرضه كتاب و شغل نويسندگي نيز گسترش چشمگيري يافت. حتي در كنار آن مواردي مثل انتشار اخبار و اطلاعات و در قالب روزنامه و غيره به وجود آمد كه در گذشته هويت و جايگاه چنداني نداشت. اين اختراع از يك نظر مشاغلي در حوزة چاپ، تهيه مواد اوليه، كاغذ ، فيلم و ...، توزيع كتاب و کتابداري را ايجاد کرد و از سوي ديگر به مشاغل توليد محتوي و كتاب مانند نويسندگي، خبرنگاري، گزارشگري، تحليلگري و ... رونق بخشيد.
مثال 3ـ وقتي تراكتوري به يک روستا وارد مي‌شود، ظاهراً تعدادي از کشاورزان بيکار مي‌شوند، اما در واقع با استفاده از اين وسيله روستاييان با انرژي کمتر محصول بيشتري را برداشت مي‌کنند. تنها مشکل، بيكار شدن تعدادي از كشاورزان است. در يک نگاه کلي، با فرض بيكار شدن اين افراد، استفاده از تراکتور باعث مي‌شود بهره‌وري اقتصادي روستا افزايش يابد. در مقابل مردم مي‌توانند با گذراندن دوره‌هاي لازم، در مشاغلي چون خدمات تعمير و نگهداري و فروش تراکتور، آموزش، طبابت، مشاوره و ... مشارکت کنند. اين شغل‌هاي جديد مانند رانندگي تراكتور از سختي كمتري نسبت به بيل زدن برخوردار است و باعث افزايش بهره‌وري اقتصادي شده و سطح رفاه جامعه را بالاتر مي‌برد.
براي اينكه اين مثال و مثال‌هاي قبل را مدل كنيم، از سه نمودار )شکل 1( براي نمايش سطح رفاه، نيروي شاغل و سختي كار استفاده مي‌كنيم . اين نمودارها پارامترهاي مذكور را در سه حالت اشتغال بدون فناوري، تاثير فناوري در اشتغال و جامعه با مشاغل جديد نشان مي‌دهد. اگر قبل از فناوري افرادي در شغلي با متوسط سختي كار مشخصي مشغول بوده و از متوسط سطح رفاه اجتماعي مشخصي برخوردار باشند، پيدايش فناوري از يك سو ضمن ارتقاي بهره‌وري اقتصادي جامعه و كاهش سختي كارها، باعث بيكاري عده‌اي مي‌شود. در اين شرايط كه عده‌اي بيكار شده‌اند، البته سطح رفاه نسبت به قبل افزايش يافته و متوسط سختي كارها كاهش مي‌يابد (يك چالش بزرگ در اينجا عدم مديريت و هدايت صحيح دولت‌ها است كه در نتيجة فقدان آن شكاف فقير و غني، و فاصلة برخوردار از اطلاعات و محروم از آن و به عبارتي فاصلة ديجيتال افزايش مي‌يابد).
پس از توسعه و به کارگيري فناوري، فرصتهاي کار در مشاغل جديد به وجود مي‌آيد كه هم ارزش افزوده زياد دارند و هم سختي آن‌ها كم است و هم سطح رفاه اجتماعي را باز هم بالاتر مي‌برند. البته پيوستن افراد به اين مشاغل، آموزش لازم و مهارت‌هاي جديدي را نيز طلب مي‌كند. براي مثال پس از اختراع ماشين‌چاپ به علت ارزان شدن قيمت كتاب، ظرفيت تقاضا براي كتاب افزايش يافت و همين موضوع افراد زيادي را به سمت شغل پژوهش و نويسندگي سوق داد. يا در مثال روستاي مذكور افرادي كه بيكار شده‌اند و يا فرزندانشان پس از گذر از شرايطي به آموزش، طبابت، قضاوت و تجارت و غيره به عنوان مشاغل جديد روي مي‌آورند كه خود اين مشاغل نيز سطح رفاه اجتماعي را در روستا بالاتر مي‌برد. اين تحليل نوع نگاه حاصل از با هم ديدن و برآيند سنجيدن امور است و البته تحليل‌هاي كه بر اساس GDP كشورها نيز انجام مي‌گيرد، بر اين اساس است[2]. حال بايد ببينيم كه فناوري اطلاعات و ارتباطات چه مشاغل را ايجاد مي‌كند و چه مشاغل را از بين مي‌برد؟
3- اشتغالزايي فناوري اطلاعات در صنعت
يكي از سؤالات اساسي كه بايستي به آن پاسخ داده شود اين است كه فناوري اطلاعات در كدام صنايع اثرگذاري مثبت بيشتري دارد؟ به عبارت ديگر مشاغل ناشي از توسعه فناوري اطلاعات در كدام صنايع بيشتر به وجود مي‌آيند؟ پاسخ به اين سؤال مستلزم بررسي مختصر ابعاد توسعه فناوري اطلاعات است.
فناوري اطلاعات و ارتباطات از دو جنبه كاربري و فناوري اهميت دارد[3، 4]. در حوزه كاربري مسئله اصلي استفاده هر چه بيشتر و مفيدتر فناوري اطلاعات در راستاي فعاليت‌هاي مختلف اقتصادي و اجتماعي است؛ به گونه‌اي كه در اثر آن بهره‌وري، كيفيت و شفافيت خدمات افزايش‌يافته و هزينه‌ها كاهش پيدا كند. در مقابل حوزه فناوري به موضوع توليد انواع تجهيزات و سخت‌افزارها و نرم‌افزارهاي لازم در حوزه كاربري مي‌پردازد. با توجه به گستردگي كاربرد فناوري اطلاعات و ارتباطات و به عبارت ديگر بزرگي حوزه كاربري، نياز به حوزه توليدي و فناوري نيز بسيار افزايش يافته و اين عامل مهمي براي توسعه صنعت ارتباطات و فناوري اطلاعات و اشتغالزايي در آن در سال‌هاي اخير بوده است.
صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات دو حوزه صنعتي بزرگ هستند كه مشاغل مبتني بر فناوري اطلاعات در آن ايجاد مي‌گردد. صنعت اطلاعات مربوط به كاربري فناوري اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات مربوط به حوزه فناوري و توليد است. اشتغالزايي در اين گروه صنايع در ادامه بررسي شده است. البته ساير صنايع نيز به اندازه كافي از فناوري اطلاعات در اتوماسيون، تحقيق و توسعه و كنترل سيستم‌هاي خود استفاده مي‌كنند و به نوعي در حوزه كاربران فناوري اطلاعات قرار مي‌گيرند.
3-1- صنعت اطلاعات
با گسترش روزافزون فناوري اطلاعات، هزينه دستيابي به اطلاعات و خدمات بسيار كاهش مي‌يابد و بنابراين تقاضاي مردم براي استفاده از اطلاعات در امور جاري زندگي و تصميم گيري‌هاي جزئي و كلي زندگي افزايش مي‌يابد. انتخاب مسكن، انتخاب همسر، انتخاب همكار، انتخاب مدرسة فرزند، انتخاب پزشك خانواده، انتخاب محل خريد، انتخاب محل مسافرت و ... به صورت آگاهانه امكان‌پذير خواهد بود. از آنجاييكه مردم خواستار موفقيت در انتخاب‌هاي خود هستند ناچارند كه به انتخاب‌هاي آگاهانه مراجعه كنند و حجم زياد اين نوع تقاضا باعث گسترش انواع مشاغل اطلاعاتي و خدماتي مي‌گردد و در نتيجه صنعت اطلاعات توسعه خواهد يافت.
