Borna66
05-13-2009, 06:18 PM
حقوق مالکیت معنوی عمدتاً به موضوعاتی می پردازد که زائیده ی فکر واندیشه انسان است و مرتبط با آفرینش های ذهنی اوست به بیان دیگر موضوع این مالکیت ذاتاً غیر قابل لمس وعبارتند از وجهی از دانش و اطلاعاتی است که در محصولات فیزیکی یا روند تولید آنها تجلی یافته است .
عده ای از صاحب نظران اصطلاح حقوق مالکیت فکری رابرای این نظام توصیه می کنند و معتقدند که کلمه معنوی چون در مقابل کلمه مادی قرار می گیرد لفظ مناسبی نمی باشد وبه لحاظ اینکه ریشه و منشأ این حقوق فکر واندیشه انسان است ، اصطلاح حقوق مالکیت فکری را متناسب تر می دانند .این بیان اگرچه در اغلب موارد امری صحیح می باشد اما در برخی از موارد به عنوان مثال در علائم و اسامی تجاری حق انتصاب این آثار به پدیدآورنده به راحتی قابل پذیرش نیست . زیرا که منشأ استفاده از نام تجاری برای جلوگیری از نیرنگ و رقابت ناسالم می باشد و حق انتصاب اثر خلاقیت فکری نیست لذا اصطلاح حقوق مالکیت معنوی دارای شمول و عموم بیشتری است .
حقوق مالکیت معنوی در برگیرنده ی دو بخش است :
1. مالکیت ادبی و هنری وفکری
2. مالکیت صنعتی .
بخش اول به دفاع از حقوق مؤلفان ،هنرمندان وپدیدآورندگان نرم افزارها می پردازدو مالکیت صنعتی به دفاع از حق اختراع ، علایم تجاری و صنعتی کاربرد دارد .
مالکیت فکری بر این نکته دلالت دارد که حق انحصاری از یک اثر یا ایده ی فکری برای مدت معینی به مخترع یا پدیدآورندگان اثر تعلق گیرد .
مالکیت معنوی در مقایسه با مالکیت مادی پدیده ای بسیار نوپا می باشد که سابقه ی وجودی چندانی ندارد . ولی با توجه به ارزش چه معنوی وچه مادی آن جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده است به نحوی که بخش مهمی از حقوق مدنی ، اقتصادی و سیاسی جهان را مشمول خود گردانیده است .
حقوق دانان در تعریف حقوق مالکیت معنوی اتفاق نظر ندارند . لذا بیشتر به جای تعریف از این حقوق ترجیح داده اند صرفاً به ذکر مصادیق آن اکتفا کنند .
از نظر آقای دکتر کاتوزیان حقوق مالکیت معنوی حقوقی است که به صاحب آن اجازه می دهد از منافع وشکل خاصی از فعالیت یا فکر انسان منحصراً استفاده کند .
آقای دکتر صفایی مالکیت معنوی را حقوقی می داند که دارای ارزش اقتصادی ودادوستد است . ولی موضوع آن شیء مادی نمی باشد . از نظر ایشان موضوع این حقوق در واقع فعالیت واثر فکری انسان است .
در کنوانسیون تاسیس سازمان جهانی مالکیت معنوی آمده است که مالکیت معنوی شامل حقوق مرتبط با موارد زیر است :
1. آثار ادبی،هنری وعلمی
2. نمایش های هنرمندان بازیگر صدای ضبط شده وبرنامه های رادیویی
3. اختراعات در کلیه ی زمینه های فعالیت انسان
4. کشفیات علمی
5. طرح های صنعتی
6. علائم تجاری و سایر حقوقی که ناشی از فعالیت فکری در قلمرو صنعتی ، علمی ، ادبی و هنری باشد .
نظام حقوقی مالکیت معنوی فارغ از هر گونه شروط قراردادی ،حقوقی را برای پدیدآورنده اثر شناخته و مقرر داشته که همواره همه ی افراد جامعه مکلف به رعایت آن می باشند .
به عبارت دیگر این نضام موجب می گردد که این حق قانونی مستقل از قرارداد واراده ی افراد محقق گردد .
لازم به ذکر است به فرض عدم پذیرش این نظام قید کردن جملاتی مثل حق چاپ و تقلید محفوظ است . در پشت جلد کتاب را نمی توان به راحتی مانند شروط ضمن عقد دانست . چرا که از نظر عرفی کتاب به صورت مشروط خریده نمی شود و هنگام خرید نیز شرطی با او نمی شود لذا این قید هیچ حقی ایجاد نمی کند و دلالت بر التزام دیگران ندارد.
ü حقوق اسلام در مورد مالکیت معنوی
در حقوق اسلام :
در مورد حق آثار فکری حکم یا ضابطه ای وجود ندارد شاید این امر از آن جهت است که در اسلام گسترش و اشاعه دینی به عنوان یک فریضه تلقی می گردد . چنانچه در حدیثی از پیامبر بیان شده که زکات علم در نشر آن است و استفاده از مطالب دیگران در کتب فقهی امری بی سابقه نیست و مؤلفان مطالب دیگران را بدون ذکر مأخذ نقل کرده که جز عده ی معدودی از صاحب نظران گمان می رود که وی ناقل مطلب نیست بلکه مبتکر مطلب است .
در این قسمت نظر فقهای شیعه را در دو قسمت به عنوان آراء موافقان و مخالفان حق مؤلف به عنوان یک پدیده فکری مورد بحث قرار می دهیم :
الف: آراء موافقان حق مؤلف
آیت الله مکارم شیرازی در این خصوص فتوا داده اند که حق طبع و تألیف و اختراع مانند یک حق شرعی وقانونی است و از نظر اسلامی باید به آن احترام گذاشت . به تعبیر دیگر اهمیت مالکیت فکری کمتر از مالکیت عینی نیست وحکومت اسلامی باید عهده دار حفظ آن باشد . دلیل ما در این حق این است که ما همواره موضوعاتی را از عرف می گیریم و احکام آن را از شرع مثلاً وقتی می گوییم قمار حرام است حکم تحریم از قرآن و احادیث گرفته شده اما موضوع قمار چیست بسته به تشخیص عرف دارد . ایشان می گویند : در مورد مالکیت های فکری نیز مسئله همین گونه است . اسلام می گوید ظلم و ستم و تجاوز به حق ، موضوعی است که از عرف گرفته می شود و امروزه تقریباً عقلای دنیا این مسئله را به عنوان یک حق شناخته و سلب آن را ظلم می دانند .
همچنین اسلام می گوید کسی حق ندارد در ملک دیگری بدون رضای او تصرف کند این حکم نیز از اسلام گرفته شده اما موضوعش که انواع مالکیت است از عرف گرفته می شود .
آیت الله حسن مرعشی معتقد است که عدم پذیرش حقوق مالکیت معنوی در جامعه موجب حرج و مرج می شود و مشروعیت آن را امری عقلی دانسته می فرماید حق تألیف یکی از حقوقی است که در جوامع گذشته وجود نداشته است . زیرا مؤلفین در تأ لیفات و نوشته های خود منافع شخصی خویش را در نظر نمی گرفتند . اما پس ازآن که کتاب وسیله ای برای تجارت و معامله گردید مؤلف این حق را پیدا کرده که از تألیف خود درمرحله اول خودش استفاده کند . زیرا کتابی را که تألیف کرده ساخته و پرداخته خود اوست و منطقی به نظر نمی رسد کسی از نوشته و اثر او غنی شود اما خودش در فقر به سر برد . لذا در شرایط کنونی مؤلف این حق را پیدا کرده که از منافع مادی کتاب خود استفاده کند و استفاده دیگران را مشروط با موافقت خود گرداند . امروزه نمی توان گفت کسی که کتابی را خرید ومالک آن شد طبق قاعده [ الناس مُسلطونَ علی اموالِهِم ] اجازه دارد کتاب را بدون اجازه مؤلف و ناشر چاپ کند . زیرا قاعده تسلیط فقط اجازه می دهد که انسان فقط بر اموالی تصرف کند . اما مجاز نیست در حقی که دیگران در اینجا مؤلف و ناشر از آن خود می دانند تصرف نماید . اگر چنین حق خصوصی را از مؤلف و ناشر سلب نماییم حقوق بسیاری از آنها تضیع می گردد وحرج و مرجی در انتشارات به وجود می آید که از نظر شرع و قانون قابل پذیرش نمی باشد . این است که حقوق خصوصی در هر زمانی قابل تغییر و تبدیل است و چه بسا اموری که در زمانی از حقوق خصوصی نبود اما در زمان دیگر از حقوق خصوصی محسوب گردیده است .
