Borna66
05-12-2009, 10:41 PM
مقدمه
رابطه شهر و روستا از اعصار گذشته مورد توجه متخصصین رشته های مختلف ، از جمله جامعه شناسان ، اقتصاد دانان ، آماشیگران ، معماران ، مورخان و جغرافیدانان بوده است . در این میان جغرافیا به واسطه ویژگی بارز آن که همانا دیدی جامع ، کلی و در عین حال همراه با تجزیه و تحلیل ناحیه ای می باشد ، از موقعیت ویژه ای نسبت به سایر علوم برخوردار می باشد .
علم جغرافیا به ماهیت همه جانبه نگری که دارد به بررسی روابط شهر و روستا از ابعاد مختلف تجاری ، اقتصادی ، فرهنگی ، اداری و سیاسی آن پرداخته و جغرافیدان می کوشد تا در فضاهای شهری وروستایی رابطه ای متعادل ، منطقی و مکمل داشته باشد و از این رهگذر ، اقتصادی سالم بر فضاهای شهری و روستایی حاکم گردد.
رفع مشکلات جوامع روستایی ، گسترش و بهبود اوضاع اقتصادی و اجتماعی در فضاهای روستایی و شهرها ارتباطی تنگاتنگ با نوع رابطه شهر و روستا دارد . اگر رابطه حاکم بین شهر و روستا ، رابطه ای صحیح و منطقی باشد ، شهر از یک طرف به مرکزی برای خدمات و امکانات دهی برای روستاها مطرح شده واز سوی دیگر روستاها نیز در رابطه اقتصادی متعادل و متقابل ، نیاز مندی های شهرها رافراهم ساخته ، شهروروستا به صورت متقابل و تعاون اقتصادی و اجتماعی به حیات خود ادامه می دهند .
چنانچه رابطه حاکم ، رابطه ای ناصحیح و ناعادلانه باشد ، موجبات وابستگی شدید جوامع روستایی به شهرها را فراهم آورده و به جای احیای ماهیت کار کردی روستاها مبتنی بر تولید ، عرضه کالا و خدمات ، داشتن مازادتولید و نهایتا پویایی اقتصادی ، به ضعف ساختارهای اقتصادی و اجتماعی روستا ها منجر گشته و با مهاجرت روستایئان به سوی شهرها ، نوعی رابطه نامتعادل و ناهنجار در مناسبات شهرو روستا به وجود می آید که نتیجه این روند تفوق و استیلای شهر بر روستاهای تحت نفوذ ش می باشد که به استعمار روستاها توسط شهر ها می انجامد . باتوجه به اینکه زندگی شهر ها و روستاها کاملا به یکدیگر وابسته است واین دو ، مجموعه زیستی واحدی را تشکیل می دهند ، توسعه و ترقی و یا بروز مشکلات در هر یک بر دیگری اثر غیر قابل انکار می گذارد .
بیان مسئله
باتوجه به رابطه غیر مستقیم انکاری که بین شهر وروستا وجود دارد و هر یک از بخش های اقتصادی اعم از کشاورزی ، صنعت و خدمات برای انجام فعالیت های خود به یک سری عوامل تولید نیاز دارند که عوامل مورد نیاز برای تولید بخش کشاورزی عبارتند از : زمین ، نیروی کار و سرمایه که سرمایه شامل کود ، بذر ، سموم ، دفع آفات نباتی ، ابزار آلات کشاورزی و ... است که برای تامین این عوامل روستای خلق آباد ناگزیر است با شهر مشهد ارتباط داشته باشد آنها را تامین کند . به علاوه از طرف دیگر دارای مازاد محصولات کشاورزی می باشد که احتیاج به بازار مصرفی فراتر از بازار روستایی داشته و آن را نیز در شهر مشهد جستجو می کنیم در این اثر بر آنیم تا به بررسی رابطه شهر مشهد با روستای خلق آباد با تاکید بر بخش کشاورزی بپردازیم .
اهمیت کشاورزی در ارتباط با توسعه روستایی
کشاورزی یکی از رشته های مهم اقتصادی می باشد ، تا جائیکه می توان گفت رشد اقتصادی بدون رشد کشاورزی امکان پذیر نیست یا به قولی کشاورزی تنها ثروت واقعی است که خداوند به انسانها ارزانی داشته است هم اکنون با توسعه صنایع ، کشاورزی از رشته های مهم اقتصاد و تولید ثروت محسوب می شود چه علاوه بر تامین قسمتی از آذوقه مردم و تهیه مواد اولیه برای صنایع موجب اشتغال گروه کثیری از جمعیت در روستاها می گردد . و جمعیت جهان خاصه کشورهای جهان سوم که با رشد غیر متعادل ، در حال افزایش است ناچار باید کشاورزی جهت جلوگیری از گرسنگی مواد غذایی برای جمعیت موجود و جمعیت اضافی تهیه کند ، به علاوه هر گاه کشوری بخواهد صنایعی مانند کارخانجات قند ، چای ، پارچه بافی ، روغن نباتی ، دخانیات ، لبنیات و غیره داشته باشد ناچار باید در راه توسعه کشاورزی گام بردارد ، خصوصا برای جمعیت روستا ها برای آنکه به شهرها مهاجرت نکنند موجب اشتغال فراهم سازد .(جغرافیای مفصل ایران (جلد سوم ) – دکتر زبیع بدیعی – ص 33)
نگرشی در کارکرد بخشهای اقتصادی کشور حاکی از موقعیت مناسب بخش کشاورزی در اقتصاد ایران است .زیرا کشاورزی توانسته است از نظر اشتغال زایی ، تامین درآمد و سهم آن در تولید ناخالص ملی ، تامین نیازهای مصرفی جمعیت و همچنین تامین ارز ، موقعیت مطلوب تری رانسبت به سایر بخش های اقتصادی کسب نماید .(جغرافیای اقتصادی ایران (کشاورزی) – دکتر سید حسن مطیعی لنگرودی – ص 82)
ساختار اقتصادی – اجتماعی روستای خلق آباد
روستای خلق آباد در کیلومتر 5 جاده مشهد – کلات ، از بخش مرکزی شهرستان مشهد و دهستان تباتکان واقع شده است . این روستا از نظر طبیعی دارای وضعیت جلگه ای و دارای آب وهوایی معتدل می باشد . طبق آمارگیری سال 1357 (سازمان جهاد کشاورزی) این روستا دارای 176 خانوار و 865 نفر جمعیت می باشد . روستای فوق الذکر دارای جاده آسفالته بوده و ارتباط زیادی بین این روستا و شهر مشهد به دلیل تسهیلات حمل ونقل وجود دارد .
