تعریف تذهیب

[Borna66]

تعریف تذهیب


در فرهنگهای فارسی تعریف دقیقی از تذهیب وجود ندارد؛ تعریفی که ما را به اصل و منشاء این هنر رهنمون باشد. در برخی از کتابهای قدیمی و اغلب تذکره ها فقط نامی از نقاشان و مذهبان آمده است که این، برای دریافت معنای تذهیب کافی نیست. در لغتنامه ها، تذهیب را زرگرفتن و طلا کاری دانسته اند، اما این ، هم تمام معنای تذهیب نیست. در دایرةالمعارفهای فارسی نیز تعریفهایی از تذهیب آمده است که به شیوه های تذهیب، در یک دوره ی خاص از تاریخ، تعلق دارد.
به هر حال تذهیب را می توان مجموعه ای از نقشهای بدیع و زیبا دانست که نقاشان و مذهبان برای هرچه زیباتر کردن کتابهای مذهبی، علمی، فرهنگی، تاریخی، دیوان اشعار، جُـنگهای هنری و قطعه های زیبای خط به کار می برند. استادان تذهیب این مجموعه های زیبا را در جای جای کتابها به کار می گیرند تا صفحه های زرین ادبیات جاودان و متون مذهبی سرزمین خود را زیبایی دیداری ببخشند. بدین ترتیب است که کناره ها و اطراف صفحه ها، با طرحهایی از شاخه ها و بندهای اسلیمی، ساقه، گلها و برگهای ختایی، شاخه های اسلیمی و گلهای ختایی و یا بندهای اسلیمی و ختایی و ... مزین می شوند.

مکتبهای تذهیب


تذهیب، همچون نقاشی، دارای مکتبها و دوره های خاصی است؛ چنانکه می توان از مکاتب سلجوقی، بخارا، تیموری، صفوی و قاجار و شعب مختلف هر مکتب سخن گفت. برای مثال، در مکتب تیموری ، شعبه های شیراز، تبریز، خراسان و ... را می توان تمیز داد و در واقع، تفاوت در رنگها، روش قرار گرفتن نقشها در یک صفحه تذهیب و تنظیم نقشها در مکتبهای مختلف، عامل این تفاوت است. برای نمونه، تذهیب در مکتب بخارا به آسانی از تذهیب در دیگر مکتبها بازشناخته می شود. چون، در مکتب بخارا از رنگهای زنگار، شنگرف، سورنج و سیاه استفاده می شده است؛ در صورتی که در مکتبهای دیگر، رنگها به این ترتیب کاربرد نداشته است.
می توان گفت تذهیبهای دوره های مختلف، بیان کننده حالات و روحیات آن دوره ها هستند: تذهیب سده چهارم ه.ق ساده و بی پیرایه، سده های پنجم و ششم ه.ق متین و منسجم، سده هشتم ه.ق پرشکوه ونیرومند و سده های نهم و دهم ه.ق ظریف و تجملی هستند.
بررسی آثار تذهیب شده دردوره های گذشته، بر تاثیر فراوان هنر تذهیب ایران در دیگر کشورها – هند، ترکیه عثمانی و کشورهای عربی- حکایت دارد. هنرمندانی که در اوایل دوره ی صفوی از ایران به هند مهاجرت کردند، بنیانگذار مکتب نقاشی ایران و هند شدند و آثاری بزرگ از خود بر جا گذاردند. آثار به جا مانده از مکتب مغولی هند که در نوع خود بی مانند است ، بر این واقعیت حکایت دارد که این مکتب تداوم مکتب نقاشی ایران و هند است.
در ترکیه عثمانی،هنرمندان مذهّب زیاد جلوه نکردند و اگر این هنر در آن سرزمین رشدی کرد، به خاطر هنرمندان ایرانیی بود که با مهاجرت به ترکیه عثمانی، بنیانگذار مکتب هنری در آن دیار شدند. در کشورهای عربی نیز، به سبب بازگشت هنرمندان ایرانی از آن کشورها، هنر تذهیب اوجی نیافت.
در واقع، هنر تذهیب ایران در دنیا یگانه است. در اروپا، به نوعی از آذین و آرایش، تذهیب می گویند و تذهیب ایرانی را با آن مقایسه می کنند؛ اما تذهیب اروپایی با تذهیب به شیوه ایرانی، به طور کلی، فرق دارد. آذینهای تذهیب اروپایی از ساقه ی درختی مانند مو و برگهای رنگین تشکیل شده است و در کنار آنها، گاهی پرندگان، حیوانها، صورتهای مختلف انسان و مناظر طبیعی را می توان دید.
پیشینه تذهیب


