تیمورلنگ و جنایت های او به ویژه در اصفهان

[Borna66]

تیمور لنگ و قتل عام مردم اصفهان

مناره ای از جمجمه ها

نوشتهء: سیروس غفاریان

در۷۹۰ ه ق ۲۷ اوت ۱۳۸۷ میلادی تیمور لنگ اصفهان را فتح كرد ولی به سبب آنكهعده ای از مردم اصفهان بر ضد او شورش كردند و مامورین وصول باج را كشتند،دستور قتل عام مردم را صادر كرد. مورخین نوشته اند كه هفتاد هزار نفر ازمردم كشته شدند و از سرهای آنها مناره های زیادی ساخت.
تیمور تا نوامبر۱۳۸۷میلادی آذرماه به مدت سه ماه در اصفهان باقی ماند و سپس در دسامبر۱۳۸۷به سمت شیراز رهسپار شد تا سلسله آل مظفر را از میان بردارد. حالببینیم كه تیمور كه بود و چه كرد و با چه بهانه و انگیزه ای در اصفهان قتلعام به راه انداخت و چگونه رخت از این جهان بربست. «تیمور» Timur راایرانیان به سبب لنگی پای چپش، تیمورلنگ می خوانند اروپائیان به او «تامرلان» می گویند. تیمور فرزند «ترغای» از قوم تاتار بود كه آن قوم نیزشاخه ای از مغولان آسیای مركزی بودند. تیمور به زبان مردم آسیای مركزی بهمعنی «آهن» است. او در ۸ آوریل ۱۳۳۵ میلادی در شهر «كش» شهر سبز كنونی درجنوب سمرقند بر سر راه این شهر و بلخ به دنیا آمد. طایفه ای كه تیمورمتعلق به آن بود «برلاس» نام داشت.
ابن عربشاه مورخ معروف در كتاب «عجایب المقدور» می نویسد: تیمور درنوجوانی وقتی كه مشغول دزدیدن گوسفندی بود، پایش مجروح شد و چون به خوبینمی توانست راه برود به تیمورلنگ معروف شد. تیمور در جوانی به حكومت «كش»نائل شد و به تدریج بر همه ماوراءالنهر چیره شد و شهر سمرقند را پایتختخود قرار داد. تیمور وقتی بر ماوراءالنهر غلبه كرد متوجه ایران شد. او از۱۳۸۱میلادی ۷۸۳ ه ق حمله به شهرهای خراسان را آغاز كرد و تا ۱۸ فوریه۱۴۰۵كه در شهر اترار در محل فاراب قدیم به سرماخوردگی شدید و افراط درشرب خمر، جان به جان آفرین تسلیم كرد. بخش عظیمی از جهان كه مدت ۲۵ سال دراضطراب و ترس بود نجات یافت. مورخان جهان از تولد تا مرگ او برایش افسانههایی نیز ساخته اند.
ابن عربشاه مورخی كه درباره دوره تیمور قلمفرسایی كرده است در كتاب عجایبالمقدور می نویسد: «در شب تولد او جسمی مانند شهاب سنگ از هوا بر زمینخورد و در نتیجه شراره هایی از آن بر هوا خاست و باز می گوید كه موقع تولددستش خون آلود بود. خون آلود بودن دست را برای چنگیز نیز گفته اند.» درزمان تولد او طاعون مرگ سیاه اكثر نقاط اروپا و بخشی از آسیا را فرا گرفتبه طوری كه مورخین نوشته اند، نیمی از مردم انگلستان به كام مرگ فرو رفتندو دو سوم دانشجویان دانشگاه آكسفورد نیز طعمه طاعون شدند.
تیمور وقتی كهبه قصد كشورگشایی به ایران و ممالكت مجاور حمله برد، كمتر از طاعون نبود. «گیبون» (Gibbon) مورخ انگلیسی می گوید كه: «او تازیانه عبرت خدایی برمخلوق زمین بود. نه بانی خیر بود و نه مرهم جراحات آنها.» سر جان ملكمگفته است كه تیمور از بزرگ ترین جنگاوران عالم ولی از بدترین پادشاهانروزگار بود. او از ماوراءالنهر جنگ و غارت را آغاز كرد و تمام خراسان،سیستان، هند و به خاك ایران از شمال تا جنوب شام، آسیای صغیر، غرب ایران وبالاخره هر جایی كه انسانی زندگی می كرد به ضرب شمشیر گرفت و ساختن كلهمناره از ابداعات او است. هارولد لمب نویسنده كتاب تیمورلنگ می نویسد:موقع محاصره هر شهری در روز اول پرچم سفیدی جلو سراپرده خود برمی افراشت واین علامت آن بود كه اگر مردم شهر تسلیم شوند، آزاری نمی بینند.
در روزدوم پرچم سرخ می شد و این علامت آن بود كه اگر شهر تسلیم شود فقط سردارانآن شهر مجازات می شوند. در روز سوم پرچم سیاه می شد به این معنی كه تماماهل شهر باید بمیرند. ولی در مورد هرات خلف وعده كرد و در مرحله دوم كهپرچم قرمز را برافراشته بود به شهر حمله برد و ضمن كشتار همه مردم، آن راویران ساخت. اگر شكوه و جلال تیمور را می خواهیم بدانیم باید سفرنامه «كلاویخو»Clavigo سفیر اسپانیا در دربار تیمور را مطالعه كنیم تا به اخلاقو روش زندگی او آگاه شویم. كلاویخو در هشت سپتامبر ۱۴۰۳ تیمور را در چادرسلطنتی ویژه در سمرقند ملاقات كرد. تیمور به سبب آنكه از نسل صحرانوردانبود با آنكه قصر باشكوه شاهی در سمرقند داشت درون یك چادر به سبك ایلیزندگی می كرد كه شكوه و جلال و عظمت و زیبایی آن از یك قصر سلطنتی بیشتربود.