با توجه به شكل جامعه آينده كه وابستگي زيادي به فناوري اطلاعات خواهد داشت، صنعت اطلاعات به عنوان بزرگترين صنعت در بطن جامعه از اهميت زيادي برخوردار است. صنعت اطلاعات نه تنها به خاطر ابعاد اشتغالزايي آن، بلكه به دليل تأثيرگذاري آن بر ويژگي‌هاي رفتاري و فرهنگي جامعه نيز اهميت دارد. مشاوره در زمينه‌هاي پزشكي، حقوقي، مسكن، ازدواج، كشاورزي، سياسي، علمي و ... ، آموزش در كليه زمينه‌ها به صورت الكترونيكي، تهيه و ارائه مطالب خبري، گزارش، سرگرمي و تحليلي، مشاغل چون نقاشي، شعر و ... كه جنبه هنري دارند، انواع خدمات اطلاع‌رساني، انواع خدمات پژوهشي و تحليلگري، خدمات فروش و يا بازاريابي و ... نمونه‌هايي از مشاغل مرتبط با صنعت اطلاعات و خدمات مي‌باشند. به دليل گستردگي بازار خدمات و اطلاعات، نياز به اين صنعت نيز زياد است و كشورهايي كه استراتژي‌هايي براي استفاده از فرصتهاي داخلي و بين‌المللي داشته باشند در اين صنعت موفق خواهند بود.
3-2- صنعت فناوري اطلاعات
شايد در نظر خواننده نكته‌بين عبارت "صنعت فناوري اطلاعات" به دليل هم عرض بودن تعاريف صنعت و فناوري تركيبي نادرست جلوه كند، اما واقع امر اين است كه صنعت فناوري اطلاعات اصطلاحي جا افتاده است و آن صنعتي است كه به توليد و خدمات براي توسعه فناوري اطلاعات مي‌پردازد. فناوري اطلاعات درواقع فناوري كار با اطلاعات است و به صنايعي كه اين فناوري را توسعه مي‌دهند صنعت فناوري اطلاعات گوييم .
در اثر گسترش شتابان كاربردهاي فناوري اطلاعات در جامعه و رونق صنعت اطلاعات، نياز به فناوري اطلاعات نيز روندي صعودي پيدا كرده است. اين روند تقاضاي بسيار زيادي را براي صنعت فناوري اطلاعات ايجاد نموده است. كليه مشاغل توليدي، خدماتي و پژوهشي در حوزه‌هاي سخت‌افزار، نرم‌افزار، هوش فناوري و مخابرات، ميکروالكترونيك، نانوالكترونيك و ... در حوزه صنعت فناوري اطلاعات قرار مي‌گيرند. مشاغل اين صنعت به دليل قرار داشتن در حوزه فناوري‌هاي برتر از ارزش‌افزوده بالايي برخوردارند و كشورهايي که از سال‌ها پيش در اين صنعت قدم گذاشته‌اند، امروزه از منافع و بازار بزرگ آن سودهاي سرشار مي‌برند. برنامه‌نويس و طراح نرم‌افزار، پژوهشگر هوش فناوري، مهندس نرم‌افزار، مدير سيستم و پايگاه داده، تحليلگر شبكه و ارتباطات، مدير اطلاعات رايانه، متخصص پشتيباني از كامپيوتر، طراح سخت‌افزار، طراح وب، طراح سيستم‌هاي چندرسانه‌اي، طراح سوئيچ و سيستم‌هاي ارتباطي و ... نمونه‌هايي از مشاغل صنعت فناوري اطلاعات هستند. مجموعه شركت‌هاي رايانه‌اي، الكترونيكي، اينترنتي، پارك‌ها و مراکز رشد فناوري اطلاعات و مراكز پژوهش و تحقيق و توسعه فناوري اطلاعات كه به توليد و خدمات در اين عرصه مشغولند اين صنعت را شكل داده‌اند.
4- رويكرد دولت در ايجاد توسعه صنعت فناوري اطلاعات
بدون شك مهمترين و آخرين تلاشي كه در زمينه توسعه فناوري اطلاعات انجام شده است برنامه تكفا (توسعه و كاربري فناوري اطلاعات در كشور) است . اين برنامه بر توسعه كاربري فناوري اطلاعت در بخش دولتي و انجام پروژه‌ها توسط بخش خصوصي تأكيد دارد[5]. درواقع طراحان اين طرح ظاهراً در راستاي سياست خصوصي‌سازي اين بند را به تكفا افزوده‌اند و قاعدتاً بايد به توسعه صنعت فناوري اطلاعات منجر شود.
هر صنعتي به چهار عامل اساسي تقاضا، نيروي انساني، فناوري و سرمايه وابسته است و ضعف در هر يك از اين چهار عامل چرخ صنعت را از حركت باز مي‌دارد و رونق هر يك از آن‌ها باعث رونق صنعت مي‌گردد[6]. فناوري اطلاعات مي‌تواند با تقويت عامل فناوري و تأثيرگذاري بر دو عامل تقاضا و نيروي انساني، بهره‌وري صنعت را افزايش و آن را به يك صنعت موفق تبديل كند. اين چهار مؤلفه در صنعت فناوري اطلاعات نيز وجود دارند و اين صنعت خود نيز از فناوري اطلاعات تأثير مي‌پذيرد. مسلماً استراتژي‌ها و برنامه‌هاي دولت‌ها در جهتگيري صنايع و بخش خصوصي تأثير بسيار زيادي دارد. آمريكا براي رونق تقاضا در ابتداي كار بر توسعه شاه‌راه‌هاي اطلاعاتي در داخل و خارج از كشور تكيه كرد . هند نيز از تقاضاي ايجادشده در خارج از كشور استفاده كرد به نوعي براي صنعت فناوري خود رونق تقاضا ايجاد كرد تا بتواند به صادرات بپردازد. درحاليكه رويكرد كشور ما در توسعه فناوري اطلاعات در بخش دولتي باعث شده تا تقاضاي وسيعي در بخش دولتي ايجاد كند. رونق تقاضا در آمريكا و هند باعث توسعه صنعت فناوري اطلاعات در اين دو كشور گرديد ولي آيا گسترش تقاضاي دولتي كه در كشور ما اتفاق افتاده توسعه اين صنعت را در پي خواهد داشت. برآوردهاي اوليه نشان مي‌دهد كه رونق صنعت در آمريكا و هند، فناوري را در اين كشورها توسعه داده است ولي تقاضاي دولتي در كشور ما به نوعي باعث توسعه خريد خارجي و ايجاد اشتغال براي خارجي شده است! درواقع چنانچه درست نيانديشيم و برنامه و هدف نداشته باشيم و درست عمل نكنيم، تنها مصرف‌كننده محصولات و خدمات فناوري اطلاعات خواهيم بود و توسعه فناوري اطلاعات به جز اشتغالزدايي و وابستگي براي کشور ما نصيبي نخواهد داشت.
