اقسام سبب

[tania]

در حقوق عاملی به عنوان سبب شناخته می‌شود که: " شخص بطور مستقیم مباشر تلف کردن مال نیست ولی مقدمۀ تلف را فراهم می­آورد" . پس از شناخت سبب در میان دیگر عوامل، می­توان آن را با توجه به اعتبارات مختلف به اقسام گوناگونی تقسیم کرد که در ادامه بحث به ذکر این اقسام و همچنین به تشخیص سبب مسئول در میان آنها می­پردازیم.

سبب با توجه به اعتباراتی به اقسام ذیل تقسیم می‌گردد:


1) تقسیم بر اساس منشأ اعتبار
با توجه به این که، منشأ سبب از چه ناحیه‌ای باشد، سبب به؛ سبب عرفی و سبب شرعی یا قانونی تقسیم می­شود.
أ‌. سبب عرفی به سببی اطلاق می­شود که منشأ تشخیص و اعتبار آن عرف است، مثل؛ سم دادن که عرفاًموجب مسمومیت می­گردد.
ب‌. سبب شرعی یا قانونی سببی است که شرع یا قانون به آن اعتبار می­دهد[/URL]، مثل؛ شهادت که قانون و شرع به آن اعتبار داده است. با توجه به اعتباری که قانون یا شرع در صورت دارا بودن شرایطی به آنها اعطاء نموده، در مواردی که از ضوابط شرعی یا قانونی خود خارج شود، می­توانند سبب خسارت و زیان گردد.

هر کدام از این اسباب که نتیجه زیانباری را به­بار آورد، در صورت انتساب نتیجه به او و وجود رابطه سببیت ضامن می­باشد.

2) تقسیم سبب بر اساس جایگاه آن نسبت به نتیجه
سبب به اعتبار اینکه به لحاظ وقوعی چه جایگاهی نسبت به نتیجه دارد به سبب نزدیک (قریب) و سبب دور (بعید) تقسیم می­گردد.
أ‌. سبب نزدیک و بی واسطه به سببی اطلاق می­گردد که در زنجیره اسباب، آخرین سبب شمرده می­شود، و بدون واسطه دیگری موجد نتیجه شده است، به عبارت دیگر "سببی است که رابطه میان فعل و نتیجه مستقیم است". (http://pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=34354#_ftn2)

ب‌. سبب بعید به مجموعه اسباب مقدم بر آخرین سبب اطلاق می­گردد . به طور مثال؛ اگر کسی سنگی را در مسیر عمومی بگذارد و دیگری در کنار ان چاهی حفر کند، حفر کننده چاه به عنوان سبب نزدیک وکسی که سنگ را گذاشته سبب دور می­باشد.

در صورت وجود سبب نزدیک و سبب دور (حالتی که معمولا در اجتماع طولی اسباب روی میدهد)بر اساس نظریه سبب نزدیک و بی واسطه، برخی حقوقدانان قائل به مقدم کردن سبب نزدیک، در ضمان ومسئولیت می­باشند (http://pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=34354#_ftn4). در فقه هر چند که این نظریه را به عنوان یک نوع احتمالی ذکر کرده­اند، لیکن در میان فقهاء قائلی ندارد.


3) تقسیم سبب به اعتبار رابطه زمانی با فعل مرتکب
بر این اساس که سبب چه رابطه زمانی با فعل مرتکب دارد، آیا همزمان با فعل وجود داشته، یا اینکه بعد از آن بوجود آمده؟ سبب به سبب مقارن یا موجود؛ و سبب طاری تقسیم می­گردد.
أ‌. سبب مقارن، به سببی اطلاق می­گردد که همزمان با فعل مرتکب وجود دارد.
ب‌. سبب طاری به سببی گفته می­شود که، در حضور متهم یا زمان و مکانی که او کار خود را انجام داده فعال نبوده است، ولی در هنگام رخ دادن نتیجه یا پیش از آن فعال شده است. شرط اساسی برای اینکه عاملی سبب طاری باشد، این است که پس از ارتکاب کار متهم وارد شود (http://pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=34354#_ftn6). به عنوان مثال اگر متهم در زمانی که باد در حال وزیدن بوده آتشی بر افروزد و به سبب باد، آتش به ملک همسایه سرایت و کسی را بکشد، باد سبب مقارن محسوب می­شود، ولی اگر در زمین خالی از سکنه بمبی قرار دهد سپس باد بوزد و بمب را به جای دیگر بیندازد و در آن محل موجب قتل کسی گردد باد سبب طاری شمرده می­شود.

