مژگان
02-27-2012, 07:36 PM
زهرا عبداللهی
كمبود آهن و كم خوني ناشي از آن از مشكلات عمده تغذيه اي و بهداشتي در كشور است. گروههايي كه بيشتر در معرض كم خوني فقرآهن قرار دارند شيرخواران،كودكان زير 6 سال، نوجوانان بخصوص دختران نوجوان و زنان در سنين باروري بخصوص زنان باردار مي باشند. مردان بالغ هم ممكن است دچار كم خوني فقرآهن بشوند اما اين خطر در آنها كمتر است. در كشور ما بررسي ملي تعيين وضعيت ريزمغذي ها كه توسط دفتر بهبود تغذيه جامعه و با همكاري انستيتو تحقيقات تغذيه و صنايع غذايي كشور و آزمايشگاه ملي رفرانس در سال 1380 انجام شد حاكي از آن است كه در حدود 40 درصد كودكان 23-15 ماهه، 18 درصد كودكان 6 ساله و نوجوانان 20-14 ساله و 21 درصد زنان باردار در اقليم هاي 11 گانه كشور بر اساس هموگلوبين دچار كم خوني هستند و كمبود آهن بر اساس فريتين سرم در حدود 33% كودكان 23-15 ماهه، 26% كودكان 6 ساله و 23% نوجوانان دختر و پسر و همچنين 43% زنان باردار كشور وجود دارد (1).
عوارض ناشي از كم خوني فقرآهن:
آهن كافي براي حفظ سلامت، رشد مطلوب و فراهم ساختن زمينه مناسب براي يادگيري در دوران تحصيل ضروري است. كمبود آهن مي تواند در تمام مراحل زندگي سبب كاهش قدرت ادراك و يادگيري گردد كم خوني فقرآهن در كودكان زير 2 سال و كودكان سنين مدرسه با تاخير رشد خفيف همراه است و درمان كم خوني موجب افزايش سرعت رشد مي شود (2). تاخير رشد در كودكان كم خون ممكن است به علت نقش كلي آهن در واكنش هاي حياتي بدن، رابطه آن با سيستم ايمني و يا تأثير آن بر اشتها باشد (3). بر اساس آمارهاي جهاني، كمبود آهن به رشد و تكامل مغزي 40 تا 60 درصد كودكان 6 تا 24 ماهه كشورهاي در حال توسعه صدمه مي زند (4).
كم خوني فقر آهن در كودكان موجب كاهش قدرت يادگيري مي شود. ضريب هوشي اين كودكان 5 تا 10 امتياز كمتر از حد طبيعي برآورد شده است. همچنين، در اين كودكان ميزان ابتلا به بيماريهاي عفوني بيشتر است زيرا سيستم ايمني آنان قادر به مبارزه با عوامل بيماريزا نيست. مطالعات نشان داده است كه دادن آهن به كودكان كم خون موجب كاهش ابتلا به بيماريهاي عفوني مي گردد (5).
كودكان و دانش آموزاني كه دچار كم خوني فقر آهن هستند هميشه احساس خستگي و ضعف مي كنند اين افراد اغلب از ورزش و فعاليتهاي بدني دوري مي كنند و يا در هنگام ورزش خيلي زود خسته مي شوند. در اين افراد تغييرات رفتاري بصورت بي حوصلگي و بي تفاوتي مشاهده مي شود. كم خوني فقرآهن به علت تأثير بر قدرت يادگيري و كاهش آن، افت تحصيلي دانش آموزان را باعث مي شود.
كم خوني مادر باردار به دليل كمبود آهن سبب تاخير رشد جنين، تولد نوزاد با وزن كم و افزايش مرگ و مير حول و هوش زايمان (Perinatal) مي گردد. كم خوني شديد هر سال موجب مرگ حدود 500 هزار مادر در دوره بارداري و هنگام زايمان مي شود (4).