5- طرح پيشنهادي
در اين بخش با توجه به مطالب ساير بخش‌ها، راهبردهايي براي ايجاد اشتغال در حوزه صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات معرفي مي‌گردد. اگرچه ممکن است توسعة فناوري اطلاعات در ساير صنايع اشتغالزدا باشد، ولي داشتن استراتژي مناسب باعث مي‌شود کفة ترازو به سمت اشتغالزايي سنگيني کند.
5-1- آموزش عالي براي همه
براي ايجاد اشتغال از طريق فناوري اطلاعات ذكر اين نكته اهميت دارد كه اين مشاغل ماهيتاً مبتني بر اطلاعات و دانش هستند و افراد بايد در سطوح بالاي علمي قرار داشته باشند. بررسي سير تحولات مشاغل نيز مؤيد اين واقعيت است كه مشاغل آينده مشاغل دانايي‌محور به جاي مشاغل بازو محور خواهند بود[2]. بنابراين پيشنهاد اول اتخاذ تدابير مناسب در خصوص ارائة تسهيلات، و خدمات مورد نياز، فرهنگ‌سازي و ... براي توسعه آموزش عالي به صورت هدفمند در جامعه مي‌باشد. بسترهاي آموزش از راه دور كه ناشي از توسعه فناوري اطلاعات است خود امكان آموزش عالي براي عموم را فراهم كرده كه بايد مورد استفاده قرار گيرد. در جامعه آينده كه جامعه دانايي محور خواهد بود كساني كه دانش داشته باشند شغل دارند و از شغل خود رضايت دارند. بنابراين توسعه دانايي يا توسعه آموزش عالي هدفمند به عنوان يكي از مصاديق آن، يك راهبرد براي اشتغالزايي در آينده است.
5-2- استفاده از فرصتهاي بازار خارج
توسعه فناوري اطلاعات در برخي كشورها فرصت‌هايي را براي صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات ايجاد كرده است. در گذشته تلاش‌هايي براي صادرات در حوزه صنعت فناوري اطلاعات و به طور خاص صنعت نرم‌افزار انجام مي‌شد. اما موضوعي كه اهميت دارد فرصتهاي بسيار در صنعت اطلاعات است كه بايد مورد استفاده قرار گيرد و اگر كشور ما برنامه مناسبي براي اين موضوع داشته باشد، مي‌تواند از طريق رونق صنعت اطلاعات در كشور به اشتغالزايي برسد. در صنعت فناوري اطلاعات نيز بايد استراتژي‌هاي مناسبي داشت و به جاي صادرات غيرسازمان‌يافته نيروي انساني، از فرصتهاي كار خارجي در اين صنعت استفاده كرد.
5-3- حمايت از كارآفرينان اطلاعات
افرادي كه در صنعت اطلاعات کار مي‌کنند به دو گروه كاركنان اطلاعات و دانشوران تقسيم مي‌شوند. گروه اول بيشتر در حوزه كار با اطلاعات و ارائه خدمات اطلاعاتي تمركز دارند، در حاليكه گروه دوم به خدمات مبتني بر دانش تخصصي مشغول مي‌شوند[7]. علاوه بر اين دو گروه افراد خلاق ديگري موسوم به كارآفرين اطلاعات لازمند تا فرصتهاي كارهاي مبتني بر اطلاعات و دانش را خلق كنند. اين افراد ضمن برخورداري از خلاقيت و ايده‌پردازي توان سازماندهي سرمايه‌ها و منابع انساني اطلاعات محور را دارا هستند. تربيت اين گونه افراد و حمايت از آن‌ها خود باعث رونق صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات و ايجاد اشتغال در آن مي‌گردد[8].
5-4- آموزش مداوم و ضمن خدمت
تحولات سريع جهاني و توسعه فناوري‌ها باعث مي‌شود كه مهارت‌ها به سرعت كهنه شده و نيروي كار به مهارت‌هاي جديدي نياز پيدا كند. درصورتيكه مهارت‌ها و دانش نيروي كار به روز نشود براي صنعت نيروي مناسبي نخواهد بود و به تدريج حذف و بيكار خواهد شد . بنابراين توجه به آموزش مداوم يكي از اساسي‌ترين راه‌هاي توسعه و پايداري مشاغل در عصر جديد خواهد بود[6].
5-5- توسعه بسترهاي مشاغل اطلاعاتي
همانگونه كه ايجاد يك اتوبان مي‌تواند براي بسياري از مردم ازجمله رانندگان، تعميركاران ، فروشندگان حاشيه اتوبان، هتل‌ها و رستوران‌ها و ... شغل ايجاد كند، توسعه زيرساخت‌ها و بسترهاي فناوري اطلاعات نيز مي‌تواند براي مردم اين فرصت را ايجاد كند كه به كمك آن به مشاغل جديد اطلاعات‌محور روي آورده و در صنعت اطلاعات و يا صنعت فناوري اطلاعات مشغول شوند.
5-6- حمايت از شركت‌هاي كوچك و متوسط (SME)
شركت‌هاي حوزه فناوري اطلاعات معمولاً در رديف شركت‌هاي اندازه كوچك و متوسط قرار مي‌گيرند. از آنجاييكه صنعت امروز به كمك فناوري اطلاعات يك صنعت دانش‌بر است و به تدريج روبات‌ها جايگزين كارهاي يدي افراد مي‌گردد؛ بنابراين صنايع مختلف قادر خواهند بود با نيروي انساني كمتري به رقابت با سايرين بپردازند. در صورت گسترش چنين شركت‌هايي مي‌توان از صنايع مختلف انتظار اشتغالزايي داشت. اين مسئله در صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات به دليل ماهيت نرم‌افزاري و مغزافزاري و مبتني بودن بر دانش و اطلاعات نمود بيشتري داد. توسعه كشور در همه ابعاد مستلزم تدبير، هدفمندي، برنامه و استراتژي داشتن، هماهنگي اجزا و دستگاه‌ها و اجراي صحيح مي‌باشد. از اين ميان رسيدن به اهداف بلند توسعه ملي از جمله اشتغال در صنايع برتر نيز از اين امر مستثني نيست و نياز به عزم ملي و همت مسؤولين دارد.
6- نتيجه‌گيري
در اين مقاله ديديم كه فناوري اطلاعات از سويي در مشاغل يدي و با مهارت پايين اشتغالزدا است و از سويي خود مشاغل بسياري در حوزه اطلاعات و دانش ايجاد مي‌كند. صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات دو حوزه مهم هستند كه از بيشترين رونق شغلي برخوردارند. سهولت در دسترسي به اطلاعات كارآمد و با هزينه اندك، ميزان تقاضاي صنعت اطلاعات را افزايش داده و به تبع آن صنعت فناوري اطلاعات رشد مي‌كند. كشورهاي پيشرفته از فرصتهاي صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات تاكنون به خوبي بهره برده و رويكرد كشورهايي مثل کشور ما بيشتر باعث وابستگي و توليد شغل براي آن كشورها بوده است. بنابراين بايد با ارائه و اجراي راه‌كارهاي صحيح از فرصتهاي جهاني عصر اطلاعات در صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات بهره برد. به صورت مشخص توسعه دانايي، استفاده از فرصتهاي بازار خارج، حمايت از كارآفرينان اطلاعات آموزش مداوم و ضمن خدمت كاركنان، توسعه بسترهاي مشاغل اطلاعاتي و ... برخي از سياست‌هاي اساسي براي توسعه مشاغل در صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات هستند.