از نظر تسهیلات عمومی دارای برق و حمام بوده و دارای مرکز بهداشتی ، درمانی ، خانه بهداشت ، پزشک ، داندان پزشک تجربی و دندانساز و مامای روستایی و بهیار می باشد . ازنظر امکانات تجاری روستا دارای 5 بقالی ، 3 قصابی ، شعبه نفت ، فروشگاه و تعاونی می باشد . از نظر امکانات مذهبی دارای مسجد ، تکیه با حسینیه و مبلغ مذهبی بسیار می باشد . از نظر امکانات اداری ، انتظامی و نظامی دارای شورای اسلامی روستایی ، شرکت تعاونی ، پاسگاه نیروی انتظامی و پایگاه مقاومت بسیج می باشد.
از نظر امکانات آموزشی روستا دارای دبستان ، نهضت سواد آموزی و کتابخانه عمومی می باشد . همچنین از کل جمعیت روستا 567 نفر باسواد می باشند . فعالیت های عمده اقتصادی این روستا بر مبنای زراعت ، باغداری و دامداری می باشد . در سال های اخیر به علت ایجاد شهرک صنعتی مشهد در جاده کلات و همچنین احداث کارخانه جامعه روبروی این روستا اهالی روستا به اشتغال دراین کارخانه هانیز مشغول شده اند . به علاوه ، نزدیکی روستا به شهر مشهد باعث شده است عده زیادی از ساکنین روستا به خصوص جوانان بیشتر از روستا جهت استراحت استفاده کرده ومحل اصلی کار آنها را شهر مشهد تشکیل می دهد که طبق نمونه گیری انجام شده به صورت مشاغلی مانند کارگری ، مکانیکی ، دوخت تشک اتومبیل ، خرید و فروش ، دام و ... مشغول می باشند .
نحوه مالکیت و بهره برداری از زمین در روستای خلق آباد
روستای مذکور ، نظام بهره برداری زمین عمدتا به صورت خرده مالکی بوده و طبق آمارهای سازمان جهاد کشاورزی در سال 1372 ، تعداد 105 واحد بهره برداری اختصاصی و یک بهره برداری شرکتی در این روستا موجود می باشد . از میان بهره برداری های ذکر شده ، 49 واحد دارای اراضی زراعی آبی ، 7 واحد دارای اراضی زراعی دیم ، 21 واحد بهره برداری جو آبی ، 21 واحد بهره برداری گندم آبی ، 2 واحد بهره برداری «گندم غیر دیم» یونجه خشک آبی ، 47 واحد بهره برداری باغ و قلستان می باشد .
عوامل تولید کشاورزی
عوامل تولید بخش کشاورزی عبارتند از :
1- اراضی زراعی
2- منابع آب
3- نیروی انسانی
4- سرمایه
شناخت این منابع و بررسی امکانات بالقوه و بالفعل آنها در پاسخ به مسائل کشاورزی روستای خلق آباد کارساز خواهد بود .
مقدار اراضی زراعی و باغی و نحوه عملکرد آنها در روستای خلق آباد در ارتباط با شهر مشهد
همانطور که قبلا بیان شد روستای خلق آباد در کیلومتر5 جاده مشهد – کلات واقع گردیده است این روستا به دو بخش شرقی وغربی تقسیم می شود که در بخش غربی آن خانه های روستایی واراضی وباغات قرار دارد به طوری که روستا در وسط قرار گرفته و اراضی زراعی و باغی در اطراف روستا واقع شده اند . کل اراضی زراعی و باغی روستا طبق آمار سال 1372 ، 214هکتار بوده است که از این میزان 127هکتار سطح زیر کشت آبی و 5/12 هکتار سطح زیر کشت دیم بوده است میزان زمین ها ی
آشین آبی 5/22 هکتار و باغ و قلستان 50 هکتار بوده است که این زمین ها در محدوده آبادی واقع شده اند و زیر کشت محصولات نظیر گندم ، جو ، یونجه ، اسپرس ، انگور ، گلابی ، زرد آلو ، گردو و ... می باشد که سطح زیر کشت هر یک از محصولات ذکر شده به شرح زیر می باشد:
سطح زیر کشت سایر سبزیجات آبی 5/1 هکتار ، گوجه فرنگی 5/43 هکتار ، نباتات جالیزی آبی 5/8 هکتار ، نباتات جالیزی (غیر آبی) دیم 5/0 هکتار ، جو آبی 2/27 هکتار ، جوی دیم 5/8 هکتار ، گندم آبی 3/40 هکتار ، گندم دیم 30 هکتار ، یونجه واسپرس آبی 4 هکتار ، یونجه خشک آبی 2 هکتار ، اسپرس خشک آبی 2 هکتار بوده است که میزان هر یک از محصولات ذکر شده در سال زراعی 1372 طبق آمار سازمان جهاد کشاورزی به شرح زیر است : میزان تولید گندم آبی سالانه 56585تن ، گندم دیم 2600تن ، جو آبی 44100تن ، جوی دیم 10750 تن ، یونجه واسپرس آبی 23900تن ، یونجه خشک آبی 17000تن ، اسپرس خشک آبی 7000 تن ، ذرت خوشه ای آبی 10000 تن ، میزان تولید محصولات باغی نیز به این شرح می باشد :
تولید سالانه انگور آبی 97880تن ، سیب 45030تن ، گلابی 1000 تن بوده است .
علاوه بر آمار ذکر شده نتایج نمونه گیری انجام شده در سال 1382 نشان می دهد که میزان در آمد بدست آمده از محصولات کشاورزی در روستای خلق آباد به شرح زیر می باشد :
درآمد به دست آمده از گندم 7989975000ریال ، در آمد حاصل از فروش جو 74047500 ريال ، در آمد حاصل از سیفیجات 847959000ريال ، سایر محصولات 135500000 ريال ، در آمد حاصل از محصولات باغی 228637500ريال بوده است .
