گزارشی از موزه زنده‌یاد ابوالحسن صبا، استاد برجسته موسیقی ‌ایرانی

[O M I D]

با نگاه به مجموعه یادگارهای باقی ‌مانده از خانم صبا می‌توان دریافت كه او تنها همسر یك هنرمند نبوده و خود نیز در حیطه هنر فعالیت‌های بسیاری داشته است. خانم صبا اولین زنی است كه.... دیدار با تاریخ موسیقی ایران موزه استاد ابوالحسن‌خان صبا، در نزدیكی میدان بهارستان، در شمال خیابان ظهیرالاسلام قرار دارد. اگرچه در چوبی و نمای قدیمی‌ خانه ـ‌موزه صبا با اندكی دقت از سایر نماهای خیابان قابل شناسایی است، اما وجود چنین موزه‌ای در راسته ظهیرالاسلام كه امروز از آن به عنوان بورس كاغذ و مقوا یاد می‌شود، به مهجوریت آن دامن زده است. به مجرد وارد شدن به موزه، حوض پر از آب كوچكی را می‌توان دید كه وسط حیاط خودنمایی می‌كند. سمت راست، دالانی است كه در اصل، موزه از آنجا و با عبور كردن از مقابل اتاقك نگهبانی، آغاز می‌شود. میراث یك هنرمند در ابتدای سالن، ویترینی قرار دارد كه مجموعه‌ای زیبا از وسایل شخصی صبا مانند دفتر یادداشت‌های شخصی او و شعرهایی را كه به خط خوش استاد بر سینه كاغذ نقش بسته به نمایش می‌گذارد. لكه‌های زرد روی دفتر یادداشت و ناخوانا بودن برخی شعرها و نوشته‌ها حكایت از گذر ایام عمر دارد. عینك و قلم و دوات، بنچاق قدیمی ‌(1316 قمری) منزل استاد كه امروز به موزه صبا تبدیل شده است، كت و شلوار رسمی‌ او و یك ماسك گچی از صورت این هنرمند، برخی دیگر از وسایل این موزه را تشكیل داده‌اند. در میانه سالن، عكس‌هایی از دوره‌های مختلف زندگی ابوالحسن‌خان صبا در معرض دید گذاشته شده است. این عكس‌ها كه از دوره كودكی و نوجوانی تا بزرگسالی وی را در برگرفته‌اند، در واقع برش‌هایی از برهه‌های متفاوت و پر‌فراز‌و‌نشیب زندگی استاد را رقم زده‌ است. حمید رضا شبابی، مدیر موزه صبا درباره بخش‌های این مجموعه می‌گوید: بخشی از موزه به تصاویر، لوازم شخصی استاد و اسناد و نامه‌های اداری و مكاتبات شخصی او اختصاص یافته است. قسمت دوم نیز مشتمل بر مجموعه سازهای موزه است كه از منظر قدمت و ارزش، كم‌نظیر هستند. قسمت سوم و پایانی موزه هم به مجموعه یادگارهای خانم اسفندیاری كوه نور، همسر استاد صبا كه دختر عموی نیما یوشیج بوده است، تعلق دارد. با چنین بخش‌هایی است كه این موزه به پاره‌ای گرانبها از تاریخ موسیقی ایران تبدیل می‌شود. خانه عروسك‌ها با نگاه به مجموعه یادگارهای باقی ‌مانده از خانم صبا می‌توان دریافت كه او تنها همسر یك هنرمند نبوده و خود نیز در حیطه هنر فعالیت‌های بسیاری داشته است. خانم صبا اولین زنی است كه در ایران به نگارش دستور صنایع‌دستی و خیاطی پرداخته و هنرهای دستی از جمله خیاطی و گلدوزی را علاوه بر مدون كردن در قالب كتاب، تدریس نیز می‌كرده است. بخش مجموعه خانم صبا به 90 عروسك اختصاص دارد كه لباس اقوام مختلف ایران را پوشیده‌اند؛ لباس‌هایی كه بر اساس تحقیق و تفحص این خانم پژوهشگر و به وسیله خود او بر تن این عروسك‌ها دوخته شده است. لباس‌ها به مردم مناطق گوناگون كشور از جمله خراسان، قم، یزد، بندرعباس، گیلان، كردستان، تركمن صحرا و... تعلق دارد. به گفته شبابی، مجموعه خانم صبا به نوعی اولین مجموعه كامل مردم‌شناسی در ایران به شمار می‌رود. كلاس درس استادان با گشت و گذاری اجمالی در موزه صبا، كنجكاو می‌شوم تا درباره تاریخ دقیق شكل‌گیری این مجموعه نیز چیزهایی بدانم. شبابی در این زمینه نیز به كمكمان می‌آید و می‌گوید: منزل صبا برای نخستین‌بار در آبان سال 1353 به عنوان موزه افتتاح شد؛ اگرچه چند سال پیش از آن توسط وزارت فرهنگ و هنر از ورثه صبا خریداری شده بود. وسایل صبا نیز بعدها توسط همسر او به موزه اهدا شد. البته درمیان این وسایل اهدایی، تعدادی از نت‌های زنده‌یاد فرامرز پایور نیز به چشم می‌خورند كه شاگردان استاد پایور به موزه صبا اهدا كرده‌اند. در دهه 50 خورشیدی كه خانه صبا به عنوان موزه شكل گرفت، بخشی به نام عروسك‌های خانم صبا وجود نداشت. این قسمت بعدها تشكیل شد. در زیرزمینی كه بیشتر به حوضخانه‌های قدیمی‌ شبیه است، با