بزرگترين چالش مشاغل جديد ناپايداري آن و نياز آن به يادگيري مستمر است. در كشور ما چالش ديگري نيز وجود دارد كه آن پايين بودن متوسط سطح سواد جامعه است. ايجاد اشتغال با شرايط موجود دشواري‌هايي دارد كه بايستي توسط سازمان‌هاي ذي‌ربط براي آن تدبيري انديشيده شود.
استراتژي‌هاي كلاني را كه دولت بايد اتخاذ كند تا از آن طريق تقاضا توسعه پيدا كند، نيروي انساني تربيت شود، كارآفريني در اين حوزه فعال شود و به عبارتي اشتغال در اين حوزه گسترش يابد عبارتند از:
• توسعة آموزش عالي براي همه به عنوان نياز اساسي جامعة دانايي محور
• توسعة زيرساخت‌هاي ارتباطي كشور
• ايجاد و توسعة پول الكترونيك
• تربيت كارآفرينان اطلاعات
• حمايت از ايده‌پردازي و نوآوري در حوزة فناوري اطلاعات و ارتباطات
• ايجاد نظام كار از راه دور
• بسترسازي براي صادرات خدمات مهندسي، پزشكي، حقوقي و خدمات مشاوره از طريق شبكه
• آموزش هدفمند نيروي انساني با تفكيك برنامه‌هاي دراز مدت، ميان مدت و كوتاه مدت
صنايع بخش خصوصي نيز نبايد در چالش بهره‌وري و اشتغال، نگران از بين رفتن برخي مشاغل باشند. جهتگيري توسعه به گونه‌اي است که اين بخش نيز به سوي دانايي محوري پيش رفته و فرصتهاي شغلي دانايي محور ايجاد خواهد کرد؛ تا از اين طريق هم به بهره وري برسد و هم اشتغالزا باشد.
مراجع
[1] رجب بيگي، م. " فناوري اطلاعات و تهديدها و فرصتهاي شغلي"، همايش نقش فناوري اطلاعات در اشتغال، سازمان همياري اشتغال، بهمن 1380.
[2] اكرمي‌فر س.ع. " تحولات تكنولوژي و ماهيت مشاغل در عصر اطلاعات و ارتباطات "، همايش نقش فناوري اطلاعات در اشتغال، سازمان همياري اشتغال، بهمن 1380.
[3] "مقدمه‌اي بر راهبردهاي توسعة فناوري اطلاعات و ارتباطات كشور"، دفتر همكاري‌هاي فناوري، كميتة مطالعات فناوري اطلاعات، تابستان 1382.
[4] UNDP, "HUMAN DEVELOPMENT REPORT: Making new technologies work for human development", 2001.
[5] برنامة توسعة كاربري فناوري اطلاعات و ارتباطات(تكفا)"، شوراي عالي اطلاع رساني، 1381.
[6] اكرمي‌فر س.ع. " استراتژي‌هاي توسعة اشتغال ازطريق فناوري اطلاعات و ارتباطات "، همايش فرصتهاي شغلي مرتبط با ICT وجايگاه آن در نظام آموزش فني و حرفه اي کشور، اداره کل فني و حرفه اي استان تهران، ارديبهشت 83.
[7] Laudon K, Traver C, Laudon J, "information technology and society," International Thomson Publishing Company, 1996.
[8] اكرمي‌فر س.ع. "كارآفريني در عصر اطلاعات و ارتباطات"، همايش كارآفريني و فناوري‌هاي پيشرفته، سازمان همياري اشتغال، 1380.
چکيده
اين مقاله يک مقالة تحليلي است که به بررسي ابعاد اشتغالزايي و اشتغالزدايي فناوري اطلاعات در صنعت و جامعه پرداخته است. به طور کلي فناوري و ازجمله فناوري اطلاعات بسياري از مشاغل را که جنبة بازو محوري دارند از بين برده و در مقابل فرصتهاي متعدد شغلي با ماهيت دانايي محوري ايجاد مي‌کند. اگرچه فناوري اطلاعات در بسياري از صنايع اشتغالزدايي مي کند، اما اشتغالزايي آن در دو صنعت مهم به نام‌هاي صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات نمود بيشتري دارد. استراتژي‌ها و سياست‌هاي مناسب کشور در راستاي توسعة دانايي مي تواند فرصتهاي شغلي فراواني را در اين صنايع در آيندة نه چندان دور ايجاد کند.
واژه‌هاي کليدي: صنعت اطلاعات- صنعت فناوري اطلاعات- اشتغالزايي فناوري – اشتغالزدايي فناوري
1- مقدمه
فناوري اطلاعات و ارتباطات كاربردهاي فراواني در صنعت دارد كه از آن جمله مي‌توان به خودكارسازي بسياري از فرآيندهاي خدماتي و توليدي اشاره كرد. اين مسأله مستقيماً در تعداد و مشاغل مورد نياز صنعت تاثير گذاشته و به نوعي اشتعال‌زدايي به همراه داشته است. ذات صنعت ماشيني كردن توليد است و اما فناوري اطلاعات ضمن ايجاد فرصتهاي بيشتر براي ماشيني كردن توليد، ماشيني‌كردن خدمات را به همراه آورده است.
صنعت در بخش خصوصي به دنبال سود حداكثر است و اگر اين مسأله روزي از طريق استخدام كاركنان بيشتر ممكن بود به اين روش پايبند بود و اگر امروز با كاهش تعداد كارمندان و خريد و يا ايجاد تجهيزات جديد امكان‌پذير باشد، اين روش را برمي‌گزيند. بنابراين بخش خصوصي در حوزه توليد و خدمات به ابزارها تكيه مي‌كند و نيروي انساني مورد نياز با شرايطي خاص را استخدام مي‌نمايد؛ چراكه امروزه تعريف نيروي انساني مورد نياز عوض شده است و اين به معني اشتغالزدايي است.
از سوي ديگر دولت‌ها و ازآن جمله دولت جمهوري اسلامي براي خود سياست‌هاي اشتغالزايي داشته و مي‌خواهند درصد بيكاري كشور را تا حد مشخصي پايين بياورند. براي مثال سياست‌كشور ما در سال‌هاي اخير پرداخت وام به واحدهاي توليدي به ازاي استخدام نيروي كار جديد بوده است. برخي از واحدهاي توليدي و خدماتي از يكسو به تبعيت از اين سياست‌ها براي جذب نيروي انساني جديد و از سوي ديگر به تبعيت از تاثير فناوري اطلاعات براي اخراج نيروهاي موجود خود با چالشي بزرگ روبرو هستند. اين چالش در آينده اثر خود را بيشتر نشان خواهد داد.
واقعيت اين است كه اگر كشور به خود بيايد، فناوري اطلاعات و ارتباطات درمجموع نه تنها اشتغالزدا نيست كه اشغال‌زايي فراوان به همراه دارد. منتهي عصر جديد و جامعه دانايي محور مشاغل متناسب به خود را مي‌طلبد و دولت بايد سياستگذاري درستي در اين زمينه داشته باشد. فناوري اطلاعات هم اشتغال زا و هم اشتغال‌زداست[1].