نتایج نمونه گیری انجام شده نشان می دهد که بازار عمده محصولات ذکرشده را شهر مشهد مقدس تشکیل میدهد که توسط اهالی روستا که دارای وانت یا کامیون و یا سایر وسایل نقلیه می باشد ویا از روشهای دیگر ، محصولات ذکر شده به سیلو گندم مشهد ، کارخانجات یا میدان بار حمل می شود . علاوه بر محصولات ذکر شده
در سال های اخیر حدود 2 هکتار از زمین های روستا زیر کشت زعفران رفته است که میزان درآمد آن درهر هکتار حدود 10 میلیون ریال بوده است و در آینده این احتمال وجود دارد که زمین های بیشتری زیر کشت این محصول برود.
وضعیت دامداری ودامپروری در روستای خلق آباد و ارتباط آن باشهر مشهد
طبق آمار سازمان جهاد کشاورزی درسال 1372 تعداد دامهای روستا به شرح زیرمی باشد :
بز و بزغاله 20 راس ، گاو و گوساله 608 ، گاو و گوساله سنتی 473 ، گاو و گوساله صنعتی 135 ، گوسفند وبره 222 ، گوسفند و بز 242 ، مرغ وخروس 769 ، دام شیرده گوسفند وبز 13 ، گوسفند پشم چینی شده 147 ، دام شیرده بز وبزغاله 10 ، دام شیرده گاو و گوساله سنتی 233 ، دام شیرده گاو و گوساله صنعتی 36 ، اردک ، غاز و بوقلمون 107 ذکر شده است .
علاوه بر آمار ذکر شده نتایج نمونه گیری انجام شده در سال 1382 در روستا نشان می دهد که تعداد دام های روستا به شرح زیر می باشد :
گاو و گوساله 257 ، گوسفند وبز 108 ، در آمد حاصل از گاوداری 1847830000 ریال و در آمد حاصل گوسفند وبز 43200000 ريال بوده است . لازم به ذکر است در صحبت با اهالی بیان شد که تعداد دام های روستا در گذشته بسیار بیشتر از امروز بوده است و به علت خشکسالی های اخیر (نبود علوفه) تعداد زیادی از دام ها روانه کشتارگاه گردیده اند و به همین دلیل تفاوت زیادی از لحاظ تعداد دام بین سال های 1372 و 1382 به چشم می خورد . گاوداری های جدید روستا که در قسمت شرقی روستا واقع شده اند عمدتا درسالهای اخیر به دلیل نزدیکی به شهر مشهد و در دسترس بودن بازار مصرف پرجمعیت شهر مشهد ایجاد گردیده اند . طبق مشاهدات انجام شده در روستا مالکان گاوداری های نوین که اغلب آنها جزء اهالی همین روستا می باشند در سالهای اخیر منزلی در شهر خریداری کرده و فعالیت های جنسی و دامداری مانند لبنیاتی و... راه اندازی کرده اند و به این ترتیب ساکن شهر مشهد می باشند و عده کمی از آنها ساکن روستا می باشند . دام ها ی موجود در دامداری ها به دو دسته پروار و شیر ده تقسیم می شوند که شیر دام ها هر روز صبح و معمولا غروب توسط صاحبان آنها به مشهد حمل شده و عمدتا به شرکت سهامی شیر منطقه ای خراسان می فروشند و به این ترتیب وارد بازار مصرف پرجمعیت شهر
مشهد می شود دام های پروار شده نیز روانه کشتارگاه شده و به این ترتیب نیازهای پروتئینی شهر مشهد را تامین کرده و محصولات جانبی آن غیر از گوشت ماده اولیه برای صنایع جانبی را تشکیل می دهند .
دام های دیگری که در روستا نگهداری می شوند عمدتا به روش سنتی توسط خانوارها نگهداری شده ومیزان محصولات آنها نیز نسبت به دامداریهای صنعتی ناچیز است .
منابع آب مورد نیاز جهت شرب وفعالیت کشاورزی در روستای خلق آباد
طبق بررسی های به عمل آمده در روستا مشاهده شد روستائیان از نظر تامین آب دارای مشکلات می باشند برای تامین آب شربی درانتهای سمت غربی روستا منبع آبی وجوددارد که برای ذخیره مصرف آب اهالی و خانوار های روستا مورد استفاده قرار میگیرد به این ترتیب برای رفع مشکل بی آبی اهالی روستا جهاد سازندگی از روستای گوجگی آب به این محل آورده است تا حدودی مشکل بی آبی بر طرف شده است ولی هنوز هم مشکل آب وجود دارد مخصوصا در فصل تابستان آب به صورت کم یا حتی قطع می شود ولی بنابه اظهارات روستا ئیان نسبت به گذشته که اصلا آب نبوده است و مجبور بوده اند از تانکر های آب خریداری کنند وضع خیلی بهتر شده است در حال حاضر برای تامین آب مورد نیاز کشاورزی روستا یک قنات و دو چاه مورد استفاده قرار می گیرد که یکی از قناتها متعلق به افرادی به نام اربابی بوده که در سالهای اخیر به روستا آمده اند و زمینها را از زارعین پس گرفته ، قنات را لایروبی مرمت کرده و دوباره از آن بهره برداری کرده اند ودر کنار آبیار ی مزارع توسط آب قناب استخر پرورش ماهی نیز احداث کرده اند. قنات این روستا از روستای اخنگان که حدود 20 کیلومتر با خلق آباد فاصله دارد شروع شده و مظهر قنات در این روستا وجود دارد .علاوه بر قنات ذکر شده ، قنات دیگری نیز درهمین روستا وجود دارد که در دست اهالی روستا بوده است و به علت عدم تمکن مالی و عدم تعمیرآن در حال حاضر خشک شده و به صورت مخروبه می باشد که عکس آن در همین صفحه وجود دارد.
به وسیله قنات مذکور در گذشته حدود 100 هکتار از زمین های روستا زیر کشت محصولات مختلف کشاورزی می رفته است و آب قنات به وسیله نهر هایی وارد روستا شده و به وسیله استخری که در قسمت پایین روستا وجود داشته است آب آن برای مصارف مختلف توسط اهالی روستا مورد استفاده قرار می گرفته است .
