آثار تحصيل و ترك تابعيت نسبت به اولاد و زوجه

[tania]

تابعیت عبارت از رابطه­ای سیاسی و معنوی است كه شخص خاصی را به دولت معینی پیوند می­دهد. نظر به اصل احترام آزادی افراد، اصولا قانون­گذاران تحصیل و ترك تابعیت را جایز می­دانند. تحصیل تابعیت، همان به­دست آوردن و اخذ تابعیت دولت خاصی را گویند در حالی كه ترك تابعیت، گسستن ارادی و اختیاری این رابطه حقوقی است. منظور از اولاد، فرزندان اعم از اشخاص ذكور و أناث می­باشد. منظور از زوجه نیز همسر دائمی فرد می­باشد. موضوع قابل­ طرح این است كه تحصیل یا ترك تابعیت یك فرد، چه اثری می­تواند بر تابعیت دیگران داشته باشد؟ قانون­گذار ایرانی به اقتضاء وضع خاص كشور خود، قواعدی وضع نموده كه در زیر بدان خواهیم پرداخت.

آثار تحصیل تابعیت
ممکن است شخصی با درخواست تابعیت ایران و موافقت دولت ایران با آن، به تحصیل تابعیت ایران نائل شود. حال مسأله­ای که در اینجا مطرح می­شود این است که تحصیل تابعیت ایران از سوی پدر (یا شوهر) چه تأثیری بر تابعیت سایر اعضای خانواده (فرزندان یا زوجه) ممکن است داشته باشد؟
به لحاظ اهمیت خانواده و تشکیل و بقاء این واحد کوچک اجتماعی و همچنین تأثیر همبستگی خانواده و اعضای آن در وحدت جامعه، ناگزیر ‌قانون‌گذاران می­بایست تأثیر تابعیت پدر (یا شوهر) را در تابعیت دیگر اعضای خانواده مد­نظر قرار داده و تکلیف آن را روشن سازند. از این­رو در قانون تابعیت ایران چه در تحصیل تابعیت و چه در ترک آن در این موضوع احکامی کم و بیش متفاوت از یکدیگر پیش‌بینی شده است که آنها را مورد بررسی قرار می­دهیم.

آثار تحصیل تابعیت پدر نسبت به اولاد
نسبت به اولاد کبیر
بر اساس ماده 985قانون مدنی[1] تابعیت ایرانی پدر به هیچ وجه درباره اولاد کبیر وی که در تاریخ تقاضانامه به سن 18 سال تمام رسیده­اند، مؤثر نمی­باشد و تابعیت پدر به آنان تسری پیدا نمی­کند.[2] چرا که افراد مزبور به حد رشد عقلی و فکری رسیده­اند و تحت ولایت پدر خود قرار ندارند و دارای استقلال هستند، به همین دلیل لزومی ندارد که دارای تابعیتی هماهنگ با سایر اعضای خانواده باشند.
البته قابل ذکر است که در صورت فراهم بودن شرایط مقرر در ماده 979 قانون مدنی[3] اولاد کبیر نیز می­توانند تابعیت ایران را درخواست نمایند و یا به تابعیت خود باقی بمانند.[4]