اين مقاله تا حدي به سؤالات اساسي زير پاسخ داده است:
- آيا فناوري اطلاعات اشتغالزا است يا اشتغالزدا؟
- جهتگيري صنعت در بكارگيري ICT و تاثير آن بر نيروي انساني موردنياز چيست؟
- جهتگيري دولت كدام است؟
در پايان نيز پيشنهاداتي به منظور بهبود اوضاع كشور و اتخاذ تدابير صحيح ارائه شده است.
2- بررسي اشتغالزايي فناوري
قبل از آنكه به اين سؤال پاسخ دهيم كه آيا فناوري اطلاعات اشتغال‌زاست و يا اشتغالزدا؟ چند مثال را بررسي مي‌كنيم تا بفهميم آيا اصولاً خود فناوري اشتغالزدا است يا خير؟
مثال 1ـ قبل از اختراع چرخ خياطي، صنعت پوشاك شامل كارگاه‌هاي محدودي بود كه كارگران در آن به صورت دستي به توليد پوشاك مشغول بودند. با وجود مهارت اين افراد كيفيت پوشاک در سطح متوسط به پايين و مدل‌ها و انتخاب‌هاي لباس محدود و هزينه توليد بسيار زياد بود. اختراع چرخ خياطي توسط تيمونيه در سال 1830 ميلادي که خود يكي از همين توليدكنندگان لباس در كشور فرانسه بود، باعث كاهش قيمت لباس‌ها و افزايش كيفيت آن گرديد و درنتيجه باعث ركود ابتدايي بازار توليدكنندگان دستي گرديد. چرخ خياطي ظاهراً عده‌اي را بيكار كرده بود؛ آن‌ها براي مقابله با اين عامل موثر به كارگاه تيمونيه حمله كردند، چرخ را از بين بردند و به قصد كشتن به تعقيب او پرداختند؛ غافل از اينكه ساخت مجدد چرخ خياطي و تجهيز اكثر كارگاه‌هاي دوزندگي به آن و درنتيجه كاهش فاحش قيمت لباس و افزايش كيفيت و تنوع آن، به تدريج تقاضاي مردم براي پوشيدن لباس‌هاي ارزان قيمت و داشتن لباس‌هاي مختلف را بالا برد و در صنعت پوشاك تحولي بزرگ ايجاد كرد.
مثال 2ـ قبل از اختراع ماشين چاپ توسط گوتنبرگ در قرن پانزدهم ميلادي، چاپ كتب به صورت نسخه‌برداري و دستي انجام مي‌شد و جدا از غلط‌هاي بسياري كه در متن به وجود مي‌آمد، نسخه‌برداري يك كتاب به دليل پيچيدگي‌هاي متن و ميزان دقت نسخه‌بردار، ممكن بود هفته‌ها به طول بيانجامد. قيمت كتاب نسخه‌برداري‌شده درواقع برابر دستمزد نسخه‌بردار در زماني طولاني به علاوه حق مؤلف و همچنين هزينه كاغذ و جوهر بود. با اختراع ماشين‌حساب و گسترش آن به تدريج هزينه‌ها كاهش يافت و قيمت كتاب ارزان شد و امكان نشر و گسترش اطلاعات و دانش فراهم گرديد. اين مسئله به تدريج تقاضا براي خريد و مطالعة كتاب‌هاي ارزان قيمت و بدون غلط ناشي از نسخه‌برداري را بالا برد و در نتيجة آن عرضه كتاب و شغل نويسندگي نيز گسترش چشمگيري يافت. حتي در كنار آن مواردي مثل انتشار اخبار و اطلاعات و در قالب روزنامه و غيره به وجود آمد كه در گذشته هويت و جايگاه چنداني نداشت. اين اختراع از يك نظر مشاغلي در حوزة چاپ، تهيه مواد اوليه، كاغذ ، فيلم و ...، توزيع كتاب و کتابداري را ايجاد کرد و از سوي ديگر به مشاغل توليد محتوي و كتاب مانند نويسندگي، خبرنگاري، گزارشگري، تحليلگري و ... رونق بخشيد.
مثال 3ـ وقتي تراكتوري به يک روستا وارد مي‌شود، ظاهراً تعدادي از کشاورزان بيکار مي‌شوند، اما در واقع با استفاده از اين وسيله روستاييان با انرژي کمتر محصول بيشتري را برداشت مي‌کنند. تنها مشکل، بيكار شدن تعدادي از كشاورزان است. در يک نگاه کلي، با فرض بيكار شدن اين افراد، استفاده از تراکتور باعث مي‌شود بهره‌وري اقتصادي روستا افزايش يابد. در مقابل مردم مي‌توانند با گذراندن دوره‌هاي لازم، در مشاغلي چون خدمات تعمير و نگهداري و فروش تراکتور، آموزش، طبابت، مشاوره و ... مشارکت کنند. اين شغل‌هاي جديد مانند رانندگي تراكتور از سختي كمتري نسبت به بيل زدن برخوردار است و باعث افزايش بهره‌وري اقتصادي شده و سطح رفاه جامعه را بالاتر مي‌برد.
براي اينكه اين مثال و مثال‌هاي قبل را مدل كنيم، از سه نمودار )شکل 1( براي نمايش سطح رفاه، نيروي شاغل و سختي كار استفاده مي‌كنيم . اين نمودارها پارامترهاي مذكور را در سه حالت اشتغال بدون فناوري، تاثير فناوري در اشتغال و جامعه با مشاغل جديد نشان مي‌دهد. اگر قبل از فناوري افرادي در شغلي با متوسط سختي كار مشخصي مشغول بوده و از متوسط سطح رفاه اجتماعي مشخصي برخوردار باشند، پيدايش فناوري از يك سو ضمن ارتقاي بهره‌وري اقتصادي جامعه و كاهش سختي كارها، باعث بيكاري عده‌اي مي‌شود. در اين شرايط كه عده‌اي بيكار شده‌اند، البته سطح رفاه نسبت به قبل افزايش يافته و متوسط سختي كارها كاهش مي‌يابد (يك چالش بزرگ در اينجا عدم مديريت و هدايت صحيح دولت‌ها است كه در نتيجة فقدان آن شكاف فقير و غني، و فاصلة برخوردار از اطلاعات و محروم از آن و به عبارتي فاصلة ديجيتال افزايش مي‌يابد).