علاوه بر قنات هایی که به آن اشاره شده روستا دارای دو چاه عمیق می باشد یکی از چاه ها که در حال حاضر وضع بهتری نیز دارد با همیاری اهالی (حدود پانزده نفر) در سه سال گذشته مجددا" حفاری شده و با مرمت و راه اندازی دوباره میزان آبدهی آن افزایش یافته است بطوریکه در حال حاضر آبدهی آن برابر با 5اینچ می باشد و حدود 100هکتار از اراضی و باغات روستا که عمدتا" در اطراف همین چاه نیز می باشند توسط این چاه آبیاری می گردد. طریقه آبرسانی از چاه آب تا زمین به وسیله لوله کشی می باشد که به این وسیله از تبخیر آب واز هرز وهدر آن جلوگیری می شودو متور چاه نیز حدود 6 سال است که برقی شده است .
چاه دیگری که در این روستا وجود دارد دارای سه شریک می باشد امتیاز آب 6اینچ بوده ولی این چاه فقط 3ساعت در شبانه روز و حدود 12اینچ آب می باشد .این چاه حدود 3سال است که حفر شده است و برای اینکه آبدهی آن افزایش یابد بایستی آن را عمیق تر نموده ولی به دلیل عدم توافق و سرمایه گذاری شرکاء که حاضر به تعمیق چاه نمی باشند بنابراین کاری برای افزایش آبدهی آن انجام نشده است این چاه نسبت به چاه قبلی در فاصله نزدیکتری نسبت به روستا واقع گردیده است موتور این چاه نیز برقی است و همین موضوع یعنی برقی بودن موتور چاه نقش زیادی در کاهش هزینه های مربوط به سوخت داشته است انتقال آب به مزارع توسط جوب های گلی انجام می شود که آن نیز در هزر وهدر رفتن آب تاثیر زیادی داشته است .
نیروی کار
برای تامین نیروی کار در بخش کشاورزی عمدتا به دو صورت عمل می شود یکی صاحبان زمین به اتفاق افراد خانواده خود بر روی زمین کار می کنند ویا با استفاده از کارگر روز مزد در مواقعی که کار بیشتر است مثل زمان کاشت یا هنگام برداشت محصول
سرمایه مورد نیاز در بخش کشاورزی و ارتباط آن باشهر مشهد
طبق آمار سال 1372 سازمان جهاد کشاورزی خراسان ، سرمایه و وسایل کار مورد استفاده در بخش کشاورزی عبارتند از تراکتور ، پمپ آب ، خرمن کوب ، وعوامل مورد نیاز برای تولید محصولات کشاورزی از قبیل بذر ، سموم ، دفع آفات نباتی ، کود
و... می باشد .
تعداد بهره برداری هایی که از تراکتور خود استفاده میکنند 40 واحد و تعداد کسانی که از تراکتور دیگران استفاده می کنند 5 واحد ، تعداد کسانی که از خرمن کوب خود استفاده می کنند 30 واحد و کسانی که از خرمن کوب دیگران استفاده می کنند 1 واحد بوده است . به علاوه برای استفاده از آب مورد نیاز در بخش کشاورزی که عمدتا آب چاه می باشد 24 واحد از پمپ آب خود و سه واحد از پمپ آب دیگران استفاده می کنند .
البته لازم به ذکر است مواردی که واحد های بهره برداری از وسایل خود استفاده می کنند عمدتا تا بهره برداری ها به صورت اشتراکی می باشند .
در زمینه ی تهیه عوامل دیگر تولید مانند بذر ، کود ، سموم دفع آفات نباتی و غیره نیز تهیه مواد عمدتا از شهر مشهد صورت گرفته و از طرف دیگر محصولات مازاد بخش کشاورزی نیز روانه بازارهای شهر مشهد می شود و این ارتباط متقابل همواره وجود دارد .
نتیجه گیری
با توجه به مطالبی که گذشت مشاهده می شود به علت نزدیکی روستا به شهر مشهد ، بیشترین رابطه روستای خلق آباد باشهر مشهد می باشد طبق آمار موجود در سازمان جهاد کشاورزی استان خراسان فاصله روستای مذکور در سال 1372 تا شهر مشهد حدود 12 کیلومتر ودر حال حاضر 5 کیلومتر می باشد و چه بسا در سالهای آینده این فاصله کاملا از بین برود و روستای مذکور جزئی از شهر مشهد شود . به همین دلیل و هچنین توجه به شهر کلات اهمیت یافتن آن از جهت توریستی از سال گذشته توجه بیشتری نسبت به این جاده صورت گرفته و مثلا راه سازی ، احداث دکل های برق ، آماده سازی مکانی در نزدیکی روستا جهت پمپ بنزین ، آماده سازی فضا برای کشید ن تلفن و گاز از جمله فعالیت های عمرانی و تغییراتی است که طی یکسال گذشته شاهد آن بودیم و هیمن امر تاثیر بیشتر ی در ارتباط روستا باشهر مشهد داشته است بطوریکه رفت و آمد ها و مهاجرت های روزانه به شهر مشهد به جهت رفت وآمد زیاد وسایل نقلیه در جاده افزایش یافته و روستائیان از طرفی نهاده های مورد نیاز خود را از بازارهای شهر مشهد تهیه کرده و متقابلا مازاد محصو ل خودرا در همین شهر به فروش می رساند .
«1علاوه بر مشاغل کشاورزی ساکنین روستا به مشاغل دیگری نیز اشتغال دارند که مهم ترین آنها اشتغال در کارخانجات شه صنعتی وکارخانه جامعه و همچنین مشاغلی در شهر مشهد به صورت کارگری ، مکانیکی ، نقاشی و غیره می باشد که اکثر این افراد علاوه بر مهاجرت به مشهد برای کار ، ولی هنوز هم جزء ساکنین روستا محسوب می شوند که علت عمده آن بالا بودن اجاره منزل در شهر مشهد می باشد به این ترتیب مشاهده می شود که عمده ارتباط کشاورزان برای تهیه مایحتاج و فروش محصولاتشان در شهر مشهد می باشد .
