سيستمهاي خبره در كتابخانه و محيط اطلاعاتي

[Y@SiN]

چکيده :
این مقاله به بررسی اجمالی سیستمهای خبره در کتابخانه و محیط اطلاع رسانی می پردازد. در ابتدا ماهیت سیستمهای خبره را بررسی کرده و سپس ضمن بحث در مورد کاربردهای سیستمهای خبره در کتابخانه سیر تاریخی آن را نیز بیان می کند.




کليد واژه ها :*هوش مصنوعي *سيستمهاي خبره *كتابداري *اطلاع رساني *كتابخانه


متن مقاله :
مقدمه

اينكه مي گوييم كتابداري يك علم ميان رشته اي است سخني به گزاف نگفته ايم . به مدد تحقيقات گسترده دانشمندان علوم مختلف، علم كتابداري و اطلاع رساني از بدو پيدايش تا كنون راه بسياري را پيموده است. كاربرد علوم مختلف در اين رشته روز به روز بيشتر مي شود و با پيشرفت آن علوم، علم كتابداري خود نيز دچار تغيير و تحول مي گردد.در اين ميان سهم علم كامپيوتر از ديگر علوم چشمگيرتر است. وارد شدن زمينه تحقيق هوش مصنوعي در علوم كامپيوترتحولات بسياري را در نوع خدمات كتابداري و اطلاع رساني نويد مي دهد.
براي اينكه بتوانيم زمينه هاي كاربردي هوش مصنوعي را در كتابخانه ها متصور شويم بايد ماهيت ، مسائل اساسي، و موانع توسعه اين سيستمها را در كتابخانه ها بشناسيم. از طرفي بايد بتوانيم آنها را با خدمات سنتي كتابخانه تطبيق دهيم. بطوريكه در نهايت هم كاربر و هم كتابدار از مزاياي اين تكنولوژي جديد بهره مند شوند.

ماهيت سيستم خبره:
هوش مصنوعي زمينه هاي تحقيقاتي متفاوتي را در بر مي گيرد كه از مهمترين و پركاربردترين آنها مي توان به سيستمهاي خبره اشاره كرد.
سيستم خبره نوعي برنامه رايانه اي است كه در حوزه موضوعي خاص داراي خبرگي مي باشد؛ يعني مي تواند تصميم بگيرد يا به تصميم گيري يك فرد خبره كمك كند.
سيستمهاي خبره براي حل مسائلي بكار مي روند كه الگوريتم خاص و يا دانش صريح براي حل آن مسائل وجود ندارد.
در كتابخانه زمينه هاي فعاليت سيستم خبره وجود دارد. بطوریکه فناوري سيستم خبره مي تواند رهيافتي نو براي حل مسائل آن باشد.
سیستم خبره براي گرفتن دانش و رفتار يك خبره در يك زمينه موضوعي خاص طراحي شده است به همين خاطر سيستمهاي مبتني بر دانش(KBSs ) نيز ناميده شده اند. يك سيستم خبره معمول از يك موتور استنتاج و يك پايگاه دانشي ساخته شده است. پايگاه دانشي از قوائد و حقايقي تشكيل شده كه دانش بدست آمده از خبره را مي سازد و موتور استنتاج از اين قوائد و حقايق همراه با داده هايي كه توسط كاربر وارد شده براي ترسيم نتايج استفاده مي كند. كه به افراد با دانش كم اجازه مي دهد به دانش خبره دسترسي پيدا كنند. براي ايجاد يك سيستم خبره ارتباط بين برنامه نويسان كامپيوتري و خبرگان موضوعي مورد نياز است. اين برنامه نويسان كامپيوتري مهندسان دانش ناميده مي شوند. خبرگان به برنامه نويسان كامپيوتري چگونگي حل مشكل را مي گويند تا آنها از آن براي طراحي و ايجاد فرايند حل مشكل و تصميم گيري سيستم خبره استفاده كنند.