ب: آراء مخالفان
آیت الله صافی اعتقاد دارد که حق تألیف و حق اختراع را به مفهومی که در قوانین موضوعه جدید از آن تعریف شده و آثاری که بر آن مترتب میگردد نتوانسته اند با احکام و نظامات اسلامی تطبیق دهند و از عقود و معاملات نیز نیست که بتوانیم بگوییم مشمول ادله ایی مثل اوفوا با لعقود است . در زمان شارع مقدس هم تألیف و اختراع و ابتکار بوده اما برای مؤلف و مبتکر و مخترع حقی اعتبار نمی شده وشارع هم اعتبار نفرموده است و به عبارت اخری بنا بر عدم اعتبار بوده است .
فتوای امام خمینی در تحریر الوسیله چنین است :
آنچه که معروف به حق تألیف شده است حق شرعی به حساب نمی آید ونفی سلطه مردم بر اموالشان در اینجا خریداران کتاب بدون اینکه عقدی و شرطی در میان باشد جایز نیست بنابراین چاپ کتاب ونوشتن جمله حق چاپ و تقلید محفوظ است فی نفسه حقی ایجاد نمی کند و دلالت برالتزام دیگران نمی نماید . بنابراین دیگران می توانند آن را چاپ نموده واز آن تقلید کنند و هیچ کس نمی تواند مانع آنها در این کار شود . در توجیح این نظر به شارع تحریر الوسیله آورده که عقلاء بر این امر اتفاق نظر ندارند که به مجرد چاپ کتاب برای صاحب چاپخانه حقی ایجاد گردد . همچنین توافق عقلاء بر منع تقلید قطعیت پیدا نکرده چرا که طبیعت مردم در بهره گرفتن وتقلید در همه امور و اعمال و اختراعات وحرفه ها استوار است وعقلاء تقلید را در امور صنعتی و ساختن شیء از روی نمونه نفی نمی کنند وچاپ کتاب نیز از جریان این سیره ی عقلاء خارج نیست اگر چه موضع امام نسبت به حق مادی پدیدآورنده موضعی منفی است ولی در مورد حق معنوی مؤلف در استعلامی که از ایشان به عمل آمده تحریف کتاب واستفاده آن به مؤلف را جایز نمی داند
با توجه به مراتب فوق اگر چه فقهای معاصر در خصوص مشروعیت حق مالکیت فکری و لزوم حمایت از آن اتفاق نظر ندارند ولی امروزه باتوجه به شرایطی که ایجاد شده مراجع قانون گذاری همچنین شورای نگهبان بر مشروعیت حق مالکیت معنوی و لزوم حمایت از آن وهمچنین نقش این حقوق در توسعه صحه گذاشته اند به طوری که شورای نگهبان در سالهای اخیر والحاق ایران به کنوانسیون های بین المللی را که مربوط به حقوق مالکیت معنوی می باشد را مورد تأیید قرار داده است .
ü مالکیت معنوی در ایران
درایران پس از تصویب قانون ثبت علائم واختراعات سال 1310 اولین قانون به منظور حمایت از مالکیت فکری در سال 1348 تحت عنوان قانون حمایت از حقوق مؤلفان ، مصنفان و هنرمندان به تصویب رسید . در پی آن قانون دیگری به نام قانون ترجمه وتکثیر کتب ونشریات و آثار صوتی در سال 1352 و سپس قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزاری رایانه ای در سال 1379 به تصویب رسید . که در مقایسه با قانون کنونی موجود در کشورهای پیشرفته ضوابط ابتدایی ونارسا و برای حل مشکلات موجود و رفع نیاز جامعه احتیاج به اصلاح و تکمیل دارد .
آثار مورد حمایت قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان http://pnu-club.com/images/smilies/frown.gif شرایط آثار برای پذیرش)
1. محسوس بودن شکل اثر
افکار و اندیشه ها تا زمانی که از حالت یک امر ذهنی خارج نگردیده ودر قالب یک امر عینی تجسم نگردد قابل حمایت نبوده وحمایت از اندیشه ای که در عالم خارج بروز و ظهور نیافته امری بی معناست این ظهور در هر یک از آفرین های فکری به گونه ای است به طور مثال یک اثر ادبی به صورت الفاظ ویک اثر هنری در قالب اشکال رنگ ها و خطوط تجلی می یابد .
2. اصیل بودن اثر
اصیل بودن اثر الزاماً به معنای نو بودن اثر نیست یعنی نباید حتماً قبلاً وجود نداشته باشد بلکه به این معنا است که اثر جدید حاصل فکر و اندیشه پدیدآورنده آن اثر باشد و نه تقلید از اثر قبلی ، اگر چه هر اثر نویی اصیل هم می باشد .
به عنوان مثال اگر دو نقاش یکی پس از دیگری از یک منظره تابلوهای مشابه ای بکشند بدون اینکه یکی از دیگری تقلید کند اثر هر کدام با توجه به این که انعکاس از شخصیت پدید آورنده است اصیل محسوب می شود هر چند تابلوی دوم نو نیست .
3. چاپ یا پخش یا نشر یا اجرا برای نخستین بار در ایران
ماده 22 قانون حمایت از حقوق مؤلفان ومصنفان چنین می گوید : حقوق مالی پدیدآورنده زمانی از حمایت این قانون برخوردار است که اثر برای نخستین بار در ایران چاپ ، نشر یا اجرا شود و قبلاً در هیچ کشوری چاپ یا پخش یا اجرا نشده باشد مطابق همین ماده اثر یک ایرانی که برای نخستین بار در کشوری غیر از ایران چاپ یا نشر شده باشد از نظر این قانون قابل حمایت نخواهد بود واثر یک بیگانه برای نخستین بار در خارج از ایران چاپ یا نشر شده باشد . چاپ یا نشر مجدد آن بدون اشکال است پدید آورنده از حق مادی اثر خود در ایران بهره ای نخواهد برد .
برخی از حقوق دانان این راه حل را در مورد پدیدآورندگان خارجی از نظر اخلاقی و رعایت حسن تفاهم بین المللی قابل انتقاد دانسته و اگر چه این روش ممکن است در خصوص کتاب های درسی و علمی که مورد احتیاج مبرم است قابل قبول باشد اما در مورد سایر آثار پذیرفتنی نیست .
با توجه به این نقیصه و اعترافات کشورهای خارجی تصویب قانون ترجمه و تکثیر آثار صوتی تا حدودی بر این مشکل پاسخ داد وبرخورداری خارجیان از حق مادی را منوط به وجود عهدنامه ها و معاهده متقارن نمود بدین گونه حکم عام ماده 22 قانون حمایت با ماده 6 قانون 52 تخصیص خورد .
4. مالیت داشتن
معیار مالیت داشتن یک اثر از نظر قانونی تنها قابلیت مبادله ارزش اقتصادی آن محدود نیست بلکه نقش عرف و مطابقت با نظم عمومی و اخلاق حسنه را نیز باید در نظر گرفت به ویژه در نظام قانونی ایران که قبضی بر قوانین شرعی است و آثاری وجود دارد که قابل مبادله می باشد . اما از نظر قانون ارزشمند تلقی نمی گردد و مورد حمایت قرار نمی گیرد به عنوان مثال بر اساس احکام شرعی یک فیلم متهجن با یک شعر توهین آمیز اثر قابل حمایت به شمار نمی آید .
ثبت اثر
در ایران از شرایط شناسایی و بر خورداری از حمایت قانونی ثبت اثر محسوب نمی شود وبه شمار نمی آید و حقی برای مؤلف ایجاد نمی کند . ماده 21 قانون حمایت از حقوق مؤلفان اشعار می دارد :
پدیدآورندگان می توانند نام اثر و نشانه ی ویژه ای از آثار خود را در مراکزی که وزارت فرهنگ مشخص می کند به ثبت برسانند .