رابطه شهر و روستا از اعصار گذشته مورد توجه متخصصین رشته های مختلف ، از جمله جامعه شناسان ، اقتصاد دانان ، آماشیگران ، معماران ، مورخان و جغرافیدانان بوده است . در این میان جغرافیا به واسطه ویژگی بارز آن که همانا دیدی جامع ، کلی و در عین حال همراه با تجزیه و تحلیل ناحیه ای می باشد ، از موقعیت ویژه ای نسبت به سایر علوم برخوردار می باشد .
علم جغرافیا به ماهیت همه جانبه نگری که دارد به بررسی روابط شهر و روستا از ابعاد مختلف تجاری ، اقتصادی ، فرهنگی ، اداری و سیاسی آن پرداخته و جغرافیدان می کوشد تا در فضاهای شهری وروستایی رابطه ای متعادل ، منطقی و مکمل داشته باشد و از این رهگذر ، اقتصادی سالم بر فضاهای شهری و روستایی حاکم گردد.
رفع مشکلات جوامع روستایی ، گسترش و بهبود اوضاع اقتصادی و اجتماعی در فضاهای روستایی و شهرها ارتباطی تنگاتنگ با نوع رابطه شهر و روستا دارد . اگر رابطه حاکم بین شهر و روستا ، رابطه ای صحیح و منطقی باشد ، شهر از یک طرف به مرکزی برای خدمات و امکانات دهی برای روستاها مطرح شده واز سوی دیگر روستاها نیز در رابطه اقتصادی متعادل و متقابل ، نیاز مندی های شهرها رافراهم ساخته ، شهروروستا به صورت متقابل و تعاون اقتصادی و اجتماعی به حیات خود ادامه می دهند .
چنانچه رابطه حاکم ، رابطه ای ناصحیح و ناعادلانه باشد ، موجبات وابستگی شدید جوامع روستایی به شهرها را فراهم آورده و به جای احیای ماهیت کار کردی روستاها مبتنی بر تولید ، عرضه کالا و خدمات ، داشتن مازادتولید و نهایتا پویایی اقتصادی ، به ضعف ساختارهای اقتصادی و اجتماعی روستا ها منجر گشته و با مهاجرت روستایئان به سوی شهرها ، نوعی رابطه نامتعادل و ناهنجار در مناسبات شهرو روستا به وجود می آید که نتیجه این روند تفوق و استیلای شهر بر روستاهای تحت نفوذ ش می باشد که به استعمار روستاها توسط شهر ها می انجامد . باتوجه به اینکه زندگی شهر ها و روستاها کاملا به یکدیگر وابسته است واین دو ، مجموعه زیستی واحدی را تشکیل می دهند ، توسعه و ترقی و یا بروز مشکلات در هر یک بر دیگری اثر غیر قابل انکار می گذارد .
بیان مسئله
باتوجه به رابطه غیر مستقیم انکاری که بین شهر وروستا وجود دارد و هر یک از بخش های اقتصادی اعم از کشاورزی ، صنعت و خدمات برای انجام فعالیت های خود به یک سری عوامل تولید نیاز دارند که عوامل مورد نیاز برای تولید بخش کشاورزی عبارتند از : زمین ، نیروی کار و سرمایه که سرمایه شامل کود ، بذر ، سموم ، دفع آفات نباتی ، ابزار آلات کشاورزی و ... است که برای تامین این عوامل روستای خلق آباد ناگزیر است با شهر مشهد ارتباط داشته باشد آنها را تامین کند . به علاوه از طرف دیگر دارای مازاد محصولات کشاورزی می باشد که احتیاج به بازار مصرفی فراتر از بازار روستایی داشته و آن را نیز در شهر مشهد جستجو می کنیم در این اثر بر آنیم تا به بررسی رابطه شهر مشهد با روستای خلق آباد با تاکید بر بخش کشاورزی بپردازیم .
اهمیت کشاورزی در ارتباط با توسعه روستایی
کشاورزی یکی از رشته های مهم اقتصادی می باشد ، تا جائیکه می توان گفت رشد اقتصادی بدون رشد کشاورزی امکان پذیر نیست یا به قولی کشاورزی تنها ثروت واقعی است که خداوند به انسانها ارزانی داشته است هم اکنون با توسعه صنایع ، کشاورزی از رشته های مهم اقتصاد و تولید ثروت محسوب می شود چه علاوه بر تامین قسمتی از آذوقه مردم و تهیه مواد اولیه برای صنایع موجب اشتغال گروه کثیری از جمعیت در روستاها می گردد . و جمعیت جهان خاصه کشورهای جهان سوم که با رشد غیر متعادل ، در حال افزایش است ناچار باید کشاورزی جهت جلوگیری از گرسنگی مواد غذایی برای جمعیت موجود و جمعیت اضافی تهیه کند ، به علاوه هر گاه کشوری بخواهد صنایعی مانند کارخانجات قند ، چای ، پارچه بافی ، روغن نباتی ، دخانیات ، لبنیات و غیره داشته باشد ناچار باید در راه توسعه کشاورزی گام بردارد ، خصوصا برای جمعیت روستا ها برای آنکه به شهرها مهاجرت نکنند موجب اشتغال فراهم سازد .(جغرافیای مفصل ایران (جلد سوم ) – دکتر زبیع بدیعی – ص 33)
نگرشی در کارکرد بخشهای اقتصادی کشور حاکی از موقعیت مناسب بخش کشاورزی در اقتصاد ایران است .زیرا کشاورزی توانسته است از نظر اشتغال زایی ، تامین درآمد و سهم آن در تولید ناخالص ملی ، تامین نیازهای مصرفی جمعیت و همچنین تامین ارز ، موقعیت مطلوب تری رانسبت به سایر بخش های اقتصادی کسب نماید .(جغرافیای اقتصادی ایران (کشاورزی) – دکتر سید حسن مطیعی لنگرودی – ص 82)
ساختار اقتصادی – اجتماعی روستای خلق آباد
روستای خلق آباد در کیلومتر 5 جاده مشهد – کلات ، از بخش مرکزی شهرستان مشهد و دهستان تباتکان واقع شده است . این روستا از نظر طبیعی دارای وضعیت جلگه ای و دارای آب وهوایی معتدل می باشد . طبق آمارگیری سال 1357 (سازمان جهاد کشاورزی) این روستا دارای 176 خانوار و 865 نفر جمعیت می باشد . روستای فوق الذکر دارای جاده آسفالته بوده و ارتباط زیادی بین این روستا و شهر مشهد به دلیل تسهیلات حمل ونقل وجود دارد .
