مجسمه شهری

[Borna66]

مجسمه شهری، حجمی سه بعدی و دارای فرم و بیان هنرمندانه است كه از جهات مختلف قابل نظاره است.جزیی از مبلمان شهری است كه خارج از فضای بسته قرار گرفته است.
هر سال دهها مجسمه و اثر حجمی به وسیله شهرداریها در فضاهای شهری و به ویژه میدان های شهرهای بزرگ و كوچك نصب میشود. این حركت در صورتی كه به خوبی هدایت شود میتواند سهم مهمی در ارتقاء كیفیت این فضاها داشته باشد به ویژه آن كه در سالهای اخیر چنین فعالیتهایی عمومیت بیشتری یافته و اغلب شهرداریها برآنند كه مراكز میدان های خود را مزین به پیكرهای سازند، محصول این فعالیتها خلق آثاری بوده است كه گاه ارزشمند، برخی اوقات معمولی و در مواردی نیز فاقد ارزشهای زیبایی شناسانه و موجب تنزل فضای میدان بودهاند.
«هدف شهرسازی ایجاد محیطی آرام و سالم است كه آسایش و غنای زندگی در آن ممكن باشد، آسایش را میتوان در تامین نیازهای مردم تعریف كرد اما غنای زندگی هنگامی پدید میآید كه معنویت هنری در محیطهای شهری مزاحم باشد.»
مجسمهها میتوانند نقش بسزایی در غنی ساختن زندگی شهری از طریق بیان و هنری داشته باشند این امر به ویژه در میدان ها و فلكههای نقاط عطف شهر كه كانون توجه شهروندان هستند، از اهمیت بیشتری برخوردار است.
عملكرد اصلی مجسمهها ایجاد حس مكان و هویت تعریف شده و القا روحیه خاص در فضا یا تقویت روحیه یك فضا است تعریف این عنصر و متمایز ساختن از سایر عناصر مبلمان شهری و آثار حجمی چندان ساده نیست و هر تعریفی در این زمینه نسبی است چرا كه مجسمهسازی یك رشته هنری است و هنر نیز تعاریف محدود و مشخص را برنمیتابد و خلاقیت هنری مرزهای هر تعریفی را در مینوردد اما برای آن كه مبنایی برای بحث وجود داشته باشد تعریف زیر قابل ارایه است:
● تعریف مجسمه شهری
مجسمه شهری، حجمی سه بعدی و دارای فرم و بیان هنرمندانه است كه از جهات مختلف قابل نظاره است (بنابراین متفاوت از نقش برجسته است كه معمولا حداقل از یك جهت غیرقابل دیدن است و به زمینهای متصل شده) موضوع آن معمولا پیكره یك انسان، حیوان، گیاه یا شی است و جزیی از مبلمان شهری است كه خارج از فضای بسته قرار گرفته است.
كاركرد اصلی مجسمه تزئین، هویت بخشی یا انتقال پیامی به ناظران است و از مصالحی نظیر سنگ، بتن، فلز، چوب، فایبرگلاس ساخته میشود.
مهمترین وجه تمایز مجسمههای شهری با مجسمههایی كه در فضای بسته قرار گرفتهاند، آن است كه بینندگان مجسمههای فضای باز بیشتر، تواتر دیدار آنها فزونتر و تركیب ناظران آن متنوعتر است، بدین ترتیب افرادی كه حتی سواد خواندن و نوشتن ندارند بیننده این حجمها هستند. مجسمهسازی شهری كار مشترك مجسمهسازان، طراحان منظر و مبلمان شهری، برنامهریزان و طراحان شهری است كه با حمایت و هدایت مدیران شهری انجام میپذیرد هر یك از این عوامل در این فرایند نقشی را بر عهده دارند. ساخت مجسمه به وسیله هنرمند مجسمهساز انجام میشود و سایر متخصصان در انتخاب مقیاس و مكان مناسب نقش دارند. هدف این همكاری آن است كه ضمن رعایت ملاحظات عملكردی بیشترین لذت بصری برای ناظر به وجود آید.
مجسمه تنها اثر حجمی زینتبخش میادین نیست، آثار حجمی متنوعی در فضاهای شهری استفاده میشوند كه اگرچه گاهی تشابه نزدیكی با مفهوم مجسمه دارند اما دارای هویت متمایز هستند. بهرهبرداری هوشمندانه از این آثار حجمی نیز میتواند در ارتقای كیفیت فضایی شهر موثر باشد. انواع اصلی آثار حجمی را میتوان به نحو زیر طبقهبندی كرد: .
● طاقهای یادمانی
طاقهای یادمانی معمولا برای گرامیداشت وقایع بزرگ تاریخی ساخته شدهاند بیشترین آن را طاقهای پیروزی كه یادمان پیروزیهای نظامی بزرگ است و طاقهایی كه به یاد سربازان گمنام كشته شده در جنگها برپا میشوند، تشكیل میدهند. یك نمونه از این طاقها را میتوان در میدان اتوال ۴ پاریس مشاهده كرد. این طاق برای یادآوری پیروزیهای ناپلئون ساخته شده است.