مسائل و مشکلات سیستمهای خبره:
هر سیستم خبره برای یک کار خاص طراحی می شود و نمی تواند از تجربیاتش برای استفاده و تطبیق در کارهای دیگر استفاده کند. انعطاف پذیری کم و نبود قابلیت اطمینان از دیگر مشکلات سیستمهای خبره است.بطوریکه آیا او قادر به تشخیص مناسب جمع و مفرد کلمات , اصطلاحات شغلی و عامیانه است؟ آیا مفهوم نحوی جملات مبهم و پیچیده را می تواند درک کند مثلاً از جمله "عفو جایز نیست اعدامش کنید"چه درکی دارد؟!
مسائل انسانی:
وقتی یک سیستم خبره وارد کتابخانه می شود , چگونه باید با سیستمهای موجود سازگار گردد؟ آیا کاربران به او اعتماد می کنند؟ آیا کاربران و کتابداران آموزشهای لازم را در این زمینه دیده اند؟ آیا کارکنان مهارتهایی دارند که بوسیله ماشین قابل انجام نباشد؟ مثلاً کار مرجع سطح بالا, برآورد مؤثر از نیازهای کاربران, ارتقاء منابع و...
مسائل اجرایی:
ایجاد و استفاده از سیستمهای خبره مستلزم تحمل بار سنگین مالی است. سخت افزار باید قدرتمند و سریع باشد. فضای ذخیره کافی مورد نیاز است. مدیریت سیستم تخصصی و مهارتهای پشتیبانی نیاز است. چگونگی انجام مؤثر کارها برای کاربر و کارکنان نیز مورد سؤال است. (برای مثال صحت, فراخوانی و ربط نتایج بصورت رضایت بخش در یک محیط تعاملی)

سيستمهاي خبره در كتابخانه ها:
سيستمهاي هوشمند در كتابخانه ها در تلاش براي گرفتن دانش خبرگان كتابداري و بكار بردن درست آن دانش مي باشند. ارائه دانش، جداسازي حوزه هاي دانش خبره، تعريف مناسب سطوح جزئيات اطلاعات، رمز گذاري دانش شخصي بعضي از مسائل پيچيده اي هستند كه هنوز بايد حل بشوند.
تكنيكهاي هوش مصنوعي مي تواند بسياري از كارهاي اضافي و تكراري را در كتابخانه انجام دهد. با اين حال اين تكنولوژي ها نبايد جايگزين كتابدار شوند. كتابداران بهتر است باسيستمهاي هوشمند همكاري داشته باشند؛ بطوريكه زمينه هاي كاري كتابداري كه مي تواند بوسيله ماشينها انجام شود به آنها واگذار گردد و كتابداران خود را با نقشهاي جديدي وفق دهند كه از عهده ماشين خارج است. به همين علت كتابداران بايد با قابليتهاي هوش مصنوعي آشنا شوند و به ايجاد هم افزايي بين انسان و كامپيوتر بپردازند.