علل ايجاد كم خوني فقرآهن:
• در كودكان زير 5 سال به ويژه در سال اول زندگي به دليل سرعت رشد جسمي و تكامل مغزي نياز به آهن بسيار بالاست. نياز به آهن در شيرخواران 12-4 ماهه به ازاء كيلوگرم وزن بدن 120 ميكروگرم و در سال دوم 56 ميكروگرم است كه در مقايسه با افراد بالغ بزرگسال (18 ميكروگرم به ازاء كيلوگرم وزن بدن) چندين برابر بيشتر است. از سوي ديگر با توجه به حجم كوچك معده شيرخوار مقدار غذايي كه در هر وعده مي تواند صرف كند حتي اگر غذاي كودك حاوي منابع غني از آهن باشد نياز سلول هاي در حال رشد او را تامين نمي كند (6). مصرف مقادير زياد شير در كودكان 1 تا 2 ساله به نحوي كه شير جايگزين ساير غذاهاي حاوي آهن شود موجب بروز كم خوني در كودكان مي شود كه Milk anemia ناميده مي شود (7). كودكاني كه با شير مادر تغذيه نمي شوند بيشتر در معرض كمبود آهن و كم خوني قرار مي گيرند. شير مادر هر چند از مقدار كم آهن برخوردار است (در حدود 5/0 ميلي گرم در هر ليتر) اما قابليت جذب بالايي دارد. شروع نكردن به موقع تغذيه تكميلي و يا نامناسب بودن غذاي كمكي از ديگر دلايل بروز كمبود آهن در كودكان است. ابتلا مكرر به بيماري هاي عفوني به ويژه بيماري هاي شايع دوران كودكي نيز زمينه را براي بروز كمبود آهن در كودكان به علت كاهش اشتها، دريافت ناكافي آهن و اختلال در جذب فراهم مي كند.
• ابتلا به آلودگي هاي انگلي مانند ژيارديوز و آمبياز كه در كودكان شايع است از علل مهم بروز كمبود آهن و كم خوني به شمار مي رود. اين آلودگي ها به دليل كاهش اشتها، دريافت ناكافي و اختلال در جذب مواد مغذي از جمله آهن به طور غير مستقيم منجر به بروز كم خوني و
• در سنين مدرسه بدن به دليل رشد به آهن بيشتري نياز دارد و مصرف ناكافي منابع غذايي حاوي آهن در اين دوران منجر به كمبود آهن مي شود. در دوران بلوغ به دليل جهش رشد نياز دختران و پسران نوجوان به آهن بيشتر از دوران قبل است و در صورتي كه از منابع غذايي حاوي آهن در برنامه غذايي روزانه به اندازه كافي مصرف نشود نوجوان بسرعت در معرض خطر كمبود آهن و كم خوني ناشي از آن قرار مي گيرد. در دوران بلوغ دختران علاوه بر جهش رشد و در نتيجه، نياز بيشتر به آهن، به علت عادت ماهيانه و از دست دادن خون نسبت به كم خوني فقرآهن بسيار حساس تر و آسيب پذيرتر هستند.
• عـادات و رفــــتـــارهاي غذايي خاص در دوران مدرسه و بلوغ اغلب موجب مي شود كه كـودكـان و دانـش آمـوزان بجاي مصرف غذاهاي خانگي از غذاهاي خـيـابـاني مـانـنـد انواع ساندويچ ها، سوسيس، كالباس، پيتزا و تنقلات غذايي كم ارزش مانند چيپس، نوشابه، شكلات و پفك استفاده نمايند و به اين دليل در معرض خطر كمبود آهن قرار مي گيرند زيرا اين غذاها اغلب از نظر آهن فقيرند.
• در دوران بارداري نياز به آهن در سه ماهه اول در حدود 8/0 ميلي گرم در روز است و در سه ماهه دوم و سوم به تدريج افزايش يافته و به 3/6 ميلي گرم در روز مي رسد (6). افزايش نياز در دوران بارداري و حاملگي هاي مكرر و با فاصله كمتر از 3 سال و در نتيجه عدم تامين آهن كافي منجر به بروز كمبود آهن و كم خوني در زنان باردار خواهد شد.