ثبت اثر در برخی از کشورها الزامی و در برخی دیگر اختیاری است ولی به جهاتی که به سود پدیدآورنده است ثبت اثر ضروری به نظر می رسد از جمله اینکه عمل ثبت اماره شناسایی مالک اثر است و هنگامی که حقوق مادی و معنوی اثر مورد تعرض قرار می گیرد ، در مقام اثبات ادعا مفید می باشد .
دوم اینکه در مواردی ثبت اثر می تواند مبنای انتشار اثر به حساب آمده ودر استیفای حقوق مادی آن مؤثر باشد مرجع ثبت اثر در تهران وزارت فرهنگ و ارشاد و در شهرستان ها ادارات کل فرهنگ و ارشاد اسلامی است .
ثبت اثر در نظام حقوقی ایران به طریقه ی اعلامی است بر این معنی که مرجع ثبت نسبت به اظهارات متقاضی و صحت و سقم آن تحقیق نمی کند ودر عین حال این حق برای فرد یا افرادی که حقوق آنها مورد تضییع قرار بگیرد محفوظ است که با ارائه دلیل بر ثبت اثر اعتراض نماید .
مرجع اعتراض به ثبت آثار شورایی است که برای رسیدگی به این امور در وزارت فرهنگ و ارشاد تشکیل می گردد .
گونه های آثار و پدید آورنده
قانون حمایت حقوق مؤلفان با توجه به گستردگی و تنوع آفریده های فکری به درستی واژه پدیدآورنده را به کار برده که در بردارنده مفهوم همه کلمات مؤلف ، مصنف و هنرمند و حتی آفرینندگان موضوع مالکیت صنعتی می باشد . از نظر این قانون به مؤلف و مصنف و هنرمند و به آنچه از راه دانش و هنر و ابتکار آن ها پدید آید با در نظر گرفتن سلیقه و روشی که در بیان یا ایجاد آن به کار می رود اثر می گویند .
ü انواع آثار و مواردی که مورد حمایت قرار می گیرد
گونه های آثار ادبی و هنری
آثار نوشته :آثار نوشته به دو گونه تقسیم می شود : آثار نوشته اصلی و آثار نوشته تبدیلی
آثار نوشته اصلی
بند 1 ماده 2 صراحتاً از کتاب ، رساله ، جزوه و نمایشنامه به عنوان آثار نوشته نام برده ، شعر و ترانه و سرود و آثار سمعی بصری و اثر موسیقی پیش از ضبط تا زمانی که بر صفحه کاغذ نقش بسته اثر نوشته تلقی می شود و هنگامی که با عناصر دیگر ترکیب می شود ودر حوزه ی دیگر قرار می گیرد .
بند 1 از کتاب ، رساله ، جزوه ، نمایشنامه و هر نوشته دیگر علمی ، ادبی ، فنی و هنری را احصاء کرده از عبارت هر نوشته دیگر بر می آید که انواع آفرین های نوشتاری که در قانون تصریح نشده و یا اینکه در چهارچوب قانون منتشر گردد به نحوی که تجلی گاه آفرینش شخصیت آن اثر باشد از حمایت قانونی بر خوردار است . به عنوان مثال مقالاتی که در مطبوعات چاپ می گردد یا یک فیلم نامه اثر ادبی به شمار می آید و تنها حق پدیدآورنده آن است که در صورت تمایل نسبت به جمع آوری و انتشار آن به صورت یک مجموعه یا یک کتاب اقدام نماید .
آثار نوشته تبدیلی (3 نوع)
أ- ترجمه : اگرچه بند 5 ماده 5 قانون حمایت سخن از واگذاری حق مادی پدیدآورنده در موارد گوناگون از جمله ترجمه نموده لیکن قانون گذار در سال 52 قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی نموده و در ماده 1 آن آشکارا حق تکثیر یا تجدید چاپ و بهره برداری و نشر و پخش هر ترجمه ـ ای را از آن مترجم ایرانی یا وراث قانونی آن دانسته که قابل انتقال به غیر است .
ب- اقتباس :ماده 5 قانون حمایت مؤلفان اشعار دارد که پدیدآورندگان اثر های مورد حمایت می توانند استفاده از حقوق مادی خود را در کلیه موارد به غیر واگذار کنند . استفاده از اثر در کارهای علمی ، ادبی و صنعتی و تبلیغاتی به کار بردن اثر در فراهم آوردن یا پدیدآوردن اثر موارد ذکر شده از مصادیق اقتباس به شمار می آیند . حجم و میزان اقتباس بر اساس هدف اقتباس کننده متفاوت است . با استفاده اقتباس کننده در اندازه محدود و متعارف ودر شکل استناد به اثر اصلی است .گاه نیز فردی با نظم و ترتیب خاصی اقدام به گردآوری آثار دیگران و انتشار آن در یک مجموعه واحد می کند و با ذکر کلماتی همچون به کوشش به همت بر نقش خود نیز تأکید می نمایند .در همه این موارد بایستی نام اثر یا موارد استفاده به عنوان مأخذ ذکر شده و تمامی حقوق مادی و معنوی صاحبان آن رعایت شود لازم به ذکر است در آثار نوشتاری اقتباس کننده ملزم به رعایت امانت می باشد . اما در تبدیل یک داستان مکتوب به یک اثر نمایشی زنده . عمل اقتباس از ظرافت خاصی بر خوردار بوده و نمی توان رعایت کامل امانت و بی قید و شرط را از اقتباس کننده انتظار داشت . به هر حال نحوه اقتباس تابع توافق طرفین است.
ت- تلخیص : در لغت به معنای خلاصه کردن و مختصر کردن کلام و روشن ساختن آن آمده است از تلخیص در موارد قانونی ذکری به میان نیامده است . از آنجا که در اثر تلخیص شده اساس و مبنای اثر اصلی است که محصول تلاش پدیدآورنده آن است اخذ رضایت وی ضروری است .
ü حق مادی اثر و ویژگی های آن
حق بهره برداری انحصاری ناشی از تکثیر یا نمایش یا عرضه ی عمومی اثر که دربردارنده منافع مادی می باشد حق مادی خوانده می شود .
حق مادی دارای دو ویژگی است :1- قابل انتقال بودن 2- موقت بودن
ماده 5 قانون حمایت اشعار دارد پدیدآورنده اثر که مورد حمایت این قانون می باشد می ـ تواند استفاده از حقوق مادی اثر خود را در کلیه موارد به غیر واگذار کند. در واقع پدیدآورنده یک اثر دارای دو حق است :1- حق معنوی 2- حق بهره برداری از اثر
1 - حق معنوی :مانند همراه بودن اثر با نام پدیدآورنده که امری غیر قابل انتقال و جاودان می باشد و در اثر گذشت زمان هرچند طولانی قابل تغییر و انتقال نمی باشد .
2 - حق بهره برداری از اثر : قابل انتقال به دیگری و محدود به زمان معین می باشد و با توجه به قانون حق مؤلف هر کشوری متغییر است ودر خصوص موقت یا دائمی بودن حق مادی اثر بین حقوق دانان اختلاف نظر می باشد :
الف ) نظریه طرفداران دائمی بودن حق مادی اثر : طرفداران اصالت فرد معتقدند که یک اثر هنری یا ادبی در واقع حاصل اندیشه پدیدآورنده آن بوده و بهره مندی شخص یا اشخاص دیگر به جز پدیدآورنده و انتقال گیرندگان قانونی بر خلاف عدالت و اصول حقوقی می باشد بنابراین لازم است حق مادی به نفع خالق اثر دائمی و همیشگی باشد .
ب ) نظریه طرفداران موقت بودن حق مادی : پیروان اصالت اجتماع بر این باورند که محصول فکر مؤلف وامدار اجتماعی است که وی در آن رشد کرده چرا که تربیت فرد در خانه ، اجتماع و مدرسه است که در پرورش افکار عالی و آفرینش مفاهیم فکری برجسته مؤثر است حال این مؤلف برای ادای دینش به اجتماع باید پس از مدتی از حقوق مادی خود دست بکشد تا اجتماع بتواند با تجدید انتشار از آن بهره ببرد ضمن اینکه دائمی بودن حق مادی مانع در راه اشاعه ادب و هنر می باشد .