كاربردهاي سيستمهاي خبره در كتابخانه ها:
دو دليل عمده براي استفاده از سيستمهاي خبره در كتابخانه وجود دارد: اولاً دانش خبرگان را در همه زمانها براي كاربران كتابخا نه در دسترس قرار دهد.ثانياً وقت كتابدار را در پاسخ به سؤالات روزمره و تكراري هدر ندهد.
كاربردهاي كتابخانه اي سيستمهاي خبره متعاقب شروع كار هوش مصنوعي در اواخر دهه 1950 بوجود آمدند.در سال 1967 سيستمي براي بازيابي عناوين آثاري كه مي توانستند به سؤالات مرجع زيست شناسي پاسخ دهند بوجود آمد. در اواسط دهه 1970 چندين برنامه كامپيوتري با نام سيستمهاي خبره بوجود آمدند. اين سيستمهاي اوليه از نظر سرعت و انعطاف پذيري محدود بودند كه بعضي از اين محدوديتها با ظهور ميكرو كامپيوتر ها از بين رفت. در دهه 1980 علاقه به سيستمهاي خبره به شدت افزايش يافت. در سال1988 تحقيق در مورد اين سيستمها به نقطه اوج خود رسيد. توسعه و علاقه به اين سيستمها به نظر مي رسد از آن به بعد سير نزولي پيدا كرده باشد كه ازعمده علل آن مي توان به زمان بري ، هزينه بري ، و نبود خبرگي و منابع مناسب كه براي توسعه اين سيستمها مورد نيازند؛ نام برد. از اين گذشته نوعي عدم اطمينان براي فوائد بالقوه اين سيستمها در آينده وجود دارد. با اين حال پيشرفت در تكنولوژي OPAC ها و WWW ممكن است دوبا ره آتش علاقه به زمينه تحقيقي سيستمهاي خبره را شعله ور كند. در ادامه به چگونگي كاربرد سيستمهاي خبره خصوصاً با تاًكيد در بخش مرجع و با زيابي اطلاعات در شبكه مي پردازيم.
عموماًً سيستمهاي خبره قابليت بكار برده شدن در بسياري از حوزه ها ي كتابخانه و محيطهاي اطلاعاتي را دارند.اما معمولترين اين حوزه ها : بازيابي on-line ، خدمات ارجاعي و مرجع بوده اند. حوزه هاي ديگري كه به آن توجه قابل ملاحظه اي شده است عبارتند از :فهرست نويسي و رده بندي، نمايه سازي و چكيده نويسي، مجموعه سازي و مديريت اطلاعات.
فهرست نویسی و رده بندی:
سیستمهای خبره می توانند به عنوان مشاور برای فهرستنویسان باشند که می تواند شامل فعالیتهای آموزشي فهرستنويسي،چگونگی پيروي از قواعد فهرستنويسي، نشان دادن خودكار سرشناسه و موارد مشابه باشد.از نمونه های سیستمهای خبره فهرست نویس می توان به N-Cube اشاره کرد که دانش رده بندی را به صورت سلسله مراتبی بر اساس UDC ارائه می دهد.ساختار آن از یک رده مادر, زیر رده ها, یک مجموعه از قواعد و یک مجموعه از فرضیات ارائه شده است که بصورت یک ساختار درختی بر اساس اطلاعات عناصر کتابشناختی یک اثر خاص جستجو می شود.وقتی که یک قائده با یک گره در درخت تطابق پیدا کند بوسیله کتابدار بررسی شده و شماره رده بندی آن بیرون کشیده می شود.
نمایه سازی و چکیده نویسی:
که بطور خلاصه می تواند در تعيين اصطلاحات نمايه، از طريق تطبيق خودكار با تزاروس و واژههاي كنترل شده در نمایه سازی و در چکیده نویسی به تعیین جملات کلیدی کمک کند.
مجموعه سازی:
سیستمهای خبره می توانند در موارد زیر سودمند باشند:
مشاوره در سفارش مواد بر اساس بودجه، بازنگري ها، اندازه و نوع مؤسسه، تاريخ خريدها، رد سفارشات؛
تعييين عمده فروش يا كارگزار براي تهيه مواد انتخاب شده ؛
آماده سازي خودكار پيايندها؛
پيشنهاد خريد عناوين براي مجموعه سازي؛
بروز كردن پايگاههاي اطلاعاتي(در صورت تغيير عنوان يا توقف نشريه)
تعيين شماره پيايندهاي گمشده و درخواست پيگيري
وآماده سازي آمار و گزارشها.
مدیریت اطلاعات:
برای کاهش اضافه بار اطلاعاتی کاربران می توان از سیستمهای خبره استفاده کرد. بصورتیکه این سیستمها روی موضوعات مورد علاقه کاربر جستجو کرده و اطلاعات حاصل شده را بصورت مرتب شده ارائه می دهند.از موارد کاربرد این چنینی می توان به خدمات آگاهی رسانی جاری سفارشی؛ جستجوی سفارشی خودکار؛ ایجاد روزنامه ها و وب سایتهای شخصی برای مثال My Yahoo ؛ موتورهای جستجوی سفارشی؛ پیشنهاد سایتها و اقلام مرتبط با علاقه کاربر و ترجمه اسناد به زبانهای دیگر اشاره کرد.