• مهمترين و شايعترين علل بروز كمبود آهن مصرف ناكافي منابع غذايي حاوي آهن از جمله انواع گوشت بويژه گوشت قرمز است كه منبع غني آهن قابل جذب مي باشد. همچنين مصرف چاي همراه با غذا و يا بلافاصله پس از غذا به عنوان يك رفتار غذايي غلط در بروز كمبود آهن موثر است. تانن موجود در چاي مي تواند جذب آهن از منابع گياهي را به مقدار قابل ملاحظه اي كاهش دهد.
• مـصـرف نـاكـافـي مـواد غـذايي حاوي ويتامين C نيز احتمال بروز كمبود آهن را افزايش مي دهد. ويتامين C كه بطور طبيعي در ميوه ها و سبزي هاي تازه و خام وجود دارد موجب افزايش جذب آهن غذا مي شود. كمبود دريافت ويتامين C موجب كاهش جذب آهن غذا و در نتيجه كمبود آهن مي شود. اضافه كردن 50 ميلي گرم اسيد اسكوربيك به غذا به صورت خالص و يا در سبزي ها و ميــوه ها (بـه عنوان مثال يك عدد پرتقال يا ليمو و يا 100 گرم كلم خام) جذب آهن را دو بـرابـر مي كند
• مصرف نان هايي كه در تهيه آنها از جوش شيرين استفاده مي شود يكي ديگر از عوامل موثر در بروز كمبود آهن مي باشد. جوش شيرين موجب باقي ماندن اسيد فيتيك در نان مي شود كه كاهش دهنده جذب آهن مي باشد. در ناني كه در تهيه آن از خمير مايه يا خمير ترش بجاي جـــوش شيرين استفاده شده است،اسيد فيتيك مهار شده و مانعي در جذب آهن ايجاد نمي شود.
كمبود آهن و كم خوني ناشي از آن از مشكلات عمده تغذيه اي و بهداشتي در كشور است. گروههايي كه بيشتر در معرض كم خوني فقرآهن قرار دارند شيرخواران،كودكان زير 6 سال، نوجوانان بخصوص دختران نوجوان و زنان در سنين باروري بخصوص زنان باردار مي باشند. مردان بالغ هم ممكن است دچار كم خوني فقرآهن بشوند اما اين خطر در آنها كمتر است. در كشور ما بررسي ملي تعيين وضعيت ريزمغذي ها كه توسط دفتر بهبود تغذيه جامعه و با همكاري انستيتو تحقيقات تغذيه و صنايع غذايي كشور و آزمايشگاه ملي رفرانس در سال 1380 انجام شد حاكي از آن است كه در حدود 40 درصد كودكان 23-15 ماهه، 18 درصد كودكان 6 ساله و نوجوانان 20-14 ساله و 21 درصد زنان باردار در اقليم هاي 11 گانه كشور بر اساس هموگلوبين دچار كم خوني هستند و كمبود آهن بر اساس فريتين سرم در حدود 33% كودكان 23-15 ماهه، 26% كودكان 6 ساله و 23% نوجوانان دختر و پسر و همچنين 43% زنان باردار كشور وجود دارد (1).
عوارض ناشي از كم خوني فقرآهن:
آهن كافي براي حفظ سلامت، رشد مطلوب و فراهم ساختن زمينه مناسب براي يادگيري در دوران تحصيل ضروري است. كمبود آهن مي تواند در تمام مراحل زندگي سبب كاهش قدرت ادراك و يادگيري گردد كم خوني فقرآهن در كودكان زير 2 سال و كودكان سنين مدرسه با تاخير رشد خفيف همراه است و درمان كم خوني موجب افزايش سرعت رشد مي شود (2). تاخير رشد در كودكان كم خون ممكن است به علت نقش كلي آهن در واكنش هاي حياتي بدن، رابطه آن با سيستم ايمني و يا تأثير آن بر اشتها باشد (3). بر اساس آمارهاي جهاني، كمبود آهن به رشد و تكامل مغزي 40 تا 60 درصد كودكان 6 تا 24 ماهه كشورهاي در حال توسعه صدمه مي زند (4).