مدت زمان حمایت از آفریده های فکری :
منظور مدت زمانی است که یک اثر در قلمرو مالکیت خصوصی قرار دارد ودر این زمان حق بهره برداری که از اثر ناشی می شود در زمان حیات صاحب آن متعلق به خود او و پس از مرگش برای مدت زمانی که این مدت در هر کشوری ممکن است متفاوت با شد به وراث یا موصی له یا انتقال گیرندگان دیگر تعلق می گیرد.
قانون حمایت از حقوق مؤلفین در این زمینه می گوید : مدت استفاده از حقوق پدید آورنده موضوع این قانون که به موجب وصیت یا وراثت منتقل می شود از تاریخ مرگ پدیدآورنده 30 سال می باشد و اگر وارثی وجود نداشته با شد یا در اثر وصیت به کسی منتقل نشده باشد برای همان مدت به منظور استفاده حقوقی در اختیار وزارت فرهنگ قرار می گیرد .
ج ) نظریه امتیاز داشتن بهره برداری مادی : پیروان این نظریه می گویند اساساً مؤلف دارای حق نیست بلکه آنچه در اختیار دارند امتیازی است که به موجب قانون وبرای مدت محدود به وی اعطا شده به هنگامی که مدت پایان پذیرفت امتیاز یاد شده خود به خود سلب می شود اینان معتقدند که اثر ناشی از افکار و دانش دانشمندان در گذشته و حال بوده و در آینده نیز باید افکار و اندیشه های آیندگان را غنی و سرشار ساخت و این ممکن نیست مگر اینکه تعلق اثر به پدیدآورنده را دائمی ندانیم .
حقوق معنوی مزایایی است که مربوط به شخصیت یک پدید آورنده فکری در واقع قانونی و غیر مادی است که به موجب آن برای همیشه از یک دسته حقوق خاص برخوردار گردد . حقوق معنوی پدید آورنده محدود به زمان و مکان نیست و غیر قابل انتقال می باشد .
ویژگی های حقوق معنوی
1 – غیر قابل انتقال بودن : به این معنا که پدیدآورنده اثر برای همیشه مالک معنوی اثر تلقی می شود . اگر چه حقوق مادی آن را به دیگری واگذار کرده باشد . به عبارت دیگر نمی توان با توافق حقوق معنوی یک اثر را به شخص دیگری منتقل نمود .
2 – محدود نبودن به زمان ومکان : حقوق معنوی بر خلاف حقوق مادی در زمان و مکان خاصی محدود نمی گردد و برای همیشه حتی پس از مرگ صاحب اثر نیز به نام او باقی خواهد ماند .
اصولاً پدید آورنده یک اثر کسی است که نام وی بر روی اثر است یا به طریق دیگری مورد اشاره قرار گرفته باشد .
ممکن است اثری وجود داشته باشد که بدون ذکر نام پدید آورنده انتشار یافته با این گونه آثار آثار گمنام می گویند . در هیچ یک از قوانین ما عنوان اثر گمنام ذکر نگردیده مطابق ماده 11قانون حق مؤلف فرانسه ، مؤلف اثر گمنام می تواند به آشکار ساختن نام کتمان شده از حمایت قانون و حقوق مادی و معنوی اثر برخوردار شود . اگر مؤلف به این امر مبادرت نورزد قانون مدیر چاپخانه یا ناشر اثر را به عنوان نماینده مؤلف تلقی خواهد کرد
ü پدیدآورنده اثر سفارشی
پدیدآورنده اثر سفارشی :ممکن است پدیدآورنده اثر بر اساس سفارش شخص حقیقی ، جمعیت ، سازمان ، یا شخص حقوقی یا یک مؤسسه یک اثر فکری را با استمداد از اندیشه و تفکر خود خلق کند . چنین آفرینه ای را اثر سفارشی می گویند . سفارش آفرینه ی فکری ممکن است به موجب قراردادی که بین مؤلف ، مصنف با فرد یا شرکت یا سازمانی بسته شود . به طور مثال نویسنده با کسی قراردادی منعقد ، که اثری را بر طبق سفارش تألیف کند و به سفارش دهنده در موعد مقرر در قبال دریافت اجرت تحویل دهد که در اینجا حقوق و تکالیف طرفین را قرارداد مشخص می کند . در این گونه قراردادها طرفین مثل همه الزامات قراردادی ملزم به انجام تکلیف مقرر در قرارداد می باشند البته حاکمیت اراده طرفین را قواعد آمره محدود می کند به طور مثال مؤلف به موجب قرارداد نمی تواند حقوق معنوی تألیف را از خود سلب و به سفارش دهنده واگذار کند زیرا حق معنوی هر آفرینه ای به شخصیت مؤلف آنچنان وابسته است که دخل وتصرف در آن مقدور نیست بنابراین چنانچه توافقی در این زمینه شود به دلیل تعارض با قواعد آمره باطل است .
جرائم علیه مالکیت معنوی :
تخلفات وتجاوزات یا جرائم علیه مالکیت معنوی از نظر نوع تخلف به دو گروه قابل تقسیم است
1) تجاوز به حقوق مادی مالکیت معنوی
2) تجاوز به حقوق معنوی مالکیت معنوی
گروه اول به اعمال خلاف قانون که سبب ورود ضرر و زیان مادی به پدیدآورنده اثر فکری خواهد شد با توجه به مواد 23 و24 قانون حمایت و مواد 7 و8 قانون ترجمه ومواد 1 و13 قانون حمایت از حقوق نرم افزارهای رایانه ای اعمال علیه حقوق مادی به تقسیم ذیل قابل بررسی است :
1) نشر یا پخش یا عرضه تمام یا قسمتی از اثر فکری دیگران که مورد حمایت قانون است به نام خود
2) نسخه برداری ، ضبط یا تکثیر آثار صوتی و تصویری که بر روی صفحه یا نوار یا هر وسیله ای مانند CD یا فلاپی بدون اجازه صاحبان حق برای فروش
3) نسخه برداری ، ضبط و تکثیر برنامه ، رادیویی ، تلویزیون بدون اخذ مجوز
4) سرقت ادبی ، نسبت دادن عمدی تمام یا بخش قابل توجه ای از آثار و نوشته دیگران که خود یا به غیر ولو به صورت ترجمه
با توجه به مواد 17 ، 18 ،19 و 20 قانون حمایت حقوق مؤلفان وماده 1 قانون ترجمه و تکثیر کتب ومواد 3 و13 قانون نرم افزارهای رایانه ای اعمال زیر به منظور حفظ حقوق معنوی پدیدآورنده اثر فکری ممنوع و دارای ضمانت اجرای کیفری است
1) به کار بردن نام و عنوان ونشانه ی ویژه ای که معرف اثر فکری مورد حمایت قانون است برای اثر و آفرینه ی متعلق به شخص دیگری از همان نوع یا مانند آن
2) عدم ذکر نام پدیدآورنده اثر در روی نسخه اصلی یا نسخه چاپ وتکثیر شده به وسیله انتقال گیرنده
3) هر گونه تغییر در اثر مورد حمایت و نشر آن بدون موافقت و اجازه پدیدآورنده اثر
مجازات ها نیز برحسب نوع تخلف به دو دسته تقسیم می شود :
1 – مجازات تجاوز به حقوق مادی :
مجازات تجاوز به حقوق مادی مؤلفان و مصنفان و هنر مندان و مترجمان در 23 و24 قانون حمایت مؤلفان وماذه 7 قانون ترجمه و مواد 1 و 13 قانون نرم افزارهای رایانه ای پیش بینی شده
ماده 23 « هرکس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است به نام خود یا به نام پدیدآورنده بدون اجازه ویا عالماً یا عامداً به نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده اثر منتشر یا عرضه کند به حبس از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد »
ماده 24 « هرکس بدون اجازه ترجمه دیگری را به نام خود یا دیگری چاپ یا پخش کند به حبس از سه ماه تا یک سال محکوم خواهد شد »
2 – مجازات تجاوز به حقوق معنوی :
طبق ماده 3 قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای اگر کسی نام یا عنوان یا نشانه ی ویژه ای که معرف نرم افزار مورد حمایت قانون می باشد را برای نرم افزار دیگری از همان نوع به کار برد به نحوی که ایجاد شبهه شود برابر ماده 13 همین قانون به حبس از نود و یک روز تاشش ماه و جزای نقدی است ده تا پنجاه میلیون ريال محکوم می شود .