پس از توسعه و به کارگيري فناوري، فرصتهاي کار در مشاغل جديد به وجود مي‌آيد كه هم ارزش افزوده زياد دارند و هم سختي آن‌ها كم است و هم سطح رفاه اجتماعي را باز هم بالاتر مي‌برند. البته پيوستن افراد به اين مشاغل، آموزش لازم و مهارت‌هاي جديدي را نيز طلب مي‌كند. براي مثال پس از اختراع ماشين‌چاپ به علت ارزان شدن قيمت كتاب، ظرفيت تقاضا براي كتاب افزايش يافت و همين موضوع افراد زيادي را به سمت شغل پژوهش و نويسندگي سوق داد. يا در مثال روستاي مذكور افرادي كه بيكار شده‌اند و يا فرزندانشان پس از گذر از شرايطي به آموزش، طبابت، قضاوت و تجارت و غيره به عنوان مشاغل جديد روي مي‌آورند كه خود اين مشاغل نيز سطح رفاه اجتماعي را در روستا بالاتر مي‌برد. اين تحليل نوع نگاه حاصل از با هم ديدن و برآيند سنجيدن امور است و البته تحليل‌هاي كه بر اساس GDP كشورها نيز انجام مي‌گيرد، بر اين اساس است[2]. حال بايد ببينيم كه فناوري اطلاعات و ارتباطات چه مشاغل را ايجاد مي‌كند و چه مشاغل را از بين مي‌برد؟
3- اشتغالزايي فناوري اطلاعات در صنعت
يكي از سؤالات اساسي كه بايستي به آن پاسخ داده شود اين است كه فناوري اطلاعات در كدام صنايع اثرگذاري مثبت بيشتري دارد؟ به عبارت ديگر مشاغل ناشي از توسعه فناوري اطلاعات در كدام صنايع بيشتر به وجود مي‌آيند؟ پاسخ به اين سؤال مستلزم بررسي مختصر ابعاد توسعه فناوري اطلاعات است.
فناوري اطلاعات و ارتباطات از دو جنبه كاربري و فناوري اهميت دارد[3، 4]. در حوزه كاربري مسئله اصلي استفاده هر چه بيشتر و مفيدتر فناوري اطلاعات در راستاي فعاليت‌هاي مختلف اقتصادي و اجتماعي است؛ به گونه‌اي كه در اثر آن بهره‌وري، كيفيت و شفافيت خدمات افزايش‌يافته و هزينه‌ها كاهش پيدا كند. در مقابل حوزه فناوري به موضوع توليد انواع تجهيزات و سخت‌افزارها و نرم‌افزارهاي لازم در حوزه كاربري مي‌پردازد. با توجه به گستردگي كاربرد فناوري اطلاعات و ارتباطات و به عبارت ديگر بزرگي حوزه كاربري، نياز به حوزه توليدي و فناوري نيز بسيار افزايش يافته و اين عامل مهمي براي توسعه صنعت ارتباطات و فناوري اطلاعات و اشتغالزايي در آن در سال‌هاي اخير بوده است.
صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات دو حوزه صنعتي بزرگ هستند كه مشاغل مبتني بر فناوري اطلاعات در آن ايجاد مي‌گردد. صنعت اطلاعات مربوط به كاربري فناوري اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات مربوط به حوزه فناوري و توليد است. اشتغالزايي در اين گروه صنايع در ادامه بررسي شده است. البته ساير صنايع نيز به اندازه كافي از فناوري اطلاعات در اتوماسيون، تحقيق و توسعه و كنترل سيستم‌هاي خود استفاده مي‌كنند و به نوعي در حوزه كاربران فناوري اطلاعات قرار مي‌گيرند.
3-1- صنعت اطلاعات
با گسترش روزافزون فناوري اطلاعات، هزينه دستيابي به اطلاعات و خدمات بسيار كاهش مي‌يابد و بنابراين تقاضاي مردم براي استفاده از اطلاعات در امور جاري زندگي و تصميم گيري‌هاي جزئي و كلي زندگي افزايش مي‌يابد. انتخاب مسكن، انتخاب همسر، انتخاب همكار، انتخاب مدرسة فرزند، انتخاب پزشك خانواده، انتخاب محل خريد، انتخاب محل مسافرت و ... به صورت آگاهانه امكان‌پذير خواهد بود. از آنجاييكه مردم خواستار موفقيت در انتخاب‌هاي خود هستند ناچارند كه به انتخاب‌هاي آگاهانه مراجعه كنند و حجم زياد اين نوع تقاضا باعث گسترش انواع مشاغل اطلاعاتي و خدماتي مي‌گردد و در نتيجه صنعت اطلاعات توسعه خواهد يافت.
با توجه به شكل جامعه آينده كه وابستگي زيادي به فناوري اطلاعات خواهد داشت، صنعت اطلاعات به عنوان بزرگترين صنعت در بطن جامعه از اهميت زيادي برخوردار است. صنعت اطلاعات نه تنها به خاطر ابعاد اشتغالزايي آن، بلكه به دليل تأثيرگذاري آن بر ويژگي‌هاي رفتاري و فرهنگي جامعه نيز اهميت دارد. مشاوره در زمينه‌هاي پزشكي، حقوقي، مسكن، ازدواج، كشاورزي، سياسي، علمي و ... ، آموزش در كليه زمينه‌ها به صورت الكترونيكي، تهيه و ارائه مطالب خبري، گزارش، سرگرمي و تحليلي، مشاغل چون نقاشي، شعر و ... كه جنبه هنري دارند، انواع خدمات اطلاع‌رساني، انواع خدمات پژوهشي و تحليلگري، خدمات فروش و يا بازاريابي و ... نمونه‌هايي از مشاغل مرتبط با صنعت اطلاعات و خدمات مي‌باشند. به دليل گستردگي بازار خدمات و اطلاعات، نياز به اين صنعت نيز زياد است و كشورهايي كه استراتژي‌هايي براي استفاده از فرصتهاي داخلي و بين‌المللي داشته باشند در اين صنعت موفق خواهند بود.
3-2- صنعت فناوري اطلاعات
شايد در نظر خواننده نكته‌بين عبارت "صنعت فناوري اطلاعات" به دليل هم عرض بودن تعاريف صنعت و فناوري تركيبي نادرست جلوه كند، اما واقع امر اين است كه صنعت فناوري اطلاعات اصطلاحي جا افتاده است و آن صنعتي است كه به توليد و خدمات براي توسعه فناوري اطلاعات مي‌پردازد. فناوري اطلاعات درواقع فناوري كار با اطلاعات است و به صنايعي كه اين فناوري را توسعه مي‌دهند صنعت فناوري اطلاعات گوييم .
در اثر گسترش شتابان كاربردهاي فناوري اطلاعات در جامعه و رونق صنعت اطلاعات، نياز به فناوري اطلاعات نيز روندي صعودي پيدا كرده است. اين روند تقاضاي بسيار زيادي را براي صنعت فناوري اطلاعات ايجاد نموده است. كليه مشاغل توليدي، خدماتي و پژوهشي در حوزه‌هاي سخت‌افزار، نرم‌افزار، هوش فناوري و مخابرات، ميکروالكترونيك، نانوالكترونيك و ... در حوزه صنعت فناوري اطلاعات قرار مي‌گيرند. مشاغل اين صنعت به دليل قرار داشتن در حوزه فناوري‌هاي برتر از ارزش‌افزوده بالايي برخوردارند و كشورهايي که از سال‌ها پيش در اين صنعت قدم گذاشته‌اند، امروزه از منافع و بازار بزرگ آن سودهاي سرشار مي‌برند. برنامه‌نويس و طراح نرم‌افزار، پژوهشگر هوش فناوري، مهندس نرم‌افزار، مدير سيستم و پايگاه داده، تحليلگر شبكه و ارتباطات، مدير اطلاعات رايانه، متخصص پشتيباني از كامپيوتر، طراح سخت‌افزار، طراح وب، طراح سيستم‌هاي چندرسانه‌اي، طراح سوئيچ و سيستم‌هاي ارتباطي و ... نمونه‌هايي از مشاغل صنعت فناوري اطلاعات هستند. مجموعه شركت‌هاي رايانه‌اي، الكترونيكي، اينترنتي، پارك‌ها و مراکز رشد فناوري اطلاعات و مراكز پژوهش و تحقيق و توسعه فناوري اطلاعات كه به توليد و خدمات در اين عرصه مشغولند اين صنعت را شكل داده‌اند.
