تاریخ آنچه به نام « لذت » در ایران مشهور شد !

[Borna66]

در طلب کام، دخانيات و مشروبات در تاريخ ايران، از عصر صفوی تا دوره مشروطيت، کتابی است نوشته رودی ماتی، استاد تاريخ در دانشگاه دليور (Delaware) در ايالات متحده امريکا؛ و يکی از آثار بديع و برجسته‌ای که در قلمرو ايران‌شناسی به تازگی انتشار يافته است.

مراد نويسنده از "دخانيات" هرگونه مواد مخدر است از ترياک گرفته تا توتون و تنباکو. هم‌چنين از "مشروبات" نويسنده هم به مشروبات الکلی نظر دارد و هم به نوشيدنی‌های وارداتی مانند قهوه.
اين کتاب با انواع و اقسام مواد سکرآور يا فعال‌کننده ذهن و روان سروکار دارد که دماغ ايرانيان را تر می‌کرد و آن‌ها را سر کيف يا سر ذوق و وجد می‌آورد.

[Borna66]

مورخان چيزهای خرد

نوشتن تاريخ پديده‌هايی چون قهوه، شراب، توتون و تنباکو در غرب، از نيمه دوم سده بيستم آغاز شد و دامنه‌ای گسترده يافت. اکنون پژوهش‌های روشن‌گری در دست است درباره تاريخ شب، روز، خواندن، نوشتن، غذا، لباس زير، چرخ، اندام انسان و هر چيز "خرد و جزيی" ديگری که روزگاری در خور تاريخ‌نويسی به شمار نمی‌آمد.

نوشتن تاريخ اين پديده‌ها که واقعيتِ ملموس و عينی جامعه و فرهنگ هستند، برآمده از انقلابی عظيم در نگارش تاريخ و نگرش به تاريخ است.

در پی اين انقلاب که در دهه‌های آغازين سده بيستم صورت بست، تاريخ‌نگاران تاريخ را ديگر گزارش صنعت‌کرد قهرمانان، پيامبران، پادشاهان و جنگ و صلح و افت و خيز آن‌ها ندانستند و همراه با تحولات در فلسفه و علوم انسانی، روند تاريخ را پيچيده و برخاسته از عوامل گوناگون ارزيابی کردند.

اگر به قول تولستوی، در جنگ و صلح، موضوع تاريخ "زندگی مردمان و بشريت" است، تاريخ به مفهوم کلاسيک آن که "تاريخ رسل و ملوک" و شرح فتح و ظفر و حکايت هزيمت و زوال آنان بود چه اندازه از سرگذشت آدمی را بازمی‌تاباند؟
در نگرش تازه به تاريخ، "فايده تاريخ" ديگر آموختن عبرت نبود؛ بل‌که شناخت انسان بود. پس لاجرم تاريخ می‌بايست همه سويه‌ها و سايه‌های زندگی انسانی را فراگيرد و تاريخی شود از سرگذشت هر انسان، چه رعيت چه پادشاه، ستم‌گر يا ستم‌ديده، دانشمند يا ساده‌لوح.

[Borna66]

قهوه و تاريخ

از آن‌جا که ما آدميان در تعامل با جهان زندگی می‌کنيم تاريخ هر پديده‌ای که در شبکه روابط انسانی ما جاگرفته يا تاريخ هر يک از رفتارهای ذهنی يا عينی ما بخشی از سرشت انسانی است که بر پهنه تاريخ گسترده می‌شود و آگاهی از آن ما را به تودرتويی، رنگارنگی و دگرگونی مدام "ذات" بشر رهنمون می‌گردد.

بدين روی، مثلاً تاريخ قهوه، تنها تاريخ ماده‌ تلخ و سياه نوشيدنی نيست؛ تاريخ انسان است که در رويارويی با قهوه چه انديشيده و چه کرده؛ و اين جوشانده غليظ در روابط اجتماعی، ساختار سياسی و حتا مناسبات اقتصادی او چه اثری برجا نهاده است.
بر اين بنياد، تاريخ يک جامعه، فرهنگ و روابط قدرت حاکم بر آن را می‌توان از ورای تاريخ اين جرم تيره، روشن کرد. رودی ماتی با اين نگرش به سراغ پژوهش تاريخ نوشيدنی‌ها و دودکردنی‌ها در چهار سده مهم تاريخ ايران رفته است.