كم خوني فقر آهن در كودكان موجب كاهش قدرت يادگيري مي شود. ضريب هوشي اين كودكان 5 تا 10 امتياز كمتر از حد طبيعي برآورد شده است. همچنين، در اين كودكان ميزان ابتلا به بيماريهاي عفوني بيشتر است زيرا سيستم ايمني آنان قادر به مبارزه با عوامل بيماريزا نيست. مطالعات نشان داده است كه دادن آهن به كودكان كم خون موجب كاهش ابتلا به بيماريهاي عفوني مي گردد (5).
كودكان و دانش آموزاني كه دچار كم خوني فقر آهن هستند هميشه احساس خستگي و ضعف مي كنند اين افراد اغلب از ورزش و فعاليتهاي بدني دوري مي كنند و يا در هنگام ورزش خيلي زود خسته مي شوند. در اين افراد تغييرات رفتاري بصورت بي حوصلگي و بي تفاوتي مشاهده مي شود. كم خوني فقرآهن به علت تأثير بر قدرت يادگيري و كاهش آن، افت تحصيلي دانش آموزان را باعث مي شود.
كم خوني مادر باردار به دليل كمبود آهن سبب تاخير رشد جنين، تولد نوزاد با وزن كم و افزايش مرگ و مير حول و هوش زايمان (Perinatal) مي گردد. كم خوني شديد هر سال موجب مرگ حدود 500 هزار مادر در دوره بارداري و هنگام زايمان مي شود (4).
علل ايجاد كم خوني فقرآهن:
• در كودكان زير 5 سال به ويژه در سال اول زندگي به دليل سرعت رشد جسمي و تكامل مغزي نياز به آهن بسيار بالاست. نياز به آهن در شيرخواران 12-4 ماهه به ازاء كيلوگرم وزن بدن 120 ميكروگرم و در سال دوم 56 ميكروگرم است كه در مقايسه با افراد بالغ بزرگسال (18 ميكروگرم به ازاء كيلوگرم وزن بدن) چندين برابر بيشتر است. از سوي ديگر با توجه به حجم كوچك معده شيرخوار مقدار غذايي كه در هر وعده مي تواند صرف كند حتي اگر غذاي كودك حاوي منابع غني از آهن باشد نياز سلول هاي در حال رشد او را تامين نمي كند (6). مصرف مقادير زياد شير در كودكان 1 تا 2 ساله به نحوي كه شير جايگزين ساير غذاهاي حاوي آهن شود موجب بروز كم خوني در كودكان مي شود كه Milk anemia ناميده مي شود (7). كودكاني كه با شير مادر تغذيه نمي شوند بيشتر در معرض كمبود آهن و كم خوني قرار مي گيرند. شير مادر هر چند از مقدار كم آهن برخوردار است (در حدود 5/0 ميلي گرم در هر ليتر) اما قابليت جذب بالايي دارد. شروع نكردن به موقع تغذيه تكميلي و يا نامناسب بودن غذاي كمكي از ديگر دلايل بروز كمبود آهن در كودكان است. ابتلا مكرر به بيماري هاي عفوني به ويژه بيماري هاي شايع دوران كودكي نيز زمينه را براي بروز كمبود آهن در كودكان به علت كاهش اشتها، دريافت ناكافي آهن و اختلال در جذب فراهم مي كند.