خصوصیات جرائم و مجازات ها :
1) قابل گذشت بودن بزه ارتکابی : جرائم و مجازات های مقرر در قانون حمایت جنبه عمومی ندارد لذا از جمله تخلفات و جرائم قابل گذشت می باشد .
2) تعقیب بزهکار نیاز به شکایت خصوصی دارد : ممکن است متخلف علاوه بر محکومیت کیفری در صورت مطالبه مدعی خصوصی به پرداخت ضرر و زیان مادی و معنوی وارده به متضرر نیز محکوم گردد .
نکته قابل ذکر در این گونه جرائم قابلیت آگهی مفاد حکم محکومیت در روزنامه ها است . با توجه به اهمیت موضوع و نظر به این که در اثر تخلف به حیثیت و اعتبار پدیدآورنده لطمه وارد میشود انتشار حکم محکومیت محکومٌ علیه در مطبوعات به منظور اعاده حیثیت و تأمین اعتبار معنوی صاحبان حق کاملاً ضرورت دارد به همین دلیل قانون به محکوم له حق داده که از دادگاه صادر کننده حکم قطعی در خواست کند که مفاد حکم به هزینه وی در روزنامه ها آگهی شود .
در پایان نکته قابل توجه و قابل ذکر این است که امری محال می باشد که یک جامعه در رکود یا حالت توقف بماند ولی روند تحریک یک جامعه بستگی به نحوه بارور شدن افکار مردم و رشد استعدادهای نهفته افرادی دارد که در آن جامعه زندگی می کنند و زمانی استعدادها ی جامعه تحریک می شود که جامعه به آسایش و آرامش مادی و معنوی برسد و این امر محال است مگر اینکه با فقر فرهنگی و اقتصادی آن جامعه مبارزه جدی و منطقی شود . بنابراین هر جامعه ای متحول خواهد شد مشروط بر این که مردم آن جامعه متحول شوند .
عده ای از صاحب نظران اصطلاح حقوق مالکیت فکری رابرای این نظام توصیه می کنند و معتقدند که کلمه معنوی چون در مقابل کلمه مادی قرار می گیرد لفظ مناسبی نمی باشد وبه لحاظ اینکه ریشه و منشأ این حقوق فکر واندیشه انسان است ، اصطلاح حقوق مالکیت فکری را متناسب تر می دانند .این بیان اگرچه در اغلب موارد امری صحیح می باشد اما در برخی از موارد به عنوان مثال در علائم و اسامی تجاری حق انتصاب این آثار به پدیدآورنده به راحتی قابل پذیرش نیست . زیرا که منشأ استفاده از نام تجاری برای جلوگیری از نیرنگ و رقابت ناسالم می باشد و حق انتصاب اثر خلاقیت فکری نیست لذا اصطلاح حقوق مالکیت معنوی دارای شمول و عموم بیشتری است .
حقوق مالکیت معنوی در برگیرنده ی دو بخش است :
1. مالکیت ادبی و هنری وفکری
2. مالکیت صنعتی .
بخش اول به دفاع از حقوق مؤلفان ،هنرمندان وپدیدآورندگان نرم افزارها می پردازدو مالکیت صنعتی به دفاع از حق اختراع ، علایم تجاری و صنعتی کاربرد دارد .
مالکیت فکری بر این نکته دلالت دارد که حق انحصاری از یک اثر یا ایده ی فکری برای مدت معینی به مخترع یا پدیدآورندگان اثر تعلق گیرد .
مالکیت معنوی در مقایسه با مالکیت مادی پدیده ای بسیار نوپا می باشد که سابقه ی وجودی چندانی ندارد . ولی با توجه به ارزش چه معنوی وچه مادی آن جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده است به نحوی که بخش مهمی از حقوق مدنی ، اقتصادی و سیاسی جهان را مشمول خود گردانیده است .
حقوق دانان در تعریف حقوق مالکیت معنوی اتفاق نظر ندارند . لذا بیشتر به جای تعریف از این حقوق ترجیح داده اند صرفاً به ذکر مصادیق آن اکتفا کنند .
از نظر آقای دکتر کاتوزیان حقوق مالکیت معنوی حقوقی است که به صاحب آن اجازه می دهد از منافع وشکل خاصی از فعالیت یا فکر انسان منحصراً استفاده کند .
آقای دکتر صفایی مالکیت معنوی را حقوقی می داند که دارای ارزش اقتصادی ودادوستد است . ولی موضوع آن شیء مادی نمی باشد . از نظر ایشان موضوع این حقوق در واقع فعالیت واثر فکری انسان است .
در کنوانسیون تاسیس سازمان جهانی مالکیت معنوی آمده است که مالکیت معنوی شامل حقوق مرتبط با موارد زیر است :
1. آثار ادبی،هنری وعلمی
2. نمایش های هنرمندان بازیگر صدای ضبط شده وبرنامه های رادیویی
3. اختراعات در کلیه ی زمینه های فعالیت انسان
4. کشفیات علمی
5. طرح های صنعتی
6. علائم تجاری و سایر حقوقی که ناشی از فعالیت فکری در قلمرو صنعتی ، علمی ، ادبی و هنری باشد .
نظام حقوقی مالکیت معنوی فارغ از هر گونه شروط قراردادی ،حقوقی را برای پدیدآورنده اثر شناخته و مقرر داشته که همواره همه ی افراد جامعه مکلف به رعایت آن می باشند .
به عبارت دیگر این نضام موجب می گردد که این حق قانونی مستقل از قرارداد واراده ی افراد محقق گردد .
لازم به ذکر است به فرض عدم پذیرش این نظام قید کردن جملاتی مثل حق چاپ و تقلید محفوظ است . در پشت جلد کتاب را نمی توان به راحتی مانند شروط ضمن عقد دانست . چرا که از نظر عرفی کتاب به صورت مشروط خریده نمی شود و هنگام خرید نیز شرطی با او نمی شود لذا این قید هیچ حقی ایجاد نمی کند و دلالت بر التزام دیگران ندارد.
ü حقوق اسلام در مورد مالکیت معنوی
در حقوق اسلام :
در مورد حق آثار فکری حکم یا ضابطه ای وجود ندارد شاید این امر از آن جهت است که در اسلام گسترش و اشاعه دینی به عنوان یک فریضه تلقی می گردد . چنانچه در حدیثی از پیامبر بیان شده که زکات علم در نشر آن است و استفاده از مطالب دیگران در کتب فقهی امری بی سابقه نیست و مؤلفان مطالب دیگران را بدون ذکر مأخذ نقل کرده که جز عده ی معدودی از صاحب نظران گمان می رود که وی ناقل مطلب نیست بلکه مبتکر مطلب است .
در این قسمت نظر فقهای شیعه را در دو قسمت به عنوان آراء موافقان و مخالفان حق مؤلف به عنوان یک پدیده فکری مورد بحث قرار می دهیم :
الف: آراء موافقان حق مؤلف
آیت الله مکارم شیرازی در این خصوص فتوا داده اند که حق طبع و تألیف و اختراع مانند یک حق شرعی وقانونی است و از نظر اسلامی باید به آن احترام گذاشت . به تعبیر دیگر اهمیت مالکیت فکری کمتر از مالکیت عینی نیست وحکومت اسلامی باید عهده دار حفظ آن باشد . دلیل ما در این حق این است که ما همواره موضوعاتی را از عرف می گیریم و احکام آن را از شرع مثلاً وقتی می گوییم قمار حرام است حکم تحریم از قرآن و احادیث گرفته شده اما موضوع قمار چیست بسته به تشخیص عرف دارد . ایشان می گویند : در مورد مالکیت های فکری نیز مسئله همین گونه است . اسلام می گوید ظلم و ستم و تجاوز به حق ، موضوعی است که از عرف گرفته می شود و امروزه تقریباً عقلای دنیا این مسئله را به عنوان یک حق شناخته و سلب آن را ظلم می دانند .