● ستونهای یادمانی
سرمنشا این ستونها به شهرهای یونان باستان باز میگردد این ستونها كه از طاقهای یادمانی قدیمیتر هستند، بیشتر برای گرامیداشت یك شخص یا یك رویداد مهم تاریخی به كار برده شدهاند. در بسیاری از موارد مجسمه یك فرد مهم بر فراز این ستونهای بلند نصب میشد. این تركیب نشاندهنده اهمیت بسیار زیاد آن فرد بود.
نوع دیگری از ستونها كه به تنهایی و بدون مجسمه به كار برده میشوند ستونهای هرمی شكل هستند كه منشا مصری دارند و برای مصریان باستان نمادی مذهبی به شمار میآمد. این ستونها برای نشان دادن مركز به كار میآمد و نمادی از هندسهگرایی، نظم و قدرت بود از جمله مواردی كه این نوع متون مورد استفاده قرار گرفته، میدان مهم بیضی شكل مقابل كلیسای سنت پیتر در رم است كه در آغاز نیمه دوم قرن ۱۷ ساخته شده است. این ستونها برای بیان ثبات، پایداری و همبستگی نیز به كار میآمد و گاهی نیز نمادی از آغاز عصری جدید بود.
● ساعتهای تزئینی
ساعتهای تزئینی، زینتبخش بسیاری از میادین هستند و اشكال متنوعی دارند كه یكی از آنها برج ساعت است، این ساعتها اثر قوی بر چشم، فكر و ذهن رهگذر دارد و اگر به دقت مكانیابی و با حساسیت جایگاه آن طراحی شود، نشانه قوی در شهر محسوب میشود و تاثیر بصری قوی خواهد گذاشت. این نوع اثر حجمی فرم باستانی ندارد و در قرنهای اخیر به كار گرفته شده است.
از سوی دیگر موضوعات، مضامین و مفاهیمی كه دستمایه ساخت مجسمههای شهری میشوند به طور عمده در مقولات زیر قابل طبقهبندی است:
۱. مشاهیر و شخصیتهای تاریخی، فرهنگی، ادبی، هنری، سیاسی، علمی و... نظیر فردوسی، ابوریحان بیرونی، میرعماد
۲. مبارزان، دلاوران و شهدا، نظیر میرزا كوچكخان جنگلی، امام قلی خان، رییسعلی دلواری، شهید بابایی.
۳. ورزشكاران نظیر تختی.
۴. روایتها و شخصیتهای اسطورهای نظیر روایت مبارزه گرشاسب و اژدها
۵. موجودات اسطورهای نظیر سیمرغ
۶. مضامین مذهبی نظیر توحید، نماز، اذان، انتظار فرج و...
۷. مضامین مذهبی، سیاسی نظیر شهادت، ولایت و...
۸. یادمانهای تاریخی، سیاسی، ورزشی و عمرانی نظیر یادمان انقلاب در میدان انقلاب تهران و یادمان صعود ایران به جام جهانی فوتبال در بندر گناوه، یادمانهای جنگ و یادمانهای گازرسانی به شهرها.
۹. مضامین عاطفی یا احساسی نظیر مجسمه مادر
۱۰. مضامین اقتصادی و معیشتی نظیر مجسمههایی كه معرف شیوه معیشت و تولید در شهر یا منطقه هستند مانند مجسمه ماهیگیر، چای كار، چوپان و....
۱۱. تولیدات عمده شهر و منطقه نظیر مجسمه پسته، گندم، گلاب و....
۱۲. مضامین طبیعی و اقلیمی نظیر مجسمههایی كه معرف طبیعت یا حیوانات ویژه منطقه هستند مجسمه پرندگان یا حیوانات بومی.
۱۳. مضامین سنتی و فرهنگی نظیر مجسمههایی كه شیوههای زندگی عادات فرهنگی، نحوه تغذیه، آشامیدنیهای مورد علاقه و... را نشان میدهد: مجسمه قوری چای، فنجان و...
۱۴. مضامین عملكردی نظیر مجسمههایی كه معرف عملكرد مكان هستند نظیر مجسمه كوهنورد در تهران كه معرف هویت ورزشی این منطقه است.
۱۵. پیامها و مفاهیم انتزاعی یا واقعی فرهنگی اجتماعی نظیر تنهایی انسان، آزادی، تقابل مدرنیسم و سنت، رنج، فقر، بیخانمانی، انحطاط، پرواز، شكوفایی، تلاش و...