4- رويكرد دولت در ايجاد توسعه صنعت فناوري اطلاعات
بدون شك مهمترين و آخرين تلاشي كه در زمينه توسعه فناوري اطلاعات انجام شده است برنامه تكفا (توسعه و كاربري فناوري اطلاعات در كشور) است . اين برنامه بر توسعه كاربري فناوري اطلاعت در بخش دولتي و انجام پروژه‌ها توسط بخش خصوصي تأكيد دارد[5]. درواقع طراحان اين طرح ظاهراً در راستاي سياست خصوصي‌سازي اين بند را به تكفا افزوده‌اند و قاعدتاً بايد به توسعه صنعت فناوري اطلاعات منجر شود.
هر صنعتي به چهار عامل اساسي تقاضا، نيروي انساني، فناوري و سرمايه وابسته است و ضعف در هر يك از اين چهار عامل چرخ صنعت را از حركت باز مي‌دارد و رونق هر يك از آن‌ها باعث رونق صنعت مي‌گردد[6]. فناوري اطلاعات مي‌تواند با تقويت عامل فناوري و تأثيرگذاري بر دو عامل تقاضا و نيروي انساني، بهره‌وري صنعت را افزايش و آن را به يك صنعت موفق تبديل كند. اين چهار مؤلفه در صنعت فناوري اطلاعات نيز وجود دارند و اين صنعت خود نيز از فناوري اطلاعات تأثير مي‌پذيرد. مسلماً استراتژي‌ها و برنامه‌هاي دولت‌ها در جهتگيري صنايع و بخش خصوصي تأثير بسيار زيادي دارد. آمريكا براي رونق تقاضا در ابتداي كار بر توسعه شاه‌راه‌هاي اطلاعاتي در داخل و خارج از كشور تكيه كرد . هند نيز از تقاضاي ايجادشده در خارج از كشور استفاده كرد به نوعي براي صنعت فناوري خود رونق تقاضا ايجاد كرد تا بتواند به صادرات بپردازد. درحاليكه رويكرد كشور ما در توسعه فناوري اطلاعات در بخش دولتي باعث شده تا تقاضاي وسيعي در بخش دولتي ايجاد كند. رونق تقاضا در آمريكا و هند باعث توسعه صنعت فناوري اطلاعات در اين دو كشور گرديد ولي آيا گسترش تقاضاي دولتي كه در كشور ما اتفاق افتاده توسعه اين صنعت را در پي خواهد داشت. برآوردهاي اوليه نشان مي‌دهد كه رونق صنعت در آمريكا و هند، فناوري را در اين كشورها توسعه داده است ولي تقاضاي دولتي در كشور ما به نوعي باعث توسعه خريد خارجي و ايجاد اشتغال براي خارجي شده است! درواقع چنانچه درست نيانديشيم و برنامه و هدف نداشته باشيم و درست عمل نكنيم، تنها مصرف‌كننده محصولات و خدمات فناوري اطلاعات خواهيم بود و توسعه فناوري اطلاعات به جز اشتغالزدايي و وابستگي براي کشور ما نصيبي نخواهد داشت.
5- طرح پيشنهادي
در اين بخش با توجه به مطالب ساير بخش‌ها، راهبردهايي براي ايجاد اشتغال در حوزه صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات معرفي مي‌گردد. اگرچه ممکن است توسعة فناوري اطلاعات در ساير صنايع اشتغالزدا باشد، ولي داشتن استراتژي مناسب باعث مي‌شود کفة ترازو به سمت اشتغالزايي سنگيني کند.
5-1- آموزش عالي براي همه
براي ايجاد اشتغال از طريق فناوري اطلاعات ذكر اين نكته اهميت دارد كه اين مشاغل ماهيتاً مبتني بر اطلاعات و دانش هستند و افراد بايد در سطوح بالاي علمي قرار داشته باشند. بررسي سير تحولات مشاغل نيز مؤيد اين واقعيت است كه مشاغل آينده مشاغل دانايي‌محور به جاي مشاغل بازو محور خواهند بود[2]. بنابراين پيشنهاد اول اتخاذ تدابير مناسب در خصوص ارائة تسهيلات، و خدمات مورد نياز، فرهنگ‌سازي و ... براي توسعه آموزش عالي به صورت هدفمند در جامعه مي‌باشد. بسترهاي آموزش از راه دور كه ناشي از توسعه فناوري اطلاعات است خود امكان آموزش عالي براي عموم را فراهم كرده كه بايد مورد استفاده قرار گيرد. در جامعه آينده كه جامعه دانايي محور خواهد بود كساني كه دانش داشته باشند شغل دارند و از شغل خود رضايت دارند. بنابراين توسعه دانايي يا توسعه آموزش عالي هدفمند به عنوان يكي از مصاديق آن، يك راهبرد براي اشتغالزايي در آينده است.
5-2- استفاده از فرصتهاي بازار خارج
توسعه فناوري اطلاعات در برخي كشورها فرصت‌هايي را براي صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات ايجاد كرده است. در گذشته تلاش‌هايي براي صادرات در حوزه صنعت فناوري اطلاعات و به طور خاص صنعت نرم‌افزار انجام مي‌شد. اما موضوعي كه اهميت دارد فرصتهاي بسيار در صنعت اطلاعات است كه بايد مورد استفاده قرار گيرد و اگر كشور ما برنامه مناسبي براي اين موضوع داشته باشد، مي‌تواند از طريق رونق صنعت اطلاعات در كشور به اشتغالزايي برسد. در صنعت فناوري اطلاعات نيز بايد استراتژي‌هاي مناسبي داشت و به جاي صادرات غيرسازمان‌يافته نيروي انساني، از فرصتهاي كار خارجي در اين صنعت استفاده كرد.
5-3- حمايت از كارآفرينان اطلاعات
افرادي كه در صنعت اطلاعات کار مي‌کنند به دو گروه كاركنان اطلاعات و دانشوران تقسيم مي‌شوند. گروه اول بيشتر در حوزه كار با اطلاعات و ارائه خدمات اطلاعاتي تمركز دارند، در حاليكه گروه دوم به خدمات مبتني بر دانش تخصصي مشغول مي‌شوند[7]. علاوه بر اين دو گروه افراد خلاق ديگري موسوم به كارآفرين اطلاعات لازمند تا فرصتهاي كارهاي مبتني بر اطلاعات و دانش را خلق كنند. اين افراد ضمن برخورداري از خلاقيت و ايده‌پردازي توان سازماندهي سرمايه‌ها و منابع انساني اطلاعات محور را دارا هستند. تربيت اين گونه افراد و حمايت از آن‌ها خود باعث رونق صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات و ايجاد اشتغال در آن مي‌گردد[8].