• ابتلا به آلودگي هاي انگلي مانند ژيارديوز و آمبياز كه در كودكان شايع است از علل مهم بروز كمبود آهن و كم خوني به شمار مي رود. اين آلودگي ها به دليل كاهش اشتها، دريافت ناكافي و اختلال در جذب مواد مغذي از جمله آهن به طور غير مستقيم منجر به بروز كم خوني و
• در سنين مدرسه بدن به دليل رشد به آهن بيشتري نياز دارد و مصرف ناكافي منابع غذايي حاوي آهن در اين دوران منجر به كمبود آهن مي شود. در دوران بلوغ به دليل جهش رشد نياز دختران و پسران نوجوان به آهن بيشتر از دوران قبل است و در صورتي كه از منابع غذايي حاوي آهن در برنامه غذايي روزانه به اندازه كافي مصرف نشود نوجوان بسرعت در معرض خطر كمبود آهن و كم خوني ناشي از آن قرار مي گيرد. در دوران بلوغ دختران علاوه بر جهش رشد و در نتيجه، نياز بيشتر به آهن، به علت عادت ماهيانه و از دست دادن خون نسبت به كم خوني فقرآهن بسيار حساس تر و آسيب پذيرتر هستند.
• عـادات و رفــــتـــارهاي غذايي خاص در دوران مدرسه و بلوغ اغلب موجب مي شود كه كـودكـان و دانـش آمـوزان بجاي مصرف غذاهاي خانگي از غذاهاي خـيـابـاني مـانـنـد انواع ساندويچ ها، سوسيس، كالباس، پيتزا و تنقلات غذايي كم ارزش مانند چيپس، نوشابه، شكلات و پفك استفاده نمايند و به اين دليل در معرض خطر كمبود آهن قرار مي گيرند زيرا اين غذاها اغلب از نظر آهن فقيرند.
• در دوران بارداري نياز به آهن در سه ماهه اول در حدود 8/0 ميلي گرم در روز است و در سه ماهه دوم و سوم به تدريج افزايش يافته و به 3/6 ميلي گرم در روز مي رسد (6). افزايش نياز در دوران بارداري و حاملگي هاي مكرر و با فاصله كمتر از 3 سال و در نتيجه عدم تامين آهن كافي منجر به بروز كمبود آهن و كم خوني در زنان باردار خواهد شد.
• مهمترين و شايعترين علل بروز كمبود آهن مصرف ناكافي منابع غذايي حاوي آهن از جمله انواع گوشت بويژه گوشت قرمز است كه منبع غني آهن قابل جذب مي باشد. همچنين مصرف چاي همراه با غذا و يا بلافاصله پس از غذا به عنوان يك رفتار غذايي غلط در بروز كمبود آهن موثر است. تانن موجود در چاي مي تواند جذب آهن از منابع گياهي را به مقدار قابل ملاحظه اي كاهش دهد.
• مـصـرف نـاكـافـي مـواد غـذايي حاوي ويتامين C نيز احتمال بروز كمبود آهن را افزايش مي دهد. ويتامين C كه بطور طبيعي در ميوه ها و سبزي هاي تازه و خام وجود دارد موجب افزايش جذب آهن غذا مي شود. كمبود دريافت ويتامين C موجب كاهش جذب آهن غذا و در نتيجه كمبود آهن مي شود. اضافه كردن 50 ميلي گرم اسيد اسكوربيك به غذا به صورت خالص و يا در سبزي ها و ميــوه ها (بـه عنوان مثال يك عدد پرتقال يا ليمو و يا 100 گرم كلم خام) جذب آهن را دو بـرابـر مي كند
• مصرف نان هايي كه در تهيه آنها از جوش شيرين استفاده مي شود يكي ديگر از عوامل موثر در بروز كمبود آهن مي باشد. جوش شيرين موجب باقي ماندن اسيد فيتيك در نان مي شود كه كاهش دهنده جذب آهن مي باشد. در ناني كه در تهيه آن از خمير مايه يا خمير ترش بجاي جـــوش شيرين استفاده شده است،اسيد فيتيك مهار شده و مانعي در جذب آهن ايجاد نمي شود.