[Borna66]

شراب و سرخوشی در جوامع اسلامی

پژوهش‌های زيادی درباره مصرف مواد سرخوشی‌آور در جوامع ديگر پيش از دوران مدرن و پس از آن صورت گرفته است. در اين پژوهش‌ها تأکيد شده که اين مواد نه تنها نقش مهمی در بازرگانی و تجارت داشته‌اند که نمادها و نشانه‌هايی از شعاير دينی، مناسبات اجتماعی و تغييرات سياسی نيز بوده‌اند. اما متخصصان خاورميانه، بسی ديرتر از تاريخ‌نگاران جوامع غربی به سراغ نوشتن تاريخ واقعيت‌های مادی‌ از اين دست رفته‌اند.

پژوهش درباره شراب در جهان اسلام چندی است که آغاز شده است؛ اما بيشتر اين پژوهش‌ها بر نقش و معنای عرفانی شراب در ادبيات تکيه کرده‌اند و مثلاً پرسش‌هايی از اين دست پاسخ نمی‌يابد که با وجود حرمت شرعی شراب، چرا مسلمانان بسياری باده‌نوشی می‌کردند (يا می‌کنند).
رودی ماتی، باور دارد سنت ايده‌آليستی ايران يکی از عواملی است که پژوهش‌گران ايرانی و ايران‌شناسان غربی را وامی‌دارد بيشتر به "سرشت متعالی، معنوی و آرمانی تاريخ ايران" روی کنند و به جنبه‌های زندگی مادی از جمله توليد و مصرف کالاها علاقه‌ای نشان ندهند.

[Borna66]

تاريخ و استعاره

افزون بر اين، سنت غنی ادبيات و عرفان و دين و فراوانی منابع و اسناد تاريخی در اين‌باره اغواگر نيرومندی برای پژوهش‌گران بوده و سبب ‌شده که مثلاً در بررسی اثر مواد سرخوشی‌آور بيشتر به استعاره‌ها پناه ببرند تا به بررسی نظام اقتصادی، اجتماعی و سياسی.

چنين بود که در سنت ايران‌شناسی، مطالعات تاريخی، بيشتر، بر پژوهش ادبيات و دين متمرکز شده است.

تاز‌گی کار نويسنده اين کتاب، از جمله در رويکرد نوين او به تاريخ‌نگاری ايران است.
ايران‌شناسان کلاسيک گويا باور داشتند که جان و جوهر يک کشور را ابعاد غيرمادی و معنوی آن می‌سازند. ايران‌شناسان جديد تحت تأثير تاريخ‌نگاری جديد از اين انگاره فاصله می‌گيرند و به نوشتن تاريخ پديده‌های مادی و عينی اقبال می‌کنند، زيرا می‌دانند که اين پديده‌ها می‌توانند چه تحولات اجتماعی و فرهنگی شگرفی پديدآورند
__________________

[Borna66]

منشور قهوه، دخانيات و مشروبات

کتاب در طلب کام از جمله کتاب‌ها در قلمرو ايران‌شناسی است که می‌کوشد به جای بررسی مفاهيم و پديده‌های انتزاعی، "فرهنگ مادی" را موضوع کار قرار دهد؛ دخانيات و مشروبات الکلی و قهوه، پديده‌هايی مادی هستند که با رشته‌ای از ايده‌ها و رفتارهای مربوط به ذوق و سليقه، لذت، منزلت و اعتبار و احترام اجتماعی پيوند دارند.

رودی ماتی می‌نويسد: "قهوه، دخانيات و مشروبات الکلی، منشوری را شکل می‌دهند که از ميان آن می‌توان به جامعه ايرانی نگريست".