نسبت به اولاد صغیر
برطبق قانون ایران، هرگاه شخصی تغییر تابعیت دهد و به تابعیت ایران در­آید و صاحب فرزندان صغیری باشد، این فرزندان نیز به تبع پدر، تغییر تابعیت می­یابند و به تابعیت جدید پدر (ایران) پذیرفته می­شود. بر طبق ماده 984 قانون مدنی[5] ‌قانون‌گذار ایرانی، اولاد صغیر شخص بیگانه را که به تابعیت ایران پذیرفته شده، ایرانی محسوب می­کند. چرا که طفل صغیر هنوز به رشد عقلی کامل نرسیده و می­­بایست تحت مراقبت و تربیت والدین خود باشد، به همین دلیل می­بایست با سایر افراد خانوده دارای یک تابعیت باشد.[6]
قابل ذکر است که حسب ماده 984 قانون مدنی، اولاد صغیر می‌توانند در ظرف یکسال از تاریخ رسیدن به سن 18 سال تمام اظهاریه­ای مبنی بر باقی ماندن بر تابعیت سابق پدر خویش را تسلیم وزارت امور خارجه کرده و تابعیت مملکت سابق پدر خود را قبول کنند. منتها به ضمیمه این اظهار­یه باید تصدیق دولت سابق متبوع پدر، دائر بر اینکه او را تابع خود خواهند شناخت، ارائه شود تا در اثر این تغییر تابعیت وضعیت بی­تابعیتی (آپاترید) پیش نیاید.[7] بنابراین در این فرض تابعیت پدر بر فرزندان صغیر تحمیل می­شود و این فرض ‌قانون‌گذار نیز، تا رسیدن به سن رشد است و پس از آن چنین طفلی با احراز شرایطی می­تواند به تابعیت سابق پدرش در آید.

آثار تحصیل تابعیت زوج نسبت به زوجه
طبق ماده 984 قانون مدنی، همسر شخصی که تابعیت ایرانی تحصیل کرده، نیز به عنوان یک تبعه ایرانی شناخته می­شود. ولیکن زوجه در ظرف مدت یکسال از تاریخ صدور سند تابعیت شوهر، می­تواند اظهاریه کتبی مبنی بر پذیرش تابعیت مملکت سابق شوهر خود را به وزارت امور خارجه تسلیم نموده و به تابعیت سابق شوهر خود بازگشت نماید.[8]
‌قانون‌گذار ایرانی، به این دلیل اقدام به وضع این قانون نموده است، که زن خارجی را بدون اختیار و تنها به جهت تبعیت از شوهر خود برای او محدودیتی ایجاد ننماید. لذا بر اساس ماده فوق­الذکر اگر زوجه بخواهد، می­تواند به تابعیت سابق شوهر خود رجوع کند ولی اگر بخواهد تابعیت اصلی خود که غیر از تابعیت سابق شوهرش بوده، بازگشت نماید، قانون در این مورد ساکت و تکلیفی تعیین نکرده است.[9]
بنابراین اثر تحصیل تابعیت جدید از سوی مرد بر تابعیت زن، این است که تابعیت وی تغییر می­یابد. منتها شرایطی در نظر گرفته شده است که وی می­تواند به تابعیت سابق خود برگردد.

آثار ترک تابعیت
اشخاصی که به طور قانونی تابعیت ایران را ترک نموده­اند، دیگر ایرانی قلمداد نشده، بلکه بیگانه محسوب می­شوند؛ بنابراین از آن پس از کلیه حقوق و مزایا و تکالیفی که برای ایرانیان مقرر شده، محروم خواهند بود. حال مسأله­ای که در اینجا قابل طرح است این است که ترک تابعیت پدر (شوهر) یا مادر چه تأثیری ممکن است بر مسأله تابعیت فرزندان و یا زوجه داشته باشد؟ که در اینجا به بررسی این مسأله می­پردازیم.