از نظر تسهیلات عمومی دارای برق و حمام بوده و دارای مرکز بهداشتی ، درمانی ، خانه بهداشت ، پزشک ، داندان پزشک تجربی و دندانساز و مامای روستایی و بهیار می باشد . ازنظر امکانات تجاری روستا دارای 5 بقالی ، 3 قصابی ، شعبه نفت ، فروشگاه و تعاونی می باشد . از نظر امکانات مذهبی دارای مسجد ، تکیه با حسینیه و مبلغ مذهبی بسیار می باشد . از نظر امکانات اداری ، انتظامی و نظامی دارای شورای اسلامی روستایی ، شرکت تعاونی ، پاسگاه نیروی انتظامی و پایگاه مقاومت بسیج می باشد.
از نظر امکانات آموزشی روستا دارای دبستان ، نهضت سواد آموزی و کتابخانه عمومی می باشد . همچنین از کل جمعیت روستا 567 نفر باسواد می باشند . فعالیت های عمده اقتصادی این روستا بر مبنای زراعت ، باغداری و دامداری می باشد . در سال های اخیر به علت ایجاد شهرک صنعتی مشهد در جاده کلات و همچنین احداث کارخانه جامعه روبروی این روستا اهالی روستا به اشتغال دراین کارخانه هانیز مشغول شده اند . به علاوه ، نزدیکی روستا به شهر مشهد باعث شده است عده زیادی از ساکنین روستا به خصوص جوانان بیشتر از روستا جهت استراحت استفاده کرده ومحل اصلی کار آنها را شهر مشهد تشکیل می دهد که طبق نمونه گیری انجام شده به صورت مشاغلی مانند کارگری ، مکانیکی ، دوخت تشک اتومبیل ، خرید و فروش ، دام و ... مشغول می باشند .
نحوه مالکیت و بهره برداری از زمین در روستای خلق آباد
روستای مذکور ، نظام بهره برداری زمین عمدتا به صورت خرده مالکی بوده و طبق آمارهای سازمان جهاد کشاورزی در سال 1372 ، تعداد 105 واحد بهره برداری اختصاصی و یک بهره برداری شرکتی در این روستا موجود می باشد . از میان بهره برداری های ذکر شده ، 49 واحد دارای اراضی زراعی آبی ، 7 واحد دارای اراضی زراعی دیم ، 21 واحد بهره برداری جو آبی ، 21 واحد بهره برداری گندم آبی ، 2 واحد بهره برداری «گندم غیر دیم» یونجه خشک آبی ، 47 واحد بهره برداری باغ و قلستان می باشد .
عوامل تولید کشاورزی
عوامل تولید بخش کشاورزی عبارتند از :
1- اراضی زراعی
2- منابع آب
3- نیروی انسانی
4- سرمایه
شناخت این منابع و بررسی امکانات بالقوه و بالفعل آنها در پاسخ به مسائل کشاورزی روستای خلق آباد کارساز خواهد بود .
مقدار اراضی زراعی و باغی و نحوه عملکرد آنها در روستای خلق آباد در ارتباط با شهر مشهد
همانطور که قبلا بیان شد روستای خلق آباد در کیلومتر5 جاده مشهد – کلات واقع گردیده است این روستا به دو بخش شرقی وغربی تقسیم می شود که در بخش غربی آن خانه های روستایی واراضی وباغات قرار دارد به طوری که روستا در وسط قرار گرفته و اراضی زراعی و باغی در اطراف روستا واقع شده اند . کل اراضی زراعی و باغی روستا طبق آمار سال 1372 ، 214هکتار بوده است که از این میزان 127هکتار سطح زیر کشت آبی و 5/12 هکتار سطح زیر کشت دیم بوده است میزان زمین ها ی
آشین آبی 5/22 هکتار و باغ و قلستان 50 هکتار بوده است که این زمین ها در محدوده آبادی واقع شده اند و زیر کشت محصولات نظیر گندم ، جو ، یونجه ، اسپرس ، انگور ، گلابی ، زرد آلو ، گردو و ... می باشد که سطح زیر کشت هر یک از محصولات ذکر شده به شرح زیر می باشد:
سطح زیر کشت سایر سبزیجات آبی 5/1 هکتار ، گوجه فرنگی 5/43 هکتار ، نباتات جالیزی آبی 5/8 هکتار ، نباتات جالیزی (غیر آبی) دیم 5/0 هکتار ، جو آبی 2/27 هکتار ، جوی دیم 5/8 هکتار ، گندم آبی 3/40 هکتار ، گندم دیم 30 هکتار ، یونجه واسپرس آبی 4 هکتار ، یونجه خشک آبی 2 هکتار ، اسپرس خشک آبی 2 هکتار بوده است که میزان هر یک از محصولات ذکر شده در سال زراعی 1372 طبق آمار سازمان جهاد کشاورزی به شرح زیر است : میزان تولید گندم آبی سالانه 56585تن ، گندم دیم 2600تن ، جو آبی 44100تن ، جوی دیم 10750 تن ، یونجه واسپرس آبی 23900تن ، یونجه خشک آبی 17000تن ، اسپرس خشک آبی 7000 تن ، ذرت خوشه ای آبی 10000 تن ، میزان تولید محصولات باغی نیز به این شرح می باشد :
تولید سالانه انگور آبی 97880تن ، سیب 45030تن ، گلابی 1000 تن بوده است .
علاوه بر آمار ذکر شده نتایج نمونه گیری انجام شده در سال 1382 نشان می دهد که میزان در آمد بدست آمده از محصولات کشاورزی در روستای خلق آباد به شرح زیر می باشد :
درآمد به دست آمده از گندم 7989975000ریال ، در آمد حاصل از فروش جو 74047500 ريال ، در آمد حاصل از سیفیجات 847959000ريال ، سایر محصولات 135500000 ريال ، در آمد حاصل از محصولات باغی 228637500ريال بوده است .