۴.نقشها و كاركردهای مجسمه
۱.تقویت حس مكان: یكی از مهمترین كاركردهای مجسمه ایجاد حس مكان تعریف شده، القا روحیه خاص در فضا یا تقویت روحیه یك فضاست. «مكانبخشی از فضاست كه به وسیله شخص یا چیزی اشغال شده است و دارای معنایی ارزشمند است» در صورت هماهنگی مجسمه با محیط و تقویت انسجام بصری محیط پیرامون، شهروندان احساس رضایت و آرامش بیشتری میكنند و حس مكان تقویت میشود.
۲. تعریف و هویت بخشی به فضاهای شهری: «هویت یعنی محل یك محل معین حدی كه شخص میتواند یك مكان را به عنوان مكان تمایزی از سایر مكانها شناخته و یا بازشناسی كند به طوری كه شخصیتی مشخص، بینظیر و یا حداقل مخصوص به خود را دارا شود». مجسمههایی كه از طراحی خلاقانه و هنرمندانهای برخوردارند میتوانند هویتبخش باشند.
۳. ارتقای كیفیت و ایجاد سرزندگی فضاهای شهری: فضای خالی از هنر، جذابیت ندارد و فقدان جذابیت از كیفیت فضا میكاهد و مانع ایجاد حس سرزندگی و نشاط در فضای شهری است، مجسمه میتواند این هر دو را در صورت وجود سایر شرایط به فضا، ارزانی دهد.
۴. ارتقای آگاهیهای عمومی و معرفی نمادها و ارزشهای فرهنگی: مجسمهها و توضیحات متصل به آنها میتوانند سطح دانش و آگاهیهای عمومی شهروندان در خصوص حوادثهای فرهنگی یا سایر زمینهها ارتقا بخشند به عنوان مثال میتوانند مردم یك منطقه را با شخصیتها یا رویدادهای تاریخی یك منطقه آشنا سازند یا نمادهای فرهنگی آن منطقه را معرفی كنند.
۵. معرفی عملكرد و روحیه میدان یا محدوده پیرامون آن یا تداعی عملكرد تاریخی یا فرهنگی آن: بسیاری از میادین محل وقوع حوادث تاریخی منحصر به فرد هستند، مجسمهای كه موضوع آن این رویداد تاریخی باشد تا سالها بعد از آن میتواند تداعیگر این واقعه باشد، همچنین عملكرد فعلی میدان میتواند به وسیله مجسمه بیان شود، مثلا نصب مجسمه كوهنورد در میدانی كه مبدا عزیمت كوهنوردان به كوهستان است، بیانگر روحیه ورزشی حوزه پیرامونی میدان است.
۶. تعریف مركز ثقل و نقطه تمركز میدان: مجسمه به عنوان عنصری در مركز میدان از هر دو طرف دیده و درك میشود و می تواند نمایانگر مركز میدان باشد به همین دلیل است كه حتی در میادین خالی از خودرو نیز بسیاری از طراحان، مجسمه را در مركز ثقل میدان نصب میكردند، تا حس مركزیت را تقویت و نوعی نظم بصری به وجود آورند.
۷. ایجاد یك نشانه شهری: نشانه از عناصر اصلی سازنده سیمای شهر است از نظر كوین لینچ «نشانههای عواملی در تشخیص قسمتهای مختلف شهر هستند خصوصیات نشانه باید چنان باشد كه بتوان آن را از میان عوامل بسیار بازشناخت اگر نشانهها فرمی واضح داشته باشند، با زمینه خود متضاد و به اطراف خود غالب و مسلط باشند شناخت آنها به آسانی میسر است و احتمال بیشتری هست كه بر آنها معنایی متصور باشد، مجسمهها در بسیاری موارد به ویژه اگر اندازه آنها بزرگ باشد میتوانند به عنوان نشانه در سطح محله، منطقه یا حتی شهر مطرح شوند.»
۸. ایجاد انگیزه برای بهسازی محیط توسط شهروندان: نصب مجسمهای مطلوب در میدان و بهسازی آن موجب میشود كه ساكنان اطراف میدان انگیزهای برای كیفیت بخشی به محیط خود پیدا كنند و تلاش كنند كه محیطی متمایز به وجود آورند.
۹. مكاننمایی: منظور از مكاننمایی این است كه طراح، مجسمه و پیرامون آن را به نحوی طراحی كند كه تداعیكننده یك فضای به خصوص مثلا میدان جنگ، یك بیشه یا یك چراگاه باشد.
۱۰. تناسب بخشی به نام میدان: مجسمهها در میادینی كه از سابقه تاریخی خصی برخوردار نیستند و نامی قراردادی برای آنها تعیین شده است میتوانند به نحوی طراحی شوند كه نام میدان را در اذهان بینندگان تثبیت كنند مثلا نمادی از لاله در میدان لاله چنین كاركردی دارد.
۱۱. معرفی سبكها و سنتهای هنری: مجسمهها هنر را به میان مردم میآورند از این رو می توانند مردم را با سبكهای هنری قدیمی یا جدید آشنا سازند و بر دانش هنری و سواد بصری آنها بیفزایند.