همچنین اسلام می گوید کسی حق ندارد در ملک دیگری بدون رضای او تصرف کند این حکم نیز از اسلام گرفته شده اما موضوعش که انواع مالکیت است از عرف گرفته می شود .
آیت الله حسن مرعشی معتقد است که عدم پذیرش حقوق مالکیت معنوی در جامعه موجب حرج و مرج می شود و مشروعیت آن را امری عقلی دانسته می فرماید حق تألیف یکی از حقوقی است که در جوامع گذشته وجود نداشته است . زیرا مؤلفین در تأ لیفات و نوشته های خود منافع شخصی خویش را در نظر نمی گرفتند . اما پس ازآن که کتاب وسیله ای برای تجارت و معامله گردید مؤلف این حق را پیدا کرده که از تألیف خود درمرحله اول خودش استفاده کند . زیرا کتابی را که تألیف کرده ساخته و پرداخته خود اوست و منطقی به نظر نمی رسد کسی از نوشته و اثر او غنی شود اما خودش در فقر به سر برد . لذا در شرایط کنونی مؤلف این حق را پیدا کرده که از منافع مادی کتاب خود استفاده کند و استفاده دیگران را مشروط با موافقت خود گرداند . امروزه نمی توان گفت کسی که کتابی را خرید ومالک آن شد طبق قاعده [ الناس مُسلطونَ علی اموالِهِم ] اجازه دارد کتاب را بدون اجازه مؤلف و ناشر چاپ کند . زیرا قاعده تسلیط فقط اجازه می دهد که انسان فقط بر اموالی تصرف کند . اما مجاز نیست در حقی که دیگران در اینجا مؤلف و ناشر از آن خود می دانند تصرف نماید . اگر چنین حق خصوصی را از مؤلف و ناشر سلب نماییم حقوق بسیاری از آنها تضیع می گردد وحرج و مرجی در انتشارات به وجود می آید که از نظر شرع و قانون قابل پذیرش نمی باشد . این است که حقوق خصوصی در هر زمانی قابل تغییر و تبدیل است و چه بسا اموری که در زمانی از حقوق خصوصی نبود اما در زمان دیگر از حقوق خصوصی محسوب گردیده است .
ب: آراء مخالفان
آیت الله صافی اعتقاد دارد که حق تألیف و حق اختراع را به مفهومی که در قوانین موضوعه جدید از آن تعریف شده و آثاری که بر آن مترتب میگردد نتوانسته اند با احکام و نظامات اسلامی تطبیق دهند و از عقود و معاملات نیز نیست که بتوانیم بگوییم مشمول ادله ایی مثل اوفوا با لعقود است . در زمان شارع مقدس هم تألیف و اختراع و ابتکار بوده اما برای مؤلف و مبتکر و مخترع حقی اعتبار نمی شده وشارع هم اعتبار نفرموده است و به عبارت اخری بنا بر عدم اعتبار بوده است .
فتوای امام خمینی در تحریر الوسیله چنین است :
آنچه که معروف به حق تألیف شده است حق شرعی به حساب نمی آید ونفی سلطه مردم بر اموالشان در اینجا خریداران کتاب بدون اینکه عقدی و شرطی در میان باشد جایز نیست بنابراین چاپ کتاب ونوشتن جمله حق چاپ و تقلید محفوظ است فی نفسه حقی ایجاد نمی کند و دلالت برالتزام دیگران نمی نماید . بنابراین دیگران می توانند آن را چاپ نموده واز آن تقلید کنند و هیچ کس نمی تواند مانع آنها در این کار شود . در توجیح این نظر به شارع تحریر الوسیله آورده که عقلاء بر این امر اتفاق نظر ندارند که به مجرد چاپ کتاب برای صاحب چاپخانه حقی ایجاد گردد . همچنین توافق عقلاء بر منع تقلید قطعیت پیدا نکرده چرا که طبیعت مردم در بهره گرفتن وتقلید در همه امور و اعمال و اختراعات وحرفه ها استوار است وعقلاء تقلید را در امور صنعتی و ساختن شیء از روی نمونه نفی نمی کنند وچاپ کتاب نیز از جریان این سیره ی عقلاء خارج نیست اگر چه موضع امام نسبت به حق مادی پدیدآورنده موضعی منفی است ولی در مورد حق معنوی مؤلف در استعلامی که از ایشان به عمل آمده تحریف کتاب واستفاده آن به مؤلف را جایز نمی داند
با توجه به مراتب فوق اگر چه فقهای معاصر در خصوص مشروعیت حق مالکیت فکری و لزوم حمایت از آن اتفاق نظر ندارند ولی امروزه باتوجه به شرایطی که ایجاد شده مراجع قانون گذاری همچنین شورای نگهبان بر مشروعیت حق مالکیت معنوی و لزوم حمایت از آن وهمچنین نقش این حقوق در توسعه صحه گذاشته اند به طوری که شورای نگهبان در سالهای اخیر والحاق ایران به کنوانسیون های بین المللی را که مربوط به حقوق مالکیت معنوی می باشد را مورد تأیید قرار داده است .
ü مالکیت معنوی در ایران
درایران پس از تصویب قانون ثبت علائم واختراعات سال 1310 اولین قانون به منظور حمایت از مالکیت فکری در سال 1348 تحت عنوان قانون حمایت از حقوق مؤلفان ، مصنفان و هنرمندان به تصویب رسید . در پی آن قانون دیگری به نام قانون ترجمه وتکثیر کتب ونشریات و آثار صوتی در سال 1352 و سپس قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزاری رایانه ای در سال 1379 به تصویب رسید . که در مقایسه با قانون کنونی موجود در کشورهای پیشرفته ضوابط ابتدایی ونارسا و برای حل مشکلات موجود و رفع نیاز جامعه احتیاج به اصلاح و تکمیل دارد .
آثار مورد حمایت قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان http://pnu-club.com/images/smilies/frown.gif شرایط آثار برای پذیرش)
1. محسوس بودن شکل اثر
افکار و اندیشه ها تا زمانی که از حالت یک امر ذهنی خارج نگردیده ودر قالب یک امر عینی تجسم نگردد قابل حمایت نبوده وحمایت از اندیشه ای که در عالم خارج بروز و ظهور نیافته امری بی معناست این ظهور در هر یک از آفرین های فکری به گونه ای است به طور مثال یک اثر ادبی به صورت الفاظ ویک اثر هنری در قالب اشکال رنگ ها و خطوط تجلی می یابد .
2. اصیل بودن اثر
اصیل بودن اثر الزاماً به معنای نو بودن اثر نیست یعنی نباید حتماً قبلاً وجود نداشته باشد بلکه به این معنا است که اثر جدید حاصل فکر و اندیشه پدیدآورنده آن اثر باشد و نه تقلید از اثر قبلی ، اگر چه هر اثر نویی اصیل هم می باشد .
به عنوان مثال اگر دو نقاش یکی پس از دیگری از یک منظره تابلوهای مشابه ای بکشند بدون اینکه یکی از دیگری تقلید کند اثر هر کدام با توجه به این که انعکاس از شخصیت پدید آورنده است اصیل محسوب می شود هر چند تابلوی دوم نو نیست .
3. چاپ یا پخش یا نشر یا اجرا برای نخستین بار در ایران
ماده 22 قانون حمایت از حقوق مؤلفان ومصنفان چنین می گوید : حقوق مالی پدیدآورنده زمانی از حمایت این قانون برخوردار است که اثر برای نخستین بار در ایران چاپ ، نشر یا اجرا شود و قبلاً در هیچ کشوری چاپ یا پخش یا اجرا نشده باشد مطابق همین ماده اثر یک ایرانی که برای نخستین بار در کشوری غیر از ایران چاپ یا نشر شده باشد از نظر این قانون قابل حمایت نخواهد بود واثر یک بیگانه برای نخستین بار در خارج از ایران چاپ یا نشر شده باشد . چاپ یا نشر مجدد آن بدون اشکال است پدید آورنده از حق مادی اثر خود در ایران بهره ای نخواهد برد .
برخی از حقوق دانان این راه حل را در مورد پدیدآورندگان خارجی از نظر اخلاقی و رعایت حسن تفاهم بین المللی قابل انتقاد دانسته و اگر چه این روش ممکن است در خصوص کتاب های درسی و علمی که مورد احتیاج مبرم است قابل قبول باشد اما در مورد سایر آثار پذیرفتنی نیست .