ممکن است کسی تصور کند پديده‌هايی که نويسنده تاريخ‌نگاری آن‌ها را به عهده گرفته است "لوکس و تجملی" هستند و چندان جايگاه مهمی در جامعه ندارند که بتوانند چيزی از مناسبات اجتماعی بازتابانند.
آقای ماتی باور دارد "اين پديده‌ها را نمی‌توان به سادگی لوکس و تجملی خواند و در نتيجه امری فرعی در جامعه پنداشت؛ دودکردن و شادخواری کارهايی هستند که تمايز ميان امور تزيينی و تجملی و امور ضروری را برهم می‌زنند و در نتيجه نمادهايی از فرايند تحول فرهنگی، معنا و نشانه‌های درازمدتِ دگرگونی‌هايی می‌شوند که اين پژوهش به دنبال شناخت آن است".

[Borna66]

تاريخ و نشانه شناسی

مواد مخدر و نوشيدنی‌هايی چون قهوه و شراب، در تاريخ چهارصد ساله ايران، واقعيتی عينی و مادی بوده‌اند که مردمان رشته‌ای از معناهای گوناگون به آن‌ها بخشيده‌اند. رودی ماتی می‌گويد پژوهش او اين پديده‌ها را در دو جنبه مادی و نشانه‌شناختی‌اش برمی‌رسد.

اين رويکرد به باور او، با قرار دادن ايران در دوره زمانی طولانی، جامعه‌ای پويا را آشکار می‌کند که با جهان بيرون از خود در تعامل بوده است.

نويسنده کتاب در طلب کام استدلال می‌کند که ورود نوشيدنی‌ها يا مخدرات تازه به ايران در عصر صفوی نه تنها نمونه‌ای از ورود ايران به شبکه اقتصادی جهانی تازه‌ای است؛ بل‌که نشان‌دهنده گشودگی مردم به روی کالاهای تازه و ميل به بومی‌کردن آن‌ها نيز هست.

در اين فرايند، هم ذوق مردم عوض می‌شده و هم آن مواد با دستکاری تدريجی مردم طعم و بوی ويژه ايرانی می‌گرفته است.

شاه و شراب

از سوی ديگر، حمله اعراب و ورود اسلام به ايران، ايرانيان و به ويژه اهل ديوان و دربار را از عادت نوشيدن شراب بازنداشت و حتا شاهان صفوی نيز هوادار شرب مدام بوده‌اند.

شاه اسماعيل که در جنگ چالدران از عثمانی‌ها شکست خورد اوقات بسياری، به جرعه‌ای دماغ را تر می‌کرد و برخی شاهان ديگر صفوی نيز با نوشيدن پيوسته اين تلخوش عمر خويش را کوتاه کردند.

همين‌طور کشيدن ترياک هم سنت ايرانی کهنی بود که در عصر صفوی رونق فراوانی در ميان توده‌ مردم يافت.
نخبه‌گان سياسی و نظامی وقتی در نوشيدن شراب يا در کشيدن ترياک به افراط می‌گراييدند، تدبير و خردورزی تباه می‌شد و شوکت و حشمت سلطانی و نظامی آسيب می‌ديد.

[Borna66]

افيون از قحطی تا انقلاب

در اين ميان، رويداد تلخ، به زير کشت رفتن بخش عظيمی از زمين‌های کشاورزی بود که از جمله در قحطی سال‌های 72-1869 نقشی عمده داشت.

در اين سال‌های قحط، يک دهم اهالی ايران جان خود را از دست دادند. تنباکو هم به محض آن‌که در سده شانزدهم وارد ايران شد، به سرعت جای خود را در ميان ايرانيان گشود و حتا سه قرن بعد، هسته مرکزی شورشی اجتماعی شد و زمينه‌ساز انقلاب مشروطيت – گسترده‌ترين جبنش اجتماعی در تاريخ ايران تا آن هنگام – گرديد.

قهوه و چای هم اگر چه دست‌مايه شورش‌ها و جنبش‌هايی از اين دست نشدند، در الگوهای جامعه‌پذيری مردم ايران اثری شگرف نهادند و سرانجام البته چای توانست بر قهوه پيروز شود و به نوشيدنی محبوب و رايج بيشتر ايرانيان بدل گردد.