آثار ترک تابعیت نسبت به اولاد
اطفال اشخاصی که بر طبق قانون اقدام به ترک تابعیت ایران نموده­اند، اعم از اینکه اطفال اشخاص مزبور صغیر یا کبیر باشند از تابعیت ایران خارج نمی­گردند و ایرانی محسوب می­شوند مگر اینکه اجازه هیئت وزیران شامل حال آنان هم باشد.[10] تبصره ب الحاقی ماده 988 قانون مدنی[11] شرایط آن را تعیین کرده است؛ این شرایط عبارتند از:
الف. ترک­کننده تابعیت ایرانی، زن بی­شوهر باشد
ب. فرزندان او به سن 18 سال تمام نرسیده یا به جهات دیگر محجور و بدون پدر و جد پدری باشد
ج. در اجازه هیئت وزیران به آن تصریح شده باشد.
بنابراین در این حالت نیز اگر مادر می­خواهد تقاضای ترک تابعیت او شامل فرزندانش باشد، باید آن را در درخواست خود مطرح نماید. در این تبصره راجع به سایر فرزندان چنین زنی که هنوز به سن 25 سال تمام یعنی حداقل سن برای درخواست ترک تابعیت نرسیده­اند، نیز تعیین تکلیف شده و درباره آنها تصریح شده که آنان هم می­توانند به تبع مادر، تقاضای ترک تابعیت ایران را بنمایند.
با این حال باید در نظر داشت که این معافیت از شرط سن است و شامل دیگر شرایط راجع به ترک تابعیت که حصول آنها درباره ترک کننده تابعیت ایران به موجب قانون لازم است مانند انجام خدمت نظام وظیفه، نمی­گردد.[12]
البته ‌قانون‌گذار ایرانی برای اشخاصی که پدرشان یا خودشان تبعه ایران بوده­اند و برابر مقررات تابعیت خارجی را بدست آورده­اند برای بازگشتن به تابعیت ایران شرایط سنگینی قائل نشده است و تصریح نموده که به مجرد درخواست، به تابعیت ایران قبول خواهند شد. مع­الوصف با وجود سهولتی که در رجوع به تابعیت ایران دارند، ‌قانون‌گذار حق وتوئی را برای دولت قائل گردیده است که دولت می­تواند بنا به جهات و دلایلی، تابعیت ایرانی آنها را صلاح نداند و آنها را به تابعیت نپذیرد.[13]
بنابراین اگرچه ‌قانون‌گذار ایرانی تغییر تابعیت طفل را در اثر تحصیل تابعیت جدید از سوی پدر پذیرفته است، ولیکن تغییر تابعیت وی را درصورت ترک تابعیت پدر نمی­پذیرد چرا که در تحصیل تابعیت، تغییر تابعیت پدر، مستلزم تغییر تابعیت فرزند است ولی در ترک تابعیت چنین استلزامی وجود ندارد.

آثار ترک تابعیت نسبت به زوجه
زوجه شخصی که تابعیت ایران را ترک نموده، همانند فرزندان آن شخص از تابعیت ایران خارج نمی­گردد مگر اینکه اجازه هیأت وزیران نیز شامل حال او نیز باشد.[14]
طبق بند سوم ماده 989 قانون مدنی، ‌قانون‌گذار ایرانی تابعیت ایرانی زوجه را در این حالت باقی دانسته است و تنها در صورتی امکان ترک تابعیت زوجه وجود دارد که این امر در تقاضانامه شوهر مبنی­ بر ترک تابعیت درج شود و هیأت وزیران نیز این امر را اجازه دهد.
در عرصه بین المللی نیز، امروزه تغییر تبعی تابعیت زن، بر اساس تغییر تابعیت مرد پذیرفتنی نیست که به این موضوع در عهدنامه 1930 لاهه[15]پرداخته شده است. قوانین جدید تابعیت در اکثر کشورها از جمله ایران، هیچ اثری برای اکتساب تابعیت مرد بر تابعیت زن بار نمی­کنند. البته این به آن معنا نیست که زن نمی­تواند به تابعیت همسرش در­آید، بلکه زن هم به همان طریق عادی، می­تواند تابعیت جدید همسرش را کسب نماید.

[1] - ماده 985 قانون مدنی مقرر می­دارد: (تحصیل تابعیت ایرانی پدر به هیچ وجه درباره اولاد او که در تاریخ تقاضانامه به سن 18 سال تمام رسیده­اند، مؤثر نمی­باشد).