پیشینه آذین و تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران، به دوره ساسانی می رسد. بعد از نفوذ اسلام در ایران، هنر تذهیب در اختیار حکومتهای اسلامی و عرب قرار گرفت و «هنر اسلامی» نام یافت. اگر چه زمانی این هنر از بالندگی فروماند، اما مجددا پویایی خود را به دست آورد. چنانکه در دوره ی سلجوقی مذهـبان ، آرایش قرآنها، ابراز و ادوات، ظرفها، بافته ها و بناها را پیشه ی خود ساختند و چندی بعد، در دوره تیموری این هنر به اوج خود رسید و زیباترین آثار تذهیب شده به وجود آمد. هنرمندان نقاش، صحافان و صنعتگران ، به خواست سلاطین از سراسر ایران فراخوانده شدند و درکتابخانه های پایتخت به کار گمارده شدند. بدین ترتیب، آثار ارزشمند و با شکوهی پدید آمد. در دوره ی صفوی، نقاشی، تذهیب و خط درخدمت هنر کتاب آرایی قرار گرفت و آثاری به وجود آمد که زینت بخش موزه های ایران و جهان است. اما، رنج هنرمندان بی ارج ماند و ارزش آنان در زمان زندگیشان شناخته نشد و هنر نقاشی به ویژه تذهیب، پس از دوره صفوی از رونق افتاد. اگر چه هجوم فرهنگ غرب به ایران ، حرکت پیشرو این هنر را کند ساخت، ولی با زحمت هنرمندان متعهد و دوستداران هنر این مرز و بوم، شعله ی هنر تذهیب همچنان فروزان است.
:104::282::238::109::72:
گردآونده:طه-Borna66

[Borna66]

نقاشان و مذهّبان قدیم، خود ابزارهای كار خویش را آماده می كردند و در این زمینه، تجربه ها آموخته بودند كه این تجربه ها سینه به سینه نقل می شد. اما، بعدها این روش پسندیده به فراموشی سپرده شد و اكثر رموز كار از شاگردان مخفی ماند. چنان كه تا به حال كتابی جامع در این باره نوشته نشده است.
برای تذهیب، نیاز به این ابزارهاست: قلم مو، طلا و نقره، مهره، كاغذ آهار مُهر شده، كاغذ پوستی، كالك و یا طرح سوزنی، رنگ، پرگار، ترلینگ و خط كش.
قلم مو

قلم مو را از موی سمور و موی پشت گردن گربه – بین دو كتف تا روی دم – درست می كنند. اغلب، موی زیر گلوی گربه را برای تهیه قلم مو مناسب دانسته اند؛ اما این نظر نادرست است.

روش درست كردن قلم مو یكسان است، ولی سلیقه ها متفاوت است. پس از چیدن مو از پشت گردن گربه، موها را با شانه ی كوچك و ویژه این كار از ته شانه می زنند تا تمامی كركها از ته آن خارج شوند. موهای شكسته را نیز از موهای سالم سوا می كنند و بیرون می ریزند. نوك موها را به اندازه مورد نیاز، وارد قالب می كنند. برای آنكه نوك موها در قالب نظم یابند و در یك خط قرار گیرند، ته قالب را به جای هموار می زنند. آنگاه موها را از قالب در می آورند، خیس می كنند، ته آنها را با نخ می بندند و نوكشان را از انتهای شاه پركبوتر – این پر را قبلا تمیز كرده اند و نوك آن را بریده اند – رد می كنند تا موها به نوك شاه پر برسند. پس از بیرون آوردن مقدار موی مورد نظر از نوك شاه پر، انتهای پر را چسب می ریزند و دسته ای را كه ساخته اند به آن می چسبانند. اینك، قلم مو برای نقاشی كردن آماده است.
در قدیم، نقاشان بهترین قلم موها را می ساختند. این قلم موها كمی بلندتر و نوك تیزتر از قلم موهای امروزی بودند. این مساله را از چگونگی خطوط آمده در نقاشیهای قدیمی می توان دریافت. زیرا در این نقاشی ها ، پردازها كمی كشیده تر از پردازهای نقاشی هایی بودند كه در خَـلق آنها از قلم موی گندمی شكل و كوتاه استفاده می شود.
امروزه، جنس قلم موهای ساخته ی اروپا از موی سمور و سنجاب است كه البته، موی سنجاب به قلم مو كیفیت بهتری می دهد. اما در كشورهای جهان سوم از هر گونه موی موجود و در دسترس استفاده می شود. چنانكه در چین، انواع قلم مو با موهای مختلف و برای كاربردهای گوناگون تهیه می شود.