5-4- آموزش مداوم و ضمن خدمت
تحولات سريع جهاني و توسعه فناوري‌ها باعث مي‌شود كه مهارت‌ها به سرعت كهنه شده و نيروي كار به مهارت‌هاي جديدي نياز پيدا كند. درصورتيكه مهارت‌ها و دانش نيروي كار به روز نشود براي صنعت نيروي مناسبي نخواهد بود و به تدريج حذف و بيكار خواهد شد . بنابراين توجه به آموزش مداوم يكي از اساسي‌ترين راه‌هاي توسعه و پايداري مشاغل در عصر جديد خواهد بود[6].
5-5- توسعه بسترهاي مشاغل اطلاعاتي
همانگونه كه ايجاد يك اتوبان مي‌تواند براي بسياري از مردم ازجمله رانندگان، تعميركاران ، فروشندگان حاشيه اتوبان، هتل‌ها و رستوران‌ها و ... شغل ايجاد كند، توسعه زيرساخت‌ها و بسترهاي فناوري اطلاعات نيز مي‌تواند براي مردم اين فرصت را ايجاد كند كه به كمك آن به مشاغل جديد اطلاعات‌محور روي آورده و در صنعت اطلاعات و يا صنعت فناوري اطلاعات مشغول شوند.
5-6- حمايت از شركت‌هاي كوچك و متوسط (SME)
شركت‌هاي حوزه فناوري اطلاعات معمولاً در رديف شركت‌هاي اندازه كوچك و متوسط قرار مي‌گيرند. از آنجاييكه صنعت امروز به كمك فناوري اطلاعات يك صنعت دانش‌بر است و به تدريج روبات‌ها جايگزين كارهاي يدي افراد مي‌گردد؛ بنابراين صنايع مختلف قادر خواهند بود با نيروي انساني كمتري به رقابت با سايرين بپردازند. در صورت گسترش چنين شركت‌هايي مي‌توان از صنايع مختلف انتظار اشتغالزايي داشت. اين مسئله در صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات به دليل ماهيت نرم‌افزاري و مغزافزاري و مبتني بودن بر دانش و اطلاعات نمود بيشتري داد. توسعه كشور در همه ابعاد مستلزم تدبير، هدفمندي، برنامه و استراتژي داشتن، هماهنگي اجزا و دستگاه‌ها و اجراي صحيح مي‌باشد. از اين ميان رسيدن به اهداف بلند توسعه ملي از جمله اشتغال در صنايع برتر نيز از اين امر مستثني نيست و نياز به عزم ملي و همت مسؤولين دارد.
6- نتيجه‌گيري
در اين مقاله ديديم كه فناوري اطلاعات از سويي در مشاغل يدي و با مهارت پايين اشتغالزدا است و از سويي خود مشاغل بسياري در حوزه اطلاعات و دانش ايجاد مي‌كند. صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات دو حوزه مهم هستند كه از بيشترين رونق شغلي برخوردارند. سهولت در دسترسي به اطلاعات كارآمد و با هزينه اندك، ميزان تقاضاي صنعت اطلاعات را افزايش داده و به تبع آن صنعت فناوري اطلاعات رشد مي‌كند. كشورهاي پيشرفته از فرصتهاي صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات تاكنون به خوبي بهره برده و رويكرد كشورهايي مثل کشور ما بيشتر باعث وابستگي و توليد شغل براي آن كشورها بوده است. بنابراين بايد با ارائه و اجراي راه‌كارهاي صحيح از فرصتهاي جهاني عصر اطلاعات در صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات بهره برد. به صورت مشخص توسعه دانايي، استفاده از فرصتهاي بازار خارج، حمايت از كارآفرينان اطلاعات آموزش مداوم و ضمن خدمت كاركنان، توسعه بسترهاي مشاغل اطلاعاتي و ... برخي از سياست‌هاي اساسي براي توسعه مشاغل در صنعت اطلاعات و صنعت فناوري اطلاعات هستند.
بزرگترين چالش مشاغل جديد ناپايداري آن و نياز آن به يادگيري مستمر است. در كشور ما چالش ديگري نيز وجود دارد كه آن پايين بودن متوسط سطح سواد جامعه است. ايجاد اشتغال با شرايط موجود دشواري‌هايي دارد كه بايستي توسط سازمان‌هاي ذي‌ربط براي آن تدبيري انديشيده شود.
استراتژي‌هاي كلاني را كه دولت بايد اتخاذ كند تا از آن طريق تقاضا توسعه پيدا كند، نيروي انساني تربيت شود، كارآفريني در اين حوزه فعال شود و به عبارتي اشتغال در اين حوزه گسترش يابد عبارتند از:
• توسعة آموزش عالي براي همه به عنوان نياز اساسي جامعة دانايي محور
• توسعة زيرساخت‌هاي ارتباطي كشور
• ايجاد و توسعة پول الكترونيك
• تربيت كارآفرينان اطلاعات
• حمايت از ايده‌پردازي و نوآوري در حوزة فناوري اطلاعات و ارتباطات
• ايجاد نظام كار از راه دور
• بسترسازي براي صادرات خدمات مهندسي، پزشكي، حقوقي و خدمات مشاوره از طريق شبكه
• آموزش هدفمند نيروي انساني با تفكيك برنامه‌هاي دراز مدت، ميان مدت و كوتاه مدت
صنايع بخش خصوصي نيز نبايد در چالش بهره‌وري و اشتغال، نگران از بين رفتن برخي مشاغل باشند. جهتگيري توسعه به گونه‌اي است که اين بخش نيز به سوي دانايي محوري پيش رفته و فرصتهاي شغلي دانايي محور ايجاد خواهد کرد؛ تا از اين طريق هم به بهره وري برسد و هم اشتغالزا باشد.
مراجع
[1] رجب بيگي، م. " فناوري اطلاعات و تهديدها و فرصتهاي شغلي"، همايش نقش فناوري اطلاعات در اشتغال، سازمان همياري اشتغال، بهمن 1380.
[2] اكرمي‌فر س.ع. " تحولات تكنولوژي و ماهيت مشاغل در عصر اطلاعات و ارتباطات "، همايش نقش فناوري اطلاعات در اشتغال، سازمان همياري اشتغال، بهمن 1380.
[3] "مقدمه‌اي بر راهبردهاي توسعة فناوري اطلاعات و ارتباطات كشور"، دفتر همكاري‌هاي فناوري، كميتة مطالعات فناوري اطلاعات، تابستان 1382.
[4] UNDP, "HUMAN DEVELOPMENT REPORT: Making new technologies work for human development", 2001.
[5] برنامة توسعة كاربري فناوري اطلاعات و ارتباطات(تكفا)"، شوراي عالي اطلاع رساني، 1381.
[6] اكرمي‌فر س.ع. " استراتژي‌هاي توسعة اشتغال ازطريق فناوري اطلاعات و ارتباطات "، همايش فرصتهاي شغلي مرتبط با ICT وجايگاه آن در نظام آموزش فني و حرفه اي کشور، اداره کل فني و حرفه اي استان تهران، ارديبهشت 83.
[7] Laudon K, Traver C, Laudon J, "information technology and society," International Thomson Publishing Company, 1996.
[8] اكرمي‌فر س.ع. "كارآفريني در عصر اطلاعات و ارتباطات"، همايش كارآفريني و فناوري‌هاي پيشرفته، سازمان همياري اشتغال، 1380.