[2] - نصیری، محمد؛ حقوق­بین­الملل­خصوصی، تهران: انتشارات آگاه، 1385، چاپ پانزدهم، ج 1 و 2، ص73. و ارفع نیا، بهشید؛ حقوق­بین­الملل­خصوصی، تهران: انتشارات آگاه، 1369، چاپ اول، ج 1، ص90. مدنی، سید جلال الدین؛ حقوق­بین­الملل­خصوصی، تهران: گنج دانش، 1375، چاپ سوم، ص84. ابراهیمی، سید­نصر­الله؛ حقوق­بین­الملل­خصوصی، تهران: انتشارات سمت، 1383، چاپ اول، ص123.

[3] - ماده 979 قانون مدنی مقرر می­دارد: ‍‍‍«اشخاصی كه دارای شرایط ذیل باشند می­توانند تابعیت ایران را تحصیل كنند: 1.به سن 18 سال تمام رسیده باشند. 2. پنج سال اعم از متوالی یا متناوب در ایران ساكن بوده باشند. 3. فراری از خدمت نباشند. 4. در هیچ مملكتی جنحه مهم یا جنایت غیر سیاسی محكوم نشده باشند. در مورد فقره دوم این ماده، مدت اقامت در خارجه برای خدمت دولت ایران در حكم اقامت در خاك ایران است».

[4] - ابراهیمی، سید­نصر­الله؛ پیشین، ص123.

[5] - ماده 984 قانون مدنی مقرر می­دارد: « زن و اولاد صغیر كسانی كه بر طبق این قانون تحصیل تابعیت ایران می­نمایند، تبعه دولت ایران شناخته می­شوند. ولی زن در ظرف یكسال از تاریخ صدور سند تابعیت شوهر و اولاد صغیر در ظرف یكسال از تاریخ رسیدن به سن 18 سال تمام می­توانند اظهاریه كتبی به وزارت امور خارجه داده و تابعیت مملكت سابق شوهر و یا پدر را قبول كند. لیكن به اظهاریه اولاد اعم از ذكور یا اناث باید تصدیق مذكور در ماده 977 ضمیمه شود»

[6] - ارفع نیا، بهشید؛ پیشین، ص89.

[7] - نصیری، محمد؛ پیشین، ص74. ابراهیمی، سید­نصر­الله؛ پیشین، ص124. ارفع نیا، بهشید؛ پیشین، ص90. مدنی، سید جلال الدین؛ پیشین، ص84. سلجوقی، محمود؛ بایسته­های حقوق­بین­الملل­خصوصی، تهران: نشر دادگستر، 1380 چاپ اول، ص90.

[8] - نصیری، محمد؛ پیشین، ص75. ابراهیمی، سید­نصر­الله؛ پیشین، ص123. سلجوقی، محمود؛ پیشین، ص90.

[9] - ابراهیمی، سید­نصر­الله؛ پیشین، ص123.

[10] - نصیری، محمد؛ پیشین، ص78. ابراهیمی، سید­نصر­الله؛ پیشین، ص133. مدنی، سید جلال الدین؛ پیشین، ص89.

[11] - ماده 989 قانون مدنی مقرر می­دارد: «..... تبصره ب: هیأت وزیران می­توانند ضمن تصویب ترك تابعیت زن ایرانی بی­شوهر، ترك تابعیت فرزندان او را نیز كه فاقد پدر و جد پدری هستند و كمتر از 18 سال تمام دارند و یا به جهات دیگری محجورند اجازه دهد. فرزندان زن مذكور نیز كه به سن 25 سال تمام نرسیده باشند، می­توانند به تابعیت از درخواست مادر، تقاضای ترك تابعیت نمایند».

[12] - سلجوقی محمود؛ پیشین، ص230.

[13] - مدنی، سید جلال الدین؛ پیشین، ص89.

[14] - همان، ص89.

[15] - عهدنامه 1930 لاهه مقرر می­دارد:‌ «وقتی مردی در اثناء زندگی تغییر تابعیت دهد، آن تغییر تابعیت منجر به تغییر تابعیت همسرش نمی­شود و تنها در صورت موافقت همسر، امكان تغییر تابعیت وی وجود دارد».