طلا و نقره

از طلا برای زیباتر كردن و هماهنگی بیشتر بخشیدن به یك طرح تذهیب استفاده می شود. در قدیم، به ویژه در عهد سلجوقی، ورق طلا را بر روی كاغذ می چسباندند و سپس، طرح هایی را بر روی آن پیاده می كردند. این رویه ی كار، به خصوص در هنر كتاب آرایی مصریان، بسیار دیده شده است.

بعدها، طلا را به وسیله ی سریشم و یا عسل حل می كردند ( عسل بهتر و راحت تر طلا را حل می كند) . سپس آن را می شستند، پاك می كردند و بعد از زدن بر روی كاغذ مورد نظر، آن را مهره می زدند و براق می كرد كه به آن پخته می گفتند و یا آنكه طلای حل شده را مهره نمی زدند و در نتیجه، رنگ طلایی مات به دست می آمد ( طلای خام ) كه امروزه این روش همچنان مرسوم است.
گاهی، طلا را با وسیله ای مانند سنجاق فشار می دادند تا فرورفتگی ایجاد شود كه به آن «سنجاق نشان» می گفتند. این روش بیشتر در دوره ی قاجار مرسوم بوده است.
نقره هم برای رنگین تر كردن و متفاوت ساختن رنگهای تذهیب كاربرد دارد. نقره را به مانند طلا كوبیده و بعد با سر یشم و یا عسل حل می كردند. با افزودن نقره به طلا، رنگهای متفاوت به دست می آید. امروزه، از دفترچه های طلا كه از اروپا وارد می شود استفاده می كنند.

مهره

مهره را برای صیقلی كردن كاغذ و یا برای مهره زدن و براق كردن طلا و نقره به كار می برند. جنس مهره از عقیق و گاهی از یشم است. عقیق یمنی، بهترین عقیقی است كه برای این كار مصرف می شود و عقیق های سلیمانی ایرانی، مصری و هندی نیز استفاده می شوند. امروزه، عقیق هندی بیشتر در دسترس است . این مهره ها به شكلهای گوناگون شاخی، سوزنی، تخت، پهن و ... ساخته می شوند و هر یك كاربرد خاص خود را دارند.

مهره هایی كه برای صیقلی كردن كاغذ به كار برده می شوند بیشتر از صدفهای دریایی بزرگ هستند. در كتابخانه های سلطنتی از مهره های بزرگی استفاده می شده است كه نمونه ی قدیمی آن در موزه ی توپقاپو سرای تركیه مضبوط است.

كاغذ

امروزه برای پیاده كردن طرح از روی كاغذ فرعی ِ طراحی شده بر روی كاغذ اصلی ، از كاغذ پوستی یا كالك استفاده می شود ، ولی در قدیم این گونه نبوده است. در گذشته، طرح نقش شده بر روی كاغذ را به وسیله سوزن، سوراخ سوراخ می كردند. سپس، طرح سوزنی را روی كاغذ اصلی می گذاشتند و كیسه پارچه ای را كه داخل آن مقداری خاكه ذغال بود بر روی طرح سوزنی می زدند. بدین ترتیب، طرح اصلی از لای سوراخ ها بر روی كاغذ اصلی نقش می بست. پس از پاك كردن خاكه های اضافه، طرح اصلی را با رنگ قهوه ای كم رنگ، قلمگیری می كردند. طرحی را كه از كاغذ سوزنی بر روی كاغذ اصلی منتقل می شد «داغ» می گفتند.

امروزه، قلمزن های اصفهان، شیراز، تهران و شماری از دیگر شهرهای ایران از همین روش استفاده می كنند. كاربرد واژه ی كپی كردن، برای عمل برگرداندن طرح از روی كاغذ فرعی بر روی كاغذ اصلی، رایج است.

رنگ

رنگ از جمله مبحث های مهم نقاشی و تذهیب است. در گذشته، نقاشان و مذهّبان رنگهای مورد نیاز را خود با سختی فراوان، تهیه و آماده می كردند. فقط در دربار سلاطین، رنگسازان به نقاشان در این زمینه یاری می دادند. بدین سبب، نقاشان در زمینه ی رنگسازی و تركیب رنگ ها بسیار آزموده و دانا بودند.