نتایج نمونه گیری انجام شده نشان می دهد که بازار عمده محصولات ذکرشده را شهر مشهد مقدس تشکیل میدهد که توسط اهالی روستا که دارای وانت یا کامیون و یا سایر وسایل نقلیه می باشد ویا از روشهای دیگر ، محصولات ذکر شده به سیلو گندم مشهد ، کارخانجات یا میدان بار حمل می شود . علاوه بر محصولات ذکر شده
در سال های اخیر حدود 2 هکتار از زمین های روستا زیر کشت زعفران رفته است که میزان درآمد آن درهر هکتار حدود 10 میلیون ریال بوده است و در آینده این احتمال وجود دارد که زمین های بیشتری زیر کشت این محصول برود.
وضعیت دامداری ودامپروری در روستای خلق آباد و ارتباط آن باشهر مشهد
طبق آمار سازمان جهاد کشاورزی درسال 1372 تعداد دامهای روستا به شرح زیرمی باشد :
بز و بزغاله 20 راس ، گاو و گوساله 608 ، گاو و گوساله سنتی 473 ، گاو و گوساله صنعتی 135 ، گوسفند وبره 222 ، گوسفند و بز 242 ، مرغ وخروس 769 ، دام شیرده گوسفند وبز 13 ، گوسفند پشم چینی شده 147 ، دام شیرده بز وبزغاله 10 ، دام شیرده گاو و گوساله سنتی 233 ، دام شیرده گاو و گوساله صنعتی 36 ، اردک ، غاز و بوقلمون 107 ذکر شده است .
علاوه بر آمار ذکر شده نتایج نمونه گیری انجام شده در سال 1382 در روستا نشان می دهد که تعداد دام های روستا به شرح زیر می باشد :
گاو و گوساله 257 ، گوسفند وبز 108 ، در آمد حاصل از گاوداری 1847830000 ریال و در آمد حاصل گوسفند وبز 43200000 ريال بوده است . لازم به ذکر است در صحبت با اهالی بیان شد که تعداد دام های روستا در گذشته بسیار بیشتر از امروز بوده است و به علت خشکسالی های اخیر (نبود علوفه) تعداد زیادی از دام ها روانه کشتارگاه گردیده اند و به همین دلیل تفاوت زیادی از لحاظ تعداد دام بین سال های 1372 و 1382 به چشم می خورد . گاوداری های جدید روستا که در قسمت شرقی روستا واقع شده اند عمدتا درسالهای اخیر به دلیل نزدیکی به شهر مشهد و در دسترس بودن بازار مصرف پرجمعیت شهر مشهد ایجاد گردیده اند . طبق مشاهدات انجام شده در روستا مالکان گاوداری های نوین که اغلب آنها جزء اهالی همین روستا می باشند در سالهای اخیر منزلی در شهر خریداری کرده و فعالیت های جنسی و دامداری مانند لبنیاتی و... راه اندازی کرده اند و به این ترتیب ساکن شهر مشهد می باشند و عده کمی از آنها ساکن روستا می باشند . دام ها ی موجود در دامداری ها به دو دسته پروار و شیر ده تقسیم می شوند که شیر دام ها هر روز صبح و معمولا غروب توسط صاحبان آنها به مشهد حمل شده و عمدتا به شرکت سهامی شیر منطقه ای خراسان می فروشند و به این ترتیب وارد بازار مصرف پرجمعیت شهر
مشهد می شود دام های پروار شده نیز روانه کشتارگاه شده و به این ترتیب نیازهای پروتئینی شهر مشهد را تامین کرده و محصولات جانبی آن غیر از گوشت ماده اولیه برای صنایع جانبی را تشکیل می دهند .
دام های دیگری که در روستا نگهداری می شوند عمدتا به روش سنتی توسط خانوارها نگهداری شده ومیزان محصولات آنها نیز نسبت به دامداریهای صنعتی ناچیز است .
منابع آب مورد نیاز جهت شرب وفعالیت کشاورزی در روستای خلق آباد
طبق بررسی های به عمل آمده در روستا مشاهده شد روستائیان از نظر تامین آب دارای مشکلات می باشند برای تامین آب شربی درانتهای سمت غربی روستا منبع آبی وجوددارد که برای ذخیره مصرف آب اهالی و خانوار های روستا مورد استفاده قرار میگیرد به این ترتیب برای رفع مشکل بی آبی اهالی روستا جهاد سازندگی از روستای گوجگی آب به این محل آورده است تا حدودی مشکل بی آبی بر طرف شده است ولی هنوز هم مشکل آب وجود دارد مخصوصا در فصل تابستان آب به صورت کم یا حتی قطع می شود ولی بنابه اظهارات روستا ئیان نسبت به گذشته که اصلا آب نبوده است و مجبور بوده اند از تانکر های آب خریداری کنند وضع خیلی بهتر شده است در حال حاضر برای تامین آب مورد نیاز کشاورزی روستا یک قنات و دو چاه مورد استفاده قرار می گیرد که یکی از قناتها متعلق به افرادی به نام اربابی بوده که در سالهای اخیر به روستا آمده اند و زمینها را از زارعین پس گرفته ، قنات را لایروبی مرمت کرده و دوباره از آن بهره برداری کرده اند ودر کنار آبیار ی مزارع توسط آب قناب استخر پرورش ماهی نیز احداث کرده اند. قنات این روستا از روستای اخنگان که حدود 20 کیلومتر با خلق آباد فاصله دارد شروع شده و مظهر قنات در این روستا وجود دارد .علاوه بر قنات ذکر شده ، قنات دیگری نیز درهمین روستا وجود دارد که در دست اهالی روستا بوده است و به علت عدم تمکن مالی و عدم تعمیرآن در حال حاضر خشک شده و به صورت مخروبه می باشد که عکس آن در همین صفحه وجود دارد.
به وسیله قنات مذکور در گذشته حدود 100 هکتار از زمین های روستا زیر کشت محصولات مختلف کشاورزی می رفته است و آب قنات به وسیله نهر هایی وارد روستا شده و به وسیله استخری که در قسمت پایین روستا وجود داشته است آب آن برای مصارف مختلف توسط اهالی روستا مورد استفاده قرار می گرفته است .