لازم به ذکر است که فعل سلبی یا امتناع از انجام وظیفه هر چند که متهم قانوناً ملزم به انجام آن باشد، در حکم وارد نشدن هیچ عاملی در سلسله اسباب می‌باشد، و مو جب قطع رابطه استناد نمی­شود، مثل اینکه کسی دیگری را به قصد کشتن به درون استخر بیندازد و او غرق شود، اینکه نجات غریق به وظیفۀ خود عمل نکرده، موجب قطع رابطه نتیجه با فعل کسی که او را انداخته نمی­شود.

سبب طاری خود به سبب طاری تابع و طاری مستقل تقسیم می­شود. سبب طاری تابع "عاملی است که فعل متهم انرا ایجاد کرده است؛ یا عاملی است که فعالیت آن به جهت تأثیر شرطی به حرکت در آمده که فعل متهم آنرا ایجاد کرده است" (http://pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=34354#_ftn8). مثل اینکه کسی به سوی سگی شلیک کند که نزدیک در باز خانۀ مالکش ایستاده است، سگ می­ترسد و به داخل خانه هجوم می­آورد و با صاحبخانه برخورد می­کند، و او را زخمی می­کند، گریختن سگ به عنوان سبب طاری است که فعل متهم در آن نقش داشته است. سبب طاری مستقل "زمانی است که فعل متهم آنرا ایجاد نکرده باشد و فعالیت آن بدون تأثیر فعل متهم به حرکت درآمده باشد". به طور مثال اگر کسی ملزم باشد کسی را به جایی ببرد ولی سهل انگاری کند و آن کس در جای خود بماند و دچار صاعقه گردد صاعقه به عنوان سبب طاری مستقل شمرده می­شود.

در رابطه با تعیین سبب مسئول میان سبب مقارن و سبب طاری، باید گفت که بر اساس قاعده کلی، سبب مقارن نمی­تواند رابطۀ سببیت میان فعل و نتیجه را از بین ببرد و سبب مقارن مسئول شناخته می­شود. ولی برای اینکه سبب طاری رابطۀ سببیت را قطع می­کند یانه؟ باید روشن شود که عامل سبب تابع شمرده می­شود یا سبب مستقل. در سبب طاری تابع رابطه استناد میان فعل و نتیجه برقرار است و عامل طاری موجب قطع رابطه سببیت نمی­گردد، بر خلاف این سبب طاری مستقل رابطه استناد را قطع می­کند و متهم مسئولیتی ندارد.


4) تقسیم سبب به اعتبار نقش عوامل در وقوع نتیجه
به این اعتبار که آیا عمل شخص به طور مستقیم موجب وقوع نتیجه گردیده است، یا عوامل دیگری در کنار آن در وقوع نتیجه موثر بوده سبب به سبب یگانه و سبب جانشین (حائل) تقسیم می­گردد.
أ‌. سبب یگانه، به سببی گفته می­شود که "فعل متهم که در میان عوامل نتیجه که می­تواند سبب به مفهوم قانونی باشد واحد است".

ب‌. سبب جانشین در موردی است که "نتیجه مورد نظر که به شیوه­ای ناخواسته محقق می­شود اغلب به عنوان نتیجه اقدام حائل شخص مجنی علیه یا شخص ثالث یا متهم یا یک منبع غیر انسانی اتفاق می­افتد ". مانند اینکه متهم با اسلحه خود به سوی مجنی علیه شلیک کند و جراحتی در وی ایجاد کند، که می­تواند در دو یا سه روز مجنی علیه را بکشد ولی کسی دیگر به دنبال کار متهم اول مستقیما با شمشیر سر همان مجنی علیه را جدا کند، اقدام فرد دوم به عنوان سبب جانشین است.