امروزه به دلیل در دسترس نبودن تجربه های پیشینیان و كم تجربگی اكثر پژوهندگان داخلی و خارجی، درك نادرستی از فن رنگسازی گذشته وجود دارد. برای مثال اندیشه آمیختن رنگ سفید با لاجورد، برای كم رنگ كردن این سنگ ، درست نیست. لاجورد سنگی است بسیار خوشرنگ و زیبا كه از دوره های ماقبل تاریخ، در ساخت زینتهایی چون گردن بند، انگشتری ، نشانها و لولها به كار می رفت. در قدیم، لاجوردشویان ایرانی، این سنگ را از بدخشان افغانستان می آوردند و می كوبیدند. آنان با سایش و شستن لاجورد، طی زمان كوبیدن این سنگ، رنگهای آبی متفاوتی از كم رنگ تا پررنگ را به دست می آوردند. از این رو، برای كم رنگ شدن لاجورد نیازی به افزودن رنگ سفید به لاجورد نیست، مگر در مواقعی كه به رنگ آبی خیلی روشن احتیاج باشد.
گل اخرا، گل ماشی، زرنیخ سیاه ، سرخ و سبز، لاجورد، نیل، زنگار، سبز سیلو، شنگرف، سورنج و سفید رنگهایی هستند كه در قدیم كاربرد داشتند.

پرگار، ترلینگ، خط كش

پرگار، ترلینگ، خط كش از دیگر ابزارهای مورد استفاده در هنر تذهیب هستند كه در قدیم، در نهایت زیبایی و استحكام، در ایران ساخته می شدند.

[Borna66]

برای انجام یك اثر تذهیب، پس از آماده كردن بوم، طرح مورد نظر را روی كاغذ پیاده می كنیم. با برداشتن طرح روی كاغذ كالك(طرح 1) (http://www.tebyan.net/image/big/1385/11/1931394317116988243147100321196541174664.jpg)كا� � را ادامه می دهیم و سپس، آن را بر روی بوم اصلی برمی گردانیم. یعنی بر پشت كاغذ كالك مهره می زنیم.
پس از پیاده كردن طرح بر روی بوم، اطراف خطوط طراحی شده را با رنگی كم مایه قلمگیریو در پایان، خطوط مدادی را پاك می كنیم .
اینك مرحله ی طلا زدن فرا رسیده است. در اینجا، تمام خطوط ساقه ها و برگ ها را چنان كه لازم باشد طلا می زنیم(طرح 3) (http://www.tebyan.net/image/big/1385/11/177157807711923511261072054418573472293.jpg). سپس، طلا را مهره می كنیم تا برق بیفتد.
پس از مهره كردن، در صورت لزوم، گل ها و طرح های دیگر را رنگ می كنیم. قلمگیری طلایی ها و گل ها و سایه زدن آنها مرحله دیگری از كار تذهیب است(طرح 4) (http://www.tebyan.net/image/big/1385/11/1832111691101741161623950722227913761206182.jpg)ك ه عمل لاجورد زدن را در پی دارد.
لاجورد زدن كار بسیار حساس و ظریفی است(طرح 5) (http://www.tebyan.net/image/big/1385/11/25119330721351791881912271584182352053148.jpg)و دقت در آن سبب می شود كه خطوط ساقه ها ظرافت خود را حفظ كنند و خطوط طلایی یكنواخت باشند. بدین ترتیب است كه تذهیبی زیبا، جالب و چشم نواز به دست می آید. در واقع، روش درست انجام دادن تذهیب همین است كه سَدِه ها تجربه شده و به ما رسیده است.
در قدیم، در مكتب كشمیر، این روش مرسوم بود كه ابتدا تمامی سطح مورد نظر را لاجورد می زدنند و سپس، با خطوط طلایی بسیار ظریف بر روی آن طراحی می كردند. آهسته مهره زدن مرحله بعدی كار تذهیب بود. این روش، امروزه مرسوم نیست.
گاهی اوقات، مُذّهبان برای راحتی كار، به غلط، ابتدا لاجورد می زنند و سپس ساقه ها را به رنگ طلایی در می آورند. این روش سبب می شود كه نه تنها كار مهره زدن مشكل شود بلكه به هنگام طلایی كردن ساقه ها، طلا به اطراف لاجورد گیر كند و ساقه ها یكنواختی خود را از دست بدهند. (طرح 6) (http://www.tebyan.net/image/big/1385/11/172176522657126147612311414211318523834223.jpg)ت� �هیبی كامل را ارائه می دهد كه شمسه ای كوچك برای حاشیه كتاب است.