علاوه بر قنات هایی که به آن اشاره شده روستا دارای دو چاه عمیق می باشد یکی از چاه ها که در حال حاضر وضع بهتری نیز دارد با همیاری اهالی (حدود پانزده نفر) در سه سال گذشته مجددا" حفاری شده و با مرمت و راه اندازی دوباره میزان آبدهی آن افزایش یافته است بطوریکه در حال حاضر آبدهی آن برابر با 5اینچ می باشد و حدود 100هکتار از اراضی و باغات روستا که عمدتا" در اطراف همین چاه نیز می باشند توسط این چاه آبیاری می گردد. طریقه آبرسانی از چاه آب تا زمین به وسیله لوله کشی می باشد که به این وسیله از تبخیر آب واز هرز وهدر آن جلوگیری می شودو متور چاه نیز حدود 6 سال است که برقی شده است .
چاه دیگری که در این روستا وجود دارد دارای سه شریک می باشد امتیاز آب 6اینچ بوده ولی این چاه فقط 3ساعت در شبانه روز و حدود 12اینچ آب می باشد .این چاه حدود 3سال است که حفر شده است و برای اینکه آبدهی آن افزایش یابد بایستی آن را عمیق تر نموده ولی به دلیل عدم توافق و سرمایه گذاری شرکاء که حاضر به تعمیق چاه نمی باشند بنابراین کاری برای افزایش آبدهی آن انجام نشده است این چاه نسبت به چاه قبلی در فاصله نزدیکتری نسبت به روستا واقع گردیده است موتور این چاه نیز برقی است و همین موضوع یعنی برقی بودن موتور چاه نقش زیادی در کاهش هزینه های مربوط به سوخت داشته است انتقال آب به مزارع توسط جوب های گلی انجام می شود که آن نیز در هزر وهدر رفتن آب تاثیر زیادی داشته است .
نیروی کار
برای تامین نیروی کار در بخش کشاورزی عمدتا به دو صورت عمل می شود یکی صاحبان زمین به اتفاق افراد خانواده خود بر روی زمین کار می کنند ویا با استفاده از کارگر روز مزد در مواقعی که کار بیشتر است مثل زمان کاشت یا هنگام برداشت محصول
سرمایه مورد نیاز در بخش کشاورزی و ارتباط آن باشهر مشهد
طبق آمار سال 1372 سازمان جهاد کشاورزی خراسان ، سرمایه و وسایل کار مورد استفاده در بخش کشاورزی عبارتند از تراکتور ، پمپ آب ، خرمن کوب ، وعوامل مورد نیاز برای تولید محصولات کشاورزی از قبیل بذر ، سموم ، دفع آفات نباتی ، کود
و... می باشد .
تعداد بهره برداری هایی که از تراکتور خود استفاده میکنند 40 واحد و تعداد کسانی که از تراکتور دیگران استفاده می کنند 5 واحد ، تعداد کسانی که از خرمن کوب خود استفاده می کنند 30 واحد و کسانی که از خرمن کوب دیگران استفاده می کنند 1 واحد بوده است . به علاوه برای استفاده از آب مورد نیاز در بخش کشاورزی که عمدتا آب چاه می باشد 24 واحد از پمپ آب خود و سه واحد از پمپ آب دیگران استفاده می کنند .
البته لازم به ذکر است مواردی که واحد های بهره برداری از وسایل خود استفاده می کنند عمدتا تا بهره برداری ها به صورت اشتراکی می باشند .
در زمینه ی تهیه عوامل دیگر تولید مانند بذر ، کود ، سموم دفع آفات نباتی و غیره نیز تهیه مواد عمدتا از شهر مشهد صورت گرفته و از طرف دیگر محصولات مازاد بخش کشاورزی نیز روانه بازارهای شهر مشهد می شود و این ارتباط متقابل همواره وجود دارد .
نتیجه گیری
با توجه به مطالبی که گذشت مشاهده می شود به علت نزدیکی روستا به شهر مشهد ، بیشترین رابطه روستای خلق آباد باشهر مشهد می باشد طبق آمار موجود در سازمان جهاد کشاورزی استان خراسان فاصله روستای مذکور در سال 1372 تا شهر مشهد حدود 12 کیلومتر ودر حال حاضر 5 کیلومتر می باشد و چه بسا در سالهای آینده این فاصله کاملا از بین برود و روستای مذکور جزئی از شهر مشهد شود . به همین دلیل و هچنین توجه به شهر کلات اهمیت یافتن آن از جهت توریستی از سال گذشته توجه بیشتری نسبت به این جاده صورت گرفته و مثلا راه سازی ، احداث دکل های برق ، آماده سازی مکانی در نزدیکی روستا جهت پمپ بنزین ، آماده سازی فضا برای کشید ن تلفن و گاز از جمله فعالیت های عمرانی و تغییراتی است که طی یکسال گذشته شاهد آن بودیم و هیمن امر تاثیر بیشتر ی در ارتباط روستا باشهر مشهد داشته است بطوریکه رفت و آمد ها و مهاجرت های روزانه به شهر مشهد به جهت رفت وآمد زیاد وسایل نقلیه در جاده افزایش یافته و روستائیان از طرفی نهاده های مورد نیاز خود را از بازارهای شهر مشهد تهیه کرده و متقابلا مازاد محصو ل خودرا در همین شهر به فروش می رساند .
«1علاوه بر مشاغل کشاورزی ساکنین روستا به مشاغل دیگری نیز اشتغال دارند که مهم ترین آنها اشتغال در کارخانجات شه صنعتی وکارخانه جامعه و همچنین مشاغلی در شهر مشهد به صورت کارگری ، مکانیکی ، نقاشی و غیره می باشد که اکثر این افراد علاوه بر مهاجرت به مشهد برای کار ، ولی هنوز هم جزء ساکنین روستا محسوب می شوند که علت عمده آن بالا بودن اجاره منزل در شهر مشهد می باشد به این ترتیب مشاهده می شود که عمده ارتباط کشاورزان برای تهیه مایحتاج و فروش محصولاتشان در شهر مشهد می باشد .