عوامل هوشمند: (Intelligent Agents)
در توليدنوعي از سيستمهاي خبره نحوه انديشيدن انسان مد نظر نيست. اين سيستمها متكي به قوانين و منطقي هستند كه پايه تفكر آنها را تشكيل داده و آنها را قادر به استنتاج و تصميم گيري مي نمايد. آنها با و جودي كه مانند انسان نمي انديشند، تصميماتي عاقلانه گرفته و اشتباه نمي كنند. اين سيستمها لزوماً دركي از احساسات ندارند . هم اكنون از اين سيستمها در توليد agent ها در نرم افزارهاي كامپيوتري بهره گيري مي شود. agent قادر به شناسايي الگوها و تصميم گيري بر اساس قوانين فكر كردن خود است . قوانين و چگونگي فكر كردن هر agent در راستاي دستيابي به هدفش تعريف مي شود. از عوامل هوشمند كتابخانه اي مي توان به Internet Softbot اشاره كرد كه يك روبات نرم افزاري ساخت دانشگاه واشنگتن است كه قادر است ترتيبي مناسب از فرمانهاي اينترنت را تركيب كند. براي تصميم گيريهاي آينده، اطلاعات را جمع آوري كند؛ از خطاها دوباره شروع كند و فرماني جديد در صورت لزوم صادر كند به عبارت ديگر Softbot مي تواند ياد بگيرد و نيازهاي اطلاعاتي كاربران جديد را بفهمد.
يك agent يا عامل هوشمند در كتابخانه بايد قادر به يادگيري و بحث و مذاكره با كاربر باشد چون بايد خودش را با كاربر و محيط متغير تطبيق دهد به عبارت ديگر كمك به كاربر در تسهيل اطلاعات( جستجو، يافتن و اداره اطلاعات ) هدف عامل هوشمند خبره است. كه از موارد كاربرد آن مي توان در اداره فيلترهاي ميلها و اخبار و همچنين مرورگرهاي كتابخانه اي اشاره كرد.Toolkits و Lotus Notes براي فيلترگذاري و كمك جستجو براي پايگاههاي داده هاي گوناگون بكار مي روند. سيستم SHADE كه پرسش دانشي و دستكاري زباني را به كار مي برد ؛ بعنوان يك ميانجي براي مصرف كنندگان و توليد كنندگان اطلاعات عمل مي كند. عوامل هوشمند در حال حاضر بيشتر در دو حوزه زير رايج هستند:

1. عوامل فيلترگذار( مرور كردن اطلاعات)
از پيش مرتب كردن يا انتخاب كردن پيامهاي e-mail براي نوع خاصي از كار مثلاً forward كردن به همكاران. Lotus Notes و Inbox Assistant چنين فيلترهايي را دارند. فيلترگذاري اخبار اينترنت، صفحات وب ، اسناد كتابخانه، مرور پايگاه داده هاي ويدئويي و ديگر منابع اطلاعاتي از ديگر كاربردهاي عوامل فيلترگذار هستند.
2. عوامل جستجو
در داستان علمي تخيلي Anniversary" " ايزاك آسيموف.او سيستم كامپيوتري را توصيف مي كند كه قادر به فهم و پاسخ دادن به سؤالات به زبان طبيعي است (تعامل بين يك عامل هوشمند و جستجوي اطلاعات توسط عامل انساني) هر چند چنين سيستمي هنوز بوجود نيامده است اما نمونه هاي ابتدايي آن كمك بزرگي براي مرور كردن ميليونها صفحه وب و مجموعه هاي بزرگ كتابخانه اي است. Web Watcher مثالي است كه دانش در باره لينكهاي مفيد كه با علائق كاربر مشابه است بدست مي آورد. او بوسيله بازخورد مرتبط از كاربر ياد مي گيرد و به نياز اطلاعاتي او پاسخ مي دهد.

وظايف يك عامل هوشمند:
1. ياد گرفتن تايپ، فاصله گذاري، غلطهاي املايي هر كاربر و تصحيح آنها.
2. يادگيري واژگان استفاده شده بوسيله هر كاربر و بكار بردن تزاروس مناسب يا پيدا كردن لغات پذيرفته شده.
3. انجام دادن تعويض لغات و اصطلاحات بر اساس نتايج بازيابي گذشته و بازخورد كاربر.
4. بازبيني منابع اطلاعاتي كه بوسيله هر كاربر استفاده مي شود و بررسي براي افزايش علايق جديد مرتبط در آن منابع و منابع جديدي كه حوزه هاي مورد علاقه كاربر را در بر دارد.
5. نگهداري يك سابقه بروز از نيازهاي اطلاعاتي كاربر، بوسيله حوزه هاي اطلاعاتي قديمي ، بر اساس تاريخ آخرين استفاده.