[Borna66]

اخلاق و روش زندگی امیرتیمور تمام مورخین و سفرنامه نویسان، هارولد لمب و كلاویخو و سایرین در این نكتهمتفق القول هستند كه تیمور همه جا را غارت می كرد تا بتواند سمرقند را چونیك شهر رویایی بسازد.ثروت امیرتیمور از طلا و نقره و سنگ های قیمتی و جواهرات، آن قدر زیاد بودكه می توانستند سطح زمین را با سكه طلا فرش كنند و هر روز هزار مثقال طلاخرج آشپزخانه و شربت خانه خصوصی او بود. بی رحم تر از این مرد در جهانیافت نمی شد و اگر مقابل چشم او صد هزار مرد و زن و كودك را سر می بریدندكوچك ترین تاثیری در او نمی كرد. او چون می خواست در یك جامعه اسلامی موردتوجه مردم و علما و دراویش قرار گیرد، خیلی به دینداری تظاهر می كرد. امادر خفا شراب می خورد.
تیمور به رسم ایلیاتی درون چادر و یا اگر هم در قصرسلطنتی بود روی زمین غذا می خورد. چون از نسل صحراگردان آسیای مركزی بودغذای او اكثرا كباب گوشت كره اسب بود. او برای ساختن سمرقند و قصرها ومساجد آن از تمام شهرهای ایران هنرمندان و صنعتگران را به آنجا برد. وقتیمی خواست شهر زادگاه خویش كش را تجدید بنا كند دو تن از معماران كه به اوقول داده بودند كه در موقع معینی ساختمانی را تمام خواهند كرد، موفق نشدندآن دو را گردن زد. در اداره كشور و انتصاب فرماندهان ویژگی هایی داشت كهخوی وحشیگری او را نمایان می ساخت. كسی را به فرماندهی سپاه انتخاب می كردكه از نظر منش و شخصیت سنگدل تر، بدخوتر و بی رحم تر و فرومایه تر باشد.
در سخن گفتن از لغات فارسی، تركی و مغولی استفاده می كرد. به مجرد اینكهدرباره كسی قضاوت می كرد اگر بمیرد بهتر است ملازمان او در كشتن آن فردبیچاره اقدام می كردند. در ۱۹۴۱ همزمان با حمله هیتلر به شوروی كه نزد روسها به جنگ میهنی مشهور شد، خاورشناسان شوروی قبر تیمور را شكافتند تاببینند كه از روی شكل جمجمه اش مجسمه او را بسازند.
بعد از ۵۷۵ سال اسكلتاو سالم بود و پای چپش كوتاه تر از پای راستش بود و روی جمجمه اش هنوزمقداری از ریش او كه حنایی رنگ بود وجود داشت. او طی سه حمله همه ایران راتسخیر كرد. ادوارد براون در تاریخ ادبیات خود وقتی از دوره تیموریان صحبتمی كند از اعمال سبعانه او چند فقره را ذكر كرد كه از آن جمله است «قتلعام مردم سیستان در ۷۸۵ ه ۱۳۸۳ م كه در آن واقعه دو هزار نفر را زنده زندهدرون جرز دیوار گذاشتند. در دهلی صد هزار اسیر هندی را سربرید ۸۰۱ هدسامبر۱۳۹۸ و نیز زنده به گور كردن چهار هزار نفر ارمنی در ۸۰۳ ه ۱۴۰۰ م ودیگر بر پا كردن بیست كله مناره در همان سال نزدیك حلب و دمشق و دیگر قتلعام سكنه اصفهان در ۷۸۹ ه اوت ۱۳۸۷و اینها اندكی از بسیار حوادث خونین استكه در آن بی اعتنایی او را به جان ابنای نوع انسانی نشان می دهد.»
از مورخین دوره تیموری شرف الدین علی یزدی صاحب ظفرنامه در نوشتن تاریختیمور چاپلوسی را به حداكثر رسانید با تمام چاپلوسی هایی كه از تیمور كردهنتوانسته است كه قتل عام ها و كله مناره های امیرتیمور را ناگفته بگذارد وآن قدر حیا و ملاحظه نداشته كه او را از طرف خداوند موید و منصور هم میشمارد. ولی حقایق را سرجان ملكم در كتاب تاریخ ایران این گونه می گوید: باهفتصد هزار نفر لشكر كه او را می پرستیدند، اعتنایی به خیالات سایر طبقاتمردم نداشت. مقصود او بلندی نام و فتح بلاد بود و به جهت تحصیل اسباب ایندو مطلب پروا نداشت كه ملكی با خاك یكسان شود یا خلقی با تیغ بی جان شود.او جبار و متكبر و ظالم بود. حیات و عافیت جمیع افراد بشر را در مقابلترقی و استیفای خواهش خود به پر كاهی نمی سنجید.وقتی كه لرستان را در ۱۳۸۵ م ۷۸۷ ه ق فتح كرد مبارزینی را كه در خرم آبادو بروجرد در برابر او مقاومت كرده بودند زنده از پرتگاه های بلند به دروندره ها پرتاب كرد.