با توجه به این نقیصه و اعترافات کشورهای خارجی تصویب قانون ترجمه و تکثیر آثار صوتی تا حدودی بر این مشکل پاسخ داد وبرخورداری خارجیان از حق مادی را منوط به وجود عهدنامه ها و معاهده متقارن نمود بدین گونه حکم عام ماده 22 قانون حمایت با ماده 6 قانون 52 تخصیص خورد .
4. مالیت داشتن
معیار مالیت داشتن یک اثر از نظر قانونی تنها قابلیت مبادله ارزش اقتصادی آن محدود نیست بلکه نقش عرف و مطابقت با نظم عمومی و اخلاق حسنه را نیز باید در نظر گرفت به ویژه در نظام قانونی ایران که قبضی بر قوانین شرعی است و آثاری وجود دارد که قابل مبادله می باشد . اما از نظر قانون ارزشمند تلقی نمی گردد و مورد حمایت قرار نمی گیرد به عنوان مثال بر اساس احکام شرعی یک فیلم متهجن با یک شعر توهین آمیز اثر قابل حمایت به شمار نمی آید .
ثبت اثر
در ایران از شرایط شناسایی و بر خورداری از حمایت قانونی ثبت اثر محسوب نمی شود وبه شمار نمی آید و حقی برای مؤلف ایجاد نمی کند . ماده 21 قانون حمایت از حقوق مؤلفان اشعار می دارد :
پدیدآورندگان می توانند نام اثر و نشانه ی ویژه ای از آثار خود را در مراکزی که وزارت فرهنگ مشخص می کند به ثبت برسانند .
ثبت اثر در برخی از کشورها الزامی و در برخی دیگر اختیاری است ولی به جهاتی که به سود پدیدآورنده است ثبت اثر ضروری به نظر می رسد از جمله اینکه عمل ثبت اماره شناسایی مالک اثر است و هنگامی که حقوق مادی و معنوی اثر مورد تعرض قرار می گیرد ، در مقام اثبات ادعا مفید می باشد .
دوم اینکه در مواردی ثبت اثر می تواند مبنای انتشار اثر به حساب آمده ودر استیفای حقوق مادی آن مؤثر باشد مرجع ثبت اثر در تهران وزارت فرهنگ و ارشاد و در شهرستان ها ادارات کل فرهنگ و ارشاد اسلامی است .
ثبت اثر در نظام حقوقی ایران به طریقه ی اعلامی است بر این معنی که مرجع ثبت نسبت به اظهارات متقاضی و صحت و سقم آن تحقیق نمی کند ودر عین حال این حق برای فرد یا افرادی که حقوق آنها مورد تضییع قرار بگیرد محفوظ است که با ارائه دلیل بر ثبت اثر اعتراض نماید .
مرجع اعتراض به ثبت آثار شورایی است که برای رسیدگی به این امور در وزارت فرهنگ و ارشاد تشکیل می گردد .
گونه های آثار و پدید آورنده
قانون حمایت حقوق مؤلفان با توجه به گستردگی و تنوع آفریده های فکری به درستی واژه پدیدآورنده را به کار برده که در بردارنده مفهوم همه کلمات مؤلف ، مصنف و هنرمند و حتی آفرینندگان موضوع مالکیت صنعتی می باشد . از نظر این قانون به مؤلف و مصنف و هنرمند و به آنچه از راه دانش و هنر و ابتکار آن ها پدید آید با در نظر گرفتن سلیقه و روشی که در بیان یا ایجاد آن به کار می رود اثر می گویند .
ü انواع آثار و مواردی که مورد حمایت قرار می گیرد
گونه های آثار ادبی و هنری
آثار نوشته :آثار نوشته به دو گونه تقسیم می شود : آثار نوشته اصلی و آثار نوشته تبدیلی
آثار نوشته اصلی
بند 1 ماده 2 صراحتاً از کتاب ، رساله ، جزوه و نمایشنامه به عنوان آثار نوشته نام برده ، شعر و ترانه و سرود و آثار سمعی بصری و اثر موسیقی پیش از ضبط تا زمانی که بر صفحه کاغذ نقش بسته اثر نوشته تلقی می شود و هنگامی که با عناصر دیگر ترکیب می شود ودر حوزه ی دیگر قرار می گیرد .
بند 1 از کتاب ، رساله ، جزوه ، نمایشنامه و هر نوشته دیگر علمی ، ادبی ، فنی و هنری را احصاء کرده از عبارت هر نوشته دیگر بر می آید که انواع آفرین های نوشتاری که در قانون تصریح نشده و یا اینکه در چهارچوب قانون منتشر گردد به نحوی که تجلی گاه آفرینش شخصیت آن اثر باشد از حمایت قانونی بر خوردار است . به عنوان مثال مقالاتی که در مطبوعات چاپ می گردد یا یک فیلم نامه اثر ادبی به شمار می آید و تنها حق پدیدآورنده آن است که در صورت تمایل نسبت به جمع آوری و انتشار آن به صورت یک مجموعه یا یک کتاب اقدام نماید .
آثار نوشته تبدیلی (3 نوع)
أ- ترجمه : اگرچه بند 5 ماده 5 قانون حمایت سخن از واگذاری حق مادی پدیدآورنده در موارد گوناگون از جمله ترجمه نموده لیکن قانون گذار در سال 52 قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی نموده و در ماده 1 آن آشکارا حق تکثیر یا تجدید چاپ و بهره برداری و نشر و پخش هر ترجمه ـ ای را از آن مترجم ایرانی یا وراث قانونی آن دانسته که قابل انتقال به غیر است .
ب- اقتباس :ماده 5 قانون حمایت مؤلفان اشعار دارد که پدیدآورندگان اثر های مورد حمایت می توانند استفاده از حقوق مادی خود را در کلیه موارد به غیر واگذار کنند . استفاده از اثر در کارهای علمی ، ادبی و صنعتی و تبلیغاتی به کار بردن اثر در فراهم آوردن یا پدیدآوردن اثر موارد ذکر شده از مصادیق اقتباس به شمار می آیند . حجم و میزان اقتباس بر اساس هدف اقتباس کننده متفاوت است . با استفاده اقتباس کننده در اندازه محدود و متعارف ودر شکل استناد به اثر اصلی است .گاه نیز فردی با نظم و ترتیب خاصی اقدام به گردآوری آثار دیگران و انتشار آن در یک مجموعه واحد می کند و با ذکر کلماتی همچون به کوشش به همت بر نقش خود نیز تأکید می نمایند .در همه این موارد بایستی نام اثر یا موارد استفاده به عنوان مأخذ ذکر شده و تمامی حقوق مادی و معنوی صاحبان آن رعایت شود لازم به ذکر است در آثار نوشتاری اقتباس کننده ملزم به رعایت امانت می باشد . اما در تبدیل یک داستان مکتوب به یک اثر نمایشی زنده . عمل اقتباس از ظرافت خاصی بر خوردار بوده و نمی توان رعایت کامل امانت و بی قید و شرط را از اقتباس کننده انتظار داشت . به هر حال نحوه اقتباس تابع توافق طرفین است.
ت- تلخیص : در لغت به معنای خلاصه کردن و مختصر کردن کلام و روشن ساختن آن آمده است از تلخیص در موارد قانونی ذکری به میان نیامده است . از آنجا که در اثر تلخیص شده اساس و مبنای اثر اصلی است که محصول تلاش پدیدآورنده آن است اخذ رضایت وی ضروری است .
ü حق مادی اثر و ویژگی های آن
حق بهره برداری انحصاری ناشی از تکثیر یا نمایش یا عرضه ی عمومی اثر که دربردارنده منافع مادی می باشد حق مادی خوانده می شود .
حق مادی دارای دو ویژگی است :1- قابل انتقال بودن 2- موقت بودن
ماده 5 قانون حمایت اشعار دارد پدیدآورنده اثر که مورد حمایت این قانون می باشد می ـ تواند استفاده از حقوق مادی اثر خود را در کلیه موارد به غیر واگذار کند. در واقع پدیدآورنده یک اثر دارای دو حق است :1- حق معنوی 2- حق بهره برداری از اثر
1 - حق معنوی :مانند همراه بودن اثر با نام پدیدآورنده که امری غیر قابل انتقال و جاودان می باشد و در اثر گذشت زمان هرچند طولانی قابل تغییر و انتقال نمی باشد .