حمیدرضا شبابی، مدیر موزه به گفت‌وگو می‌نشینیم. او از این مكان دنج به عنوان محل برپایی مستر كلاس‌های مكتب صبا نام می‌برد و می‌گوید: اینجا طی سال‌های گذشته محلی برای تدریس استادان بزرگی چون علی اكبر شهنازی، غلامحسین بنان، علی تجویدی، فرامرز پایور، علی اصغر بهاری، احمد عبادی و... بوده است. این استادان به شاگردانی كه از معلومات موسیقی خوبی برخوردار بودند و از مراحل ابتدایی فراتر رفته بودند، به آموزش اصول موسیقی می‌پرداختند. به طوری كه امروز، بسیاری از افراد مشهور را می‌توان نام برد كه زمانی شاگرد همین كلاس‌ها بوده‌اند. محلی برای دوستداران موسیقی به گفته شبابی، موزه صبا از نظر كمی ‌با دیگر مجموعه‌های مشابه قابل مقایسه نیست. این موزه در مجموع 230 متر مربع است؛ هرچند این مقیاس از ارزش‌های موزه نمی‌كاهد. اما نكته‌ای كه موزه صبا را از نمونه‌های مشابه متمایز می‌سازد، این است كه موزه صبا برای اهالی و دوستداران موسیقی ساخته شده است. از طرف دیگر، تنها موزه‌ای است كه درباره سازها اطلاعات جامع و كاملی به بازدیدكنندگان می‌دهد. صلاه ظهری كه در موزه صبا ساعتی به گفت‌وگو با حمیدرضا شبابی، مدیر موزه مشغول هستیم، بازدیدكننده‌ای برای تماشا به این مكان نمی‌آید. از او درباره وضعیت بازدیدكنندگان موزه می‌پرسیم. او بازدیدكنندگان را به چند‌دسته تقسیم می‌كند و می‌گوید: یك گروه افرادی هستند كه با داشتن اطلاعات اجمالی وارد موزه می‌شوند و باقی معلومات خود را با بازدید از آثار موزه تكمیل می‌كنند. یك بخش دیگر از مخاطبان موزه به دیدن عروسك‌های اقوام مختلف می‌آیند و این بخش برایشان در قیاس با دیگر بخش‌ها از جذابیت بیشتری برخوردار است. البته این در‌راستای رسالت موزه است كه سطح اطلاعات عمومی ‌بازدیدكنندگان را ارتقا بخشد. در میان بازدیدكنندگان، البته دانشجویان دانشگاه‌های موسیقی هم هستند كه هرازگاه برای تكمیل پایان‌نامه‌های دانشجویی به موزه مراجعه می‌كنند. از آنجا كه موزه‌ها همواره مكانی برای جلب جهانگردها هستند، این پرسش پیش می‌آید كه موزه‌صبا هرسال میزبان چند بازدیدكننده خارجی است؟ شبابی در این باره توضیح می‌دهد: گردشگران خارجی گهگاه از این موزه بازدید می‌كنند. اغلب این مخاطبان خارجی از اطلاعات خوبی درباره موسیقی ایران برخوردارند، ولی پای‌صحبت هر كدام كه می‌نشینید، اعتراف می‌كنند كه موزه صبا و كندوكاو درباره یك عمر فعالیت‌های او، برایشان جالب بوده است. پلی میان قدیم و جدید وقتی مقابل تصویر استاد صبا می‌ایستم، یاد یك مثل قدیمی‌ می‌افتم كه می‌گوید: هیچ‌كس استاد نمی‌شود مگر این كه 40 استاد را تا گور مشایعت كند. یاد حرف‌های استادانی كه طی سال‌های گذشته به بهانه گفت‌وگو پای صحبت‌هایشان می‌نشستم، می‌افتم كه اغلب آنها متفق‌القول درباره ابوالحسن‌خان صبا بر این باور بوده‌اند كه او مهم‌ترین كار در زمینه موسیقی را انجام داد و آن ایجاد پلی میان زمان قدیم و جدید بوده است. صبا اكثر استادان قدیمی‌ را دیده و از 5 سالگی به واسطه شرایط خانواده كه همگی هنرمند و هنردوست بوده‌اند، از محضر استادان بزرگ موسیقی بهره‌مند شده بود. از سوی دیگر صبا شاگرد كمال‌الملك و از نزدیك‌ترین دوستان ایرج میرزا، شهریار و استاد حسین بهزاد بود و صرف‌نظر از مهارت در وادی موسیقی، دستی هم در هنرهایی چون شاعری، مجسمه‌سازی، نقاشی و خطاطی داشت. تعداد شاگردانی كه از رهگذر مكتب صبا به جامعه موسیقی ورود پیدا كردند و هریك امروز برای خود صاحب آوازه‌ای هستند، بسیار است كه از میان آنان می‌توان به مهدی خالدی، حبیب‌الله بدیعی، همایون خرم، حسین دهلوی، فرهاد فخرالدینی و... اشاره كرد. شاگردانی كه بعدها استادان بزرگی شدند و هریك اصول و مبانی مكتب صبا را به شاگردانشان منتقل كردند. بعد از بازدید از موزه صبا، ساعت از 2 بعدازظهر گذشته كه موزه را ترك می‌كنیم؛ خانه‌ای كه نبش بن‌بست صبا در خیابان ظهیرالاسلام در میان تعداد زیادی فروشگاه و مغازه كاغذفروشی همچنان پابرجاست و یادآور مردی است كه موسیقی اصیل ایرانی وامدار خدمات ارزنده اوست.