[Borna66]

قتل عام مردم اصفهان

شهر اصفهان از نظر آبادی و صنعت و هنر در مركز فلات ایران برای كلیه كسانیكه به ایران هجوم می آوردند مورد توجه بود. تیمور دنبال بهانه ای بود كهاصفهان را فتح كند.

تیمور زمانی كه در خراسان بود دچار یك نوع بیماری شد كه پزشكان تشخیصدادند كه این بیماری در نتیجه گرمی مزاج است و تنها آبلیموی شیراز است كهرفع این بیماری را می كند. تیمور از این جهت نامه ای به شاه منصور از آلمظفر فرستاد و از او درخواست كرد كه چندین ظرف بزرگ آبلیموی شیراز به سرعتبه خراسان بفرستد. شاه منصور در جواب تیمور نوشت: «من دكان عطاری ندارم كهتو مرا تحقیر می كنی و خیال می كنی كه از نسل چنگیز هستی و من برای توآبلیمو بفرستم.
این كار خیال باطلی است. اگر هم آبلیموفروش بودم برای تونمی فرستادم.» در آن زمان آل مظفر بر كرمان، شیراز، اصفهان و خوزستانفرمانروا بودند و مركز حكومت آنان شیراز بود. حاكم اصفهان عموی سلطان زینالعابدین پادشاه مظفر بود و نظر داشت كه اگر تیمور به اصفهان حمله كند ماباید دروازه های شهر را روی او باز كنیم ولی شاه منصور مظفری اعتقاد داشتكه باید در مقابل تیمور ایستادگی كرد.
در آن موقع اصفهان دارای دیوار وبرج و باروی محكمی بود كه قطر آن آن قدر پهن بود كه یك گاری می توانست رویدیوار شهر حركت كند. تیمور لنگ از راه همدان و گلپایگان خود را به سدهاصفهان رسانید و در آنجا پس از كسب اطلاعات وسیعی از وضعیت اصفهان شهر رااز بهار سال ۷۸۹ محاصره كرد. علمای شهر به اتفاق حاكم شهر توافق كردند كهاز تیمور امان بخواهند و در عوض به او باج و خراج بدهند تا شهر دچار قتل وكشتار نشود. در این موقع امیرمنصور مظفری برای جمع آوری سپاه از طریقشیراز به خوزستان به ویژه دزفول رفت.
اما حاكم وقت به تیمور قول پرداختباج و خراج داد و سه هزار سرباز تاتار برای گرفتن باج و مالیات وارد منازلمردم اصفهان شدند. یكی از اهالی اصفهان به نام «علی كچه پا» گروهی را دورخود جمع كرد و به آنها گفت كه به محض شنیدن صدای طبل در نیمه شب به همهسربازان تاتار حمله برده و آنان را بكشید. فردای آن شب تیمور شنید كه سههزار سرباز او كشته شده اند، لذا دستور قتل عام صادر كرد و برای آوردن هرسر از كشته شدگان بیست دینار جایزه تعیین كرد. سربازان تاتار آن قدر باخود سر آوردند كه تیمور دیگر نمی خواست پول بدهد و قیمت هر سر را به نیمدینار رسانید. لذا وقتی كه تعداد سرها به هفتادهزار نفر رسید، كشتار رامتوقف كرد ولی بچه های یتیم زیادی در شهر به جا ماندند. تیمور ابتدا مردمباقی مانده را وادار كرد كه كشته شدگان تاتار را دفن كنند. در نزدیك مسجدجامع اصفهان در یك منطقه مرتفع تمام بچه های كشته شدگان توسط یكی ازبزرگان شهر جمع آوری شدند. امیرتیمور وقتی كه به سمت كودكان نظر كرد،پرسید كه این نگون بختان خاك نشین كیستند آن مرد بزرگ گفت: كودكان بینواهستند كه پدر و مادرشان به تیغ سربازان تو هلاك شده اند و تو به خاطر خدابه این موجودات بی گناه رحم كن. تیمور چیزی نگفت و به آن سویی كه كودكانبودند راند و چنان نمود كه ایشان را ندیده است. سواران از پی او شتافتند وبر آنان گذشتند و كودكان را به سم اسبان كوفتند و خرد كردند و در زیر پایاسبان با خاك یكسان كردند.
پس از این قتل عام، تیمور با سپاهیان خود به سمت شیراز حركت كرد. اهالیشهر دروازه ها را گشودند در حالی كه ملك منصور از آل مظفر در دزفول بود.او بعد از آنكه هر كس از آل مظفر را كه در شیراز اسیر نموده بود كشت بهمردم صدمه ای وارد نكرد و شاعر بزرگ شیراز یعنی حافظ را خواست و به او گفتكه من قسمت بزرگی از جهان را به ضرب شمشیر گشودم و هزاران شهر را ویرانكردم تا پایتخت های خود را آباد و زیبا كنم و تو آن را كه سمرقند باشد بهخال هندویی می بخشی. خواجه فی البداهه جواب داد، ای سلطان این بخشش های بیجا بود كه مرا به این روزگار فلاكت بار انداخت. تیمور از این جواب حافظخوشش آمد و او را بخشید و انعامی به او داد. تیمور سپس به تعقیب بقیهسلاطین آل مظفر روانه خوزستان شد و به اتفاق شاهرخ به جنگ شاه منصور رفت واو را كشت و با كشته شدن او سلسله آل مظفر منقرض شد. بالاخره تیمور بعد ازاین همه كشتار و وحشیگری به اترار رفت و در آنجا مرد. او در مقبره ای بهسال ۱۴۰۵ میلادی دفن شد كه تیمور قبلا دستور داده بود به صورت یك ساختمانمجلل بسازند و مادر او بی بی خانم در آن دفن شده بود و بعدا عده دیگری ازخاندان تیموری نیز در آن دفن شده بودند. وقتی تیمور در آن مدفون شد، اینمكان به گور امیر معروف شد.

[Borna66]

منابع:۱ جهان گشایی تاریخ، تیمور فاتح نوشته امیر اسماعیلی، انتشارات شقایق، تهران ۱۳۶۹، ۲ تاریخ پنج هزارساله ایران جلد دوم، دكتر صفی زاده، انتشارات آرون، تهران ۱۳۸۲
۳ تیمور لنگ نوشته هارولد لمب، ترجمه علیجواهركلام، امیركبیر، تهران ۱۳۳۴
۴ سفرنامه كلاویخو نوشته مسعود رجب نیا، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران ۱۳۳۷
۵ تاریخ ادبیات ایران، ادوارد براون، به تصحیح علی اصغر حكمت، از سعدی تا جامی، چاپخانه بانك ملی ایران، تهران، ۱۳۲۷
۶ منم تیمور جهان گشا، نوشته مارسل بریون فرانسوی ترجمه ذبیح الله منصوری، كتابخانه مستوفی، تهران