2 - حق بهره برداری از اثر : قابل انتقال به دیگری و محدود به زمان معین می باشد و با توجه به قانون حق مؤلف هر کشوری متغییر است ودر خصوص موقت یا دائمی بودن حق مادی اثر بین حقوق دانان اختلاف نظر می باشد :
الف ) نظریه طرفداران دائمی بودن حق مادی اثر : طرفداران اصالت فرد معتقدند که یک اثر هنری یا ادبی در واقع حاصل اندیشه پدیدآورنده آن بوده و بهره مندی شخص یا اشخاص دیگر به جز پدیدآورنده و انتقال گیرندگان قانونی بر خلاف عدالت و اصول حقوقی می باشد بنابراین لازم است حق مادی به نفع خالق اثر دائمی و همیشگی باشد .
ب ) نظریه طرفداران موقت بودن حق مادی : پیروان اصالت اجتماع بر این باورند که محصول فکر مؤلف وامدار اجتماعی است که وی در آن رشد کرده چرا که تربیت فرد در خانه ، اجتماع و مدرسه است که در پرورش افکار عالی و آفرینش مفاهیم فکری برجسته مؤثر است حال این مؤلف برای ادای دینش به اجتماع باید پس از مدتی از حقوق مادی خود دست بکشد تا اجتماع بتواند با تجدید انتشار از آن بهره ببرد ضمن اینکه دائمی بودن حق مادی مانع در راه اشاعه ادب و هنر می باشد .
مدت زمان حمایت از آفریده های فکری :
منظور مدت زمانی است که یک اثر در قلمرو مالکیت خصوصی قرار دارد ودر این زمان حق بهره برداری که از اثر ناشی می شود در زمان حیات صاحب آن متعلق به خود او و پس از مرگش برای مدت زمانی که این مدت در هر کشوری ممکن است متفاوت با شد به وراث یا موصی له یا انتقال گیرندگان دیگر تعلق می گیرد.
قانون حمایت از حقوق مؤلفین در این زمینه می گوید : مدت استفاده از حقوق پدید آورنده موضوع این قانون که به موجب وصیت یا وراثت منتقل می شود از تاریخ مرگ پدیدآورنده 30 سال می باشد و اگر وارثی وجود نداشته با شد یا در اثر وصیت به کسی منتقل نشده باشد برای همان مدت به منظور استفاده حقوقی در اختیار وزارت فرهنگ قرار می گیرد .
ج ) نظریه امتیاز داشتن بهره برداری مادی : پیروان این نظریه می گویند اساساً مؤلف دارای حق نیست بلکه آنچه در اختیار دارند امتیازی است که به موجب قانون وبرای مدت محدود به وی اعطا شده به هنگامی که مدت پایان پذیرفت امتیاز یاد شده خود به خود سلب می شود اینان معتقدند که اثر ناشی از افکار و دانش دانشمندان در گذشته و حال بوده و در آینده نیز باید افکار و اندیشه های آیندگان را غنی و سرشار ساخت و این ممکن نیست مگر اینکه تعلق اثر به پدیدآورنده را دائمی ندانیم .
حقوق معنوی مزایایی است که مربوط به شخصیت یک پدید آورنده فکری در واقع قانونی و غیر مادی است که به موجب آن برای همیشه از یک دسته حقوق خاص برخوردار گردد . حقوق معنوی پدید آورنده محدود به زمان و مکان نیست و غیر قابل انتقال می باشد .
ویژگی های حقوق معنوی
1 – غیر قابل انتقال بودن : به این معنا که پدیدآورنده اثر برای همیشه مالک معنوی اثر تلقی می شود . اگر چه حقوق مادی آن را به دیگری واگذار کرده باشد . به عبارت دیگر نمی توان با توافق حقوق معنوی یک اثر را به شخص دیگری منتقل نمود .
2 – محدود نبودن به زمان ومکان : حقوق معنوی بر خلاف حقوق مادی در زمان و مکان خاصی محدود نمی گردد و برای همیشه حتی پس از مرگ صاحب اثر نیز به نام او باقی خواهد ماند .
اصولاً پدید آورنده یک اثر کسی است که نام وی بر روی اثر است یا به طریق دیگری مورد اشاره قرار گرفته باشد .
ممکن است اثری وجود داشته باشد که بدون ذکر نام پدید آورنده انتشار یافته با این گونه آثار آثار گمنام می گویند . در هیچ یک از قوانین ما عنوان اثر گمنام ذکر نگردیده مطابق ماده 11قانون حق مؤلف فرانسه ، مؤلف اثر گمنام می تواند به آشکار ساختن نام کتمان شده از حمایت قانون و حقوق مادی و معنوی اثر برخوردار شود . اگر مؤلف به این امر مبادرت نورزد قانون مدیر چاپخانه یا ناشر اثر را به عنوان نماینده مؤلف تلقی خواهد کرد
ü پدیدآورنده اثر سفارشی
پدیدآورنده اثر سفارشی :ممکن است پدیدآورنده اثر بر اساس سفارش شخص حقیقی ، جمعیت ، سازمان ، یا شخص حقوقی یا یک مؤسسه یک اثر فکری را با استمداد از اندیشه و تفکر خود خلق کند . چنین آفرینه ای را اثر سفارشی می گویند . سفارش آفرینه ی فکری ممکن است به موجب قراردادی که بین مؤلف ، مصنف با فرد یا شرکت یا سازمانی بسته شود . به طور مثال نویسنده با کسی قراردادی منعقد ، که اثری را بر طبق سفارش تألیف کند و به سفارش دهنده در موعد مقرر در قبال دریافت اجرت تحویل دهد که در اینجا حقوق و تکالیف طرفین را قرارداد مشخص می کند . در این گونه قراردادها طرفین مثل همه الزامات قراردادی ملزم به انجام تکلیف مقرر در قرارداد می باشند البته حاکمیت اراده طرفین را قواعد آمره محدود می کند به طور مثال مؤلف به موجب قرارداد نمی تواند حقوق معنوی تألیف را از خود سلب و به سفارش دهنده واگذار کند زیرا حق معنوی هر آفرینه ای به شخصیت مؤلف آنچنان وابسته است که دخل وتصرف در آن مقدور نیست بنابراین چنانچه توافقی در این زمینه شود به دلیل تعارض با قواعد آمره باطل است .
جرائم علیه مالکیت معنوی :
تخلفات وتجاوزات یا جرائم علیه مالکیت معنوی از نظر نوع تخلف به دو گروه قابل تقسیم است
1) تجاوز به حقوق مادی مالکیت معنوی
2) تجاوز به حقوق معنوی مالکیت معنوی
گروه اول به اعمال خلاف قانون که سبب ورود ضرر و زیان مادی به پدیدآورنده اثر فکری خواهد شد با توجه به مواد 23 و24 قانون حمایت و مواد 7 و8 قانون ترجمه ومواد 1 و13 قانون حمایت از حقوق نرم افزارهای رایانه ای اعمال علیه حقوق مادی به تقسیم ذیل قابل بررسی است :
1) نشر یا پخش یا عرضه تمام یا قسمتی از اثر فکری دیگران که مورد حمایت قانون است به نام خود
2) نسخه برداری ، ضبط یا تکثیر آثار صوتی و تصویری که بر روی صفحه یا نوار یا هر وسیله ای مانند CD یا فلاپی بدون اجازه صاحبان حق برای فروش
3) نسخه برداری ، ضبط و تکثیر برنامه ، رادیویی ، تلویزیون بدون اخذ مجوز
4) سرقت ادبی ، نسبت دادن عمدی تمام یا بخش قابل توجه ای از آثار و نوشته دیگران که خود یا به غیر ولو به صورت ترجمه
با توجه به مواد 17 ، 18 ،19 و 20 قانون حمایت حقوق مؤلفان وماده 1 قانون ترجمه و تکثیر کتب ومواد 3 و13 قانون نرم افزارهای رایانه ای اعمال زیر به منظور حفظ حقوق معنوی پدیدآورنده اثر فکری ممنوع و دارای