اگر فعل متهم به عنوان سبب یگانه باشد، رابطه استناد میان فعل و نتیجه برقرار است و به عنوان سبب نزدیک است و مسئول می­باشد. سبب جانشین موجب قطع رابطه استناد میان فعل متهم اول و نتیجه می­گردد و فرد حائل به تنهایی نتیجه مجرمانه را به دوش می­کشد و مسئول می­باشد.


5) تقسیم سبب به اعتبار وقوع نتیجه
به این اعتبارکه آیا نتیجه واقع شده همان مقصود اصلی متهم از انجام جرم می­باشد و یا اینکه نتیجه بر خلاف مقصود او روی داه است، میتوان سبب را به سبب واقعی (سبب ضروری) و سبب قانونی (سبب مستقیم) تقسیم کرد.
برای اینکه رفتاری سبب واقعی نتیجه خاصی به حساب آید.....، [در مواردیست که ] آن نتیجه در صورت فقدان آن رفتار به وقوع نمی­پیوست "؛ یعنی متهم قصد داشته همان شخص را به قتل برساند و قتل مورد نظر محقق شده است؛ بنابر این وقتی الف به ب تیر اندازی نموده و به او اصابت کرده و فوت می­کند، الف سبب واقعی مرگ ب است، چون هدف او قتل ب بوده و قتل با موفقیت به نتیجه رسیده است. سبب قانونی در مواردیست که "نتیجه واقعی ناشی از رفتار متهم از نتیجه‌ای که متهم قصد آن‌را داشته.... متفاوت باشد ". مثل این که الف به قصد قتل ب به او تیر اندازی می‌کند ولی تیر او به ج که مورد نظر او نبوده اصابت می­کند و او را می‌کشد.

در انتساب نتیجه به سبب واقعی شکی نیست و امر واضحی است. و لیکن در مورد سبب قانونی بحث اشتباه پیش می­آید که در صورتی که اشتباه در شخص (یا هدف) باشد، نتیجه قابل انتساب به متهم می­باشد، ولی در عمدی یا خطایی بودن آن اختلاف است.
دیوان عالی کشور در رأی خود این مورد را قتل عمدی می­داند. اگر اشتباه در هویت باشد مطابق رأی دیوان عالی کشور نتیجه قابل انتساب به متهم است لیکن قتل شبه عمدی است. (http://pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=34354#_ftn14)


6) تقسیم سبب به اعتبار فعالیت عوامل
به اعتبار اینکه عوامل نتیجه فعال باشند و بتوانند اوضاع ثابت را دگرگون کنند، و عوامل غیر فعال، سبب را می­توان به سبب ایستا و سبب پویا تقسیم کرد.
أ‌. سبب پویا به سببی گفته می­شود که، عوامل نتیجه اوضاع ثابت پیشین را تغییر می­دهد و در ذات خود فعال هستند.
ب‌. سبب ایستا به عواملی گفته می­شود که، به خودی خود فعالیت ندارند و در شان آنها ایجاد نتیجه نیست. به طور مثال در حوزه اکتشاف نفت کارگری مواد آتش‌زا را از محل دور نمی­کند و کارگر دیگر بدون توجه به مواد آتش‌زا به کار جوشکاری مشغول است، بر اثر اصابت جرقۀ آتش حریقی روی می‌دهد و سبب فوت عده‌ای می­گردد، در این مثال مکان آغشته به نفت به عنوان سبب ایستا و ایجاد جرقه به عنوان سبب پویا می­باشد.

در رابطه با تعیین سبب مسئول در میان سبب پویا و سبب ایستا، قائلین به نظریه شرط پویای نتیجه قائل به مقدم شمردن سبب پویا می­باشند، زیرا هر چند که سبب پویا به تنهایی و به طور متعارف در زنجیره عوامل بدون تقارن با اسباب و موجبات دیگر کافی برای ایجاد نتیجه نیست، چون گویا و نتیجه ساز بوده است، خطای موجب مسئولیت به شمار می­رود.



نویسنده : سيد احمد موسوي[URL="http://pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=34354#_ftn19"]