کامرانی نابهنگام

دوره‌ چهارصد ساله‌ای که در اين کتاب بررسی شده، بی‌اختيار خواننده را به مقايسه ايران و اروپا برمی‌انگيزد. در دورانی که اروپا به سوی پيشرفت و عقلانی کردن نظام زندگی می‌تازد و به همين سبب مردمان سخت‌کوش و پرکار و رياضت‌کش شده‌اند، تصويری که از ايران پيش چشم ما می‌گسترد مردمانی است بيشتر لذت‌جو و کام‌ران، کم‌کار و کرخت و نيز در دوران افول عقلانيت.

رودی ماتی می‌گويد در اين کتاب کوشيده تا به مقايسه‌ای ارزشی دست نزند و تنها نشان دهد زير تأثير چه شرايط و عواملی مواد سکرآور و سرخوشی‌زا اين اندازه در زندگی اجتماعی و سياسی ايرانيان نقش يافتند.

از نظر او مطالعه ايران پيش از اسلام نشان می‌دهد که اسلام تنها اصل نظم‌دهنده جامعه و فرهنگ نبوده و همه رفتارهای جامعه ايرانی را نمی‌توان به آن نسبت داد.
در عين حال، نويسنده می‌انديشد بايد به خاطر داشت که "جديت و متانت مطلق، وضعيت طبيعی و اوليه آدمی نيست" و مواد مخدر و نوشيدنی‌های سکرآور هميشه و همه‌جا تقريباً مصرف می‌شده و حتا در هيچ دوره‌ای مانند دوران مدرن اين مواد به صورت قانونی و غيرقانونی مصرف نشده است.

[Borna66]

فصل های "در طلب کام"

عنوان‌های ده فصل اين کتاب که در دو بخش آمده چنين است:

بخش نخست عصر صفويه:

فصل نخست: نگاهی کلی: ايران از قرن شانزدهم تا قرن نوزدهم؛ فصل دوم: شراب در ايرانِ عصر صفويه: افراط و امساک؛ فصل سوم: شراب در ايران عصر صفويه: از منع نيم‌بند تا قدغن‌کردن قطعی؛ فصل چهارم: ترياک در ايران عصر صفويه: مواد مخدرِ بومی‌شده؛ فصل پنجم: توتون در ايران عصر صفويه: لذت و تحريم؛ فصل ششم: قهوه در ايران عصر صفويه: بازرگانی و مصرف.

بخش دوم عصر قاجار:

فصل هفتم شراب در ايران عهد قاجار: از نقض شريعت تا تظاهر به فسق؛ فصل هشتم: ترياک و تنباکو در ايران عصر قاجار: از لذت تا فروش و نماد ملت شدن؛ فصل نهم: از قهوه به چای: دگرگونی الگوی مصرف در عهد قاجار؛ فصل دهم: قهوه نوشيدن در قهوه‌خانه: سياست مصرف در ايران عهد قاجار

در طلب کام، تصويری تاريخی از چهار سده ايران را پيش چشم خواننده می‌گذارد. خواننده ايران‌پژوه به هر جنبه از تاريخ ايران در اين دوره علاقه‌مند باشد، از خواندن اين کتاب نمی‌تواند تن بزند؛ زيرا اين کتاب پيوستگی همه پاره‌های جامعه به هم را بازنموده و نشان داده که پديده‌های مادی چه اثری سترگ در شکل دادن به نظام‌های اخلاقی و معنوی دارند.

البته برای خواننده ايرانی، بهره از خواندن اين کتاب به يافته‌ها و نتيجه‌های آن خلاصه نمی‌شود؛ بل‌که شيوه تاريخ‌نويسی رودی ماتی که امروزه شيوه پذيرفته تاريخ‌نويسی در غرب به شمار می‌رود، بيش از هر چيز آموزنده است.
کتابشناسی:Matthee, Rudi, The Pursuit of Pleasure, Drugs and Stimulants in Iranian History, 1500-1900, Princeton University Press, 2005, 347 pages