خدمات مرجع:
سؤالات مرجع بوسيله طيف مختلفي از منابع مثل اطلسها، فرهنگها، و داير‌‌ة المعارفها پاسخ داده مي شوند. زمان استفاده از منبع مناسب، انتخاب ابزار مرجع مناسب و دانش عميق تر براي مصاحبه در حيطه كتابدار مرجع متخصص است. قدم ضروري براي پاسخ به سؤال اين است كه بدانيم سؤال به كدام گروه از ابزارهاي مرجع مربوط مي شود كه اين همان فرايند تصميم گيري است.
يك سيستم خبره مرجع بايد نقش ميانجي انساني را بازي كند كه مراحل زير را در بر مي گيرد:
1. ترجمه نيازهاي كاربر به شكل پذيرفته شده
2. تأييد و در صورت لزوم تعريف دوباره نيازهاي كاربر
3. شناخت سطحي مناسب از اطلاعات مورد نياز
4. بدست آوردن ابزار مناسب براي پيدا كردن اطلاعات با استفاده از يك راهبرد مناسب
5. اصلاح اطلاعات بدست آمده
6. تكرار مراحل فوق در صورت لزوم
در حال حاضر بسياري از سيستمهاي خبره در بخش مرجع كتابخانه ها به كارمي روند. كه از آن جمله است سيستمهايي كه به خواننده كتاب داستان پيشنهاد مي كنند؛ نوع خاصي از رژيم غذايي را پيشنهاد مي كنند؛ به انتخاب يك نمايه در زيست شناسي يا كشاورزي كمك مي كنند؛ سؤالات به زبان طبيعي را به صورت عبارتهاي جستجو ترجمه مي كنند مثلاً در پايگاههاي جستجويي مثل Medline به كاربر آموزش مي دهند چگونه از پايگاهي مثل Index Medicus براي جستجوهاي موضوعي استفاده كند. در حال حاضر سيستمهاي خبره مبتني بر اينترنت زيادي وجود دارند كه سؤالات را با زبان ساده انگليسي انطباق می دهند كه كمك مرجع فوري را فراهم مي آورد. اخيراً اجراي چنين سيستمهايي از ثبات لازم برخوردار نبوده است. با اين حال اصلاح آنها، كاربري سيستمهاي خبره را از يك كتابخانه خاص فراتر برده بطوريكه فوائد آن شمار بيشتري از مراجعان كتابخانه را در بر مي گيرد.

شبيه سازي انسان:
سیستمی که مانند انسان فکر کند. این سیستم با مدل کردن مغز انسان و نحوه اندیشیدن انسان تولید خواهد شد. از این سیستم ممکن است اعمال انسانی سر بزند. نقطه اوج پيشرفت در سيستمهاي خبره سيستمي است كه كاربر نتواند آن را از انسان تشخيص دهد.ْJustin Cassel و تيمش در آزمايشگاه MIT يك دلال معاملات ملكي هوشمند بصورت انيميشني و سه بعدي ساختند تحت عنوان"Conversational Humanoid" . Humanoid مي تواند به سؤالات كاربر در خصوص املاك پاسخ دهد؛ علاوه بر اينكه از زبان اشاره نيز استفاده مي كند. شايد در آينده يك چنين سيستمي بعنوان كتابدار مرجع مجازي يا يك Librarianoid براي پاسخ به سؤالات مرجع در كتابخانه ايجاد شود.
با فرض اين پيشرفتها و كاربري بيشتر سيستمهاي خبره آيا روزي مي رسد كه نقش واسط اطلاعاتي يعني كتابدار از بين برود ؟ تعيين اينكه چه وقت مناسب است كه از اين سيستمها در خدمات کتابخانه ای بخصوص در بخش مرجع استفاده شود نيز لازم است كه تعيين گردد.

نتیجه گیری:
كاربرد AI در كتابخانه بسياري از فعاليتهاي كتابخانه اي نظير فهرست نويسي، نمايه سازي، بازيابي اطلاعات و... را آسان نموده است. اين سيستمها گرچه در همه موارد نمي توانند جايگزين مناسبي براي كتابدار باشند اما وجود آنها در كتابخانه در عصر اطلاعات ضرورتي است كه نمي توان آن را ناديده گرفت. و در تعامل با كاربرباعث ارتقاء نقش كتابدار بعنوان واسط اطلاعاتي مي شوند. اگر چه سیستمهای خبره محدوديتهاي طبيعي يك انسان را ندارند؛ با اين وجود در استفاده از اين سيستمها بايد جامع نگر بود و محدوديتها و مشكلات آنها را نيز در نظر گرفت.

http://www.ketabdar.org/magazine/det....asp?number=88 (http://www.ketabdar.org/magazine/detailarticle.asp?number=88)