معماری منظر و پروژه های سازمان میراث فرهنگی

[hasti-m]

مشخصا كدامیك از پروژه‌های سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به معماری منظر و تكنیك‌های مطرح در این رشته علمی _ هنری توجه داشته است؟
در حال حاضر گروه پروژه‌های منظر و محیط كه به تصویب شورای گسترش آموزش عالی هم رسیده است طراحی و اجرای چند پروژه را بر عهده گرفته است كه از جمله آنها زندان قصر در تهران است، دیگری پردیس كوروش در چرخاب برازجان و همچنین سامان‌دهی باغ‌های تاریخی عباس‌آباد بهشهر كه سایت ناشناخته و بكری است كه آثاری از دوره تاریخی و پیش از اسلام حداقل از عصر ساسانی تا صفویه در آن موجود است. مورد دیگر پروژه صفه فرهاد تراش بیستون است كه البته ناتمام مانده و دیگری یك پروژه تفریحی فراغتی است در نزدیكی شوشتر كه به سفارش وزارت نیرو در دستور كار كارشناسان قرار دارد. اما همین جا ضروری است كه تاكید كنم سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با توجه به نوع مسوولیت و ماهیت فعالیتی كه دارد بیش از هر نهاد و دستگاه دیگری مصرف كننده و متقاضی به كارگیری اصول و تكنیك‌های معماری منظر در هدایت و برنامه‌ریزی فضاهای بیرونی است. زیرا تبدیل تمام سایت‌های تاریخی طبیعی موجود در كشور به یك قطب یا هدف گردشگری، مستلزم اجرای پروژه‌های سامان‌دهی ویژه‌ای است كه انحصاراً در تخصص معماری منظر است. از آن‌رو كه ایجاد جاذبه یا هدف‌های گردشگری به معنی اجرای پروژه‌هایی مخاطب محور است كه مبتنی ‌بر نیازها و علایق گردشگران است. نیاز و علایق افراد نیز مسبوق به گرایشات فرهنگی، اجتماعی و طبیعی آنهاست. پس از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، شهرداری‌ها سازمان محیط زیست و سازمان مسكن و شهرسازی و... به ترتیب متقاضیان و مصرف كنندگان خدمات تخصصی ویژه‌ای هستند كه رشته معماری منظر ارایه می‌كند. در حال حاضر طی بررسی‌های صورت گرفته در مجموعه دارایی‌های موجود در حوزه باغ ایرانی، به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری پیشنهاد شده است كه در برنامه‌های استراتژیك این سازمان،باغ های عباس آباد بهشهر به عنوان یكی از نقاط استراتژیك باغ‌های ایرانی ثبت و سامان‌دهی شود. اهمیت این باغ در سراسر كشور، از آن رواست كه حتی در شیراز كه به شهر باغ‌ها شهره است از چنین باغ‌های طراحی شده، متمایز و متفاوتی برخوردار نیستیم. نكته جالبی كه به این باغ از نظر تاریخی _ هنری، اهمیت استراتژیك داده است، نمایش جلوه‌های مختلف جریان آب است. این كار كه با استفاده از تكنیك‌های ظریف تراش سنگ، انجام می‌شود در اصطلاح معماری امروز معروف به تكنیك سینه كبكی است به گونه‌ا‌ی كه مثلا ریزش آبشار در مجاری آب، گاه به صورت یك پرده توری جریان می‌یابد. در باغ‌های تاریخی عباس آباد بهشهر با 10 نمونه از اجرای این تكنیك‌های ظریف و دقیق مواجه هستیم. اهمیت این باغ‌ها زمانی آشكارتر می‌شود كه بدانیم آخرین دستاورد اروپاییان در اجرای این تكنیك‌ها مثلاً در باغ سیتروئن فرانسه كه در سال 1997 افتتاح شده، بیش از سه مورد و در پارك لاویلت همین كشور، تنها یك نمونه بوده است. این بدان معناست که متخصصان فن در اروپا با تمام تجهیرات وروش‌ها‌ی مدرن روز، تنها سه حالت از ریزش آب را پیدا كرده یا قادر به اجرای آن بوده‌اند در حالی كه در باغ‌ بهشهر، تاكنون 10 نمونه از اشكال مختلف ریزش آب در مجاری و آبروهای زیبا به دست آمده است كه از نظر تاریخی _ هنری و تكنیك كار آثاری منحصر به فرد و جهانی است. جالب‌تر آنكه فرانسویان همان سه نمونه را در تمام ژرورنال‌ها و محافل اطلاع‌رسانی دنیا، بارها و بارها مطرح و هزاران مقاله و عكس درباره آن چاپ كرده‌اند اما جای تاسف است كه ما درباره آن 10 نمونه هنرمندانه كهن در باغ های عباس آباد بهشهر، حتی یك مقاله چاپ شده هم در دست نداریم!
نمونه دیگر، زندان قصر است كه در واقع كار عملی بسیار جالبی برای دانشجویان رشته معماری منظر است. اولین نكته جالب در این مورد تضاد معنایی آشكار در نام این بناست كه تركیب متضادی از «زندان» به‌علاوه «قصر» است كه یكی در لبه طیفی از مثبت بی‌نهایت و دیگری در لبه طیف منفی بی‌نهایت، از شرایط زیستگاه انسانی است و این تضاد مستتر در واژه و عبارت ظاهری خود به تنهایی گویای داستان درازی است كه طی زمانی دراز بر این بنا رفته است. بدین معنا كه ابتدا قصر پادشاه، یعنی فتحعلی‌شاه قاجار بوده كه بعدها در دوره رضا شاه به زندان تغییر كاربری یافته است. بنابر اصول معماری منظر، در طراحی هر پروژه‌ای از این دست‌، این تضاد در واژه باید خود را نشان دهد. به گونه‌ای كه حالت جمع اضداد میان قصر و زندان، هر لحاظ شده باشد و در عین حال كاربری امروزش را به عنوان یك فضای عمومی یا Public space در منطقه 7 تهران حفظ كند. اجرای این پروژه می‌تواند متضمن یك فضای سبز، محلی برای فروش میوه، كیوسك پست و روزنامه و ایستگاه‌های فرهنگی دیگر از این دست باشد.
به هر روی از دیدگاه معماری منظر آنچه كه در تحقق و تعریف فضای جمعی اهمیت دارد، اجرای پروژه‌ها به گونه‌ای است كه اولاً فضای جمعی مورد نظر عملكرد چندگانه در تامین نیازهای مادی و مخاطبان داشته باشد نه صرفاً یك عملكرد كلی. در عین حال این فضا چنان‌كه از نامش پیداست یك فضای اختصاصی نیست، دیوار و حصاری ندارد و در تمام ساعات شبانه روز و برای همه اقشار اجتماعی قابل دسترس است. این اهداف كه به ویژه در اجرای پروژه سامان‌دهی زندان قصر اهمیت بسیار دارد، در یك برداشت كلاسیك از پروژه‌های سامان‌دهی به روش‌های معمول در ایران هیچگاه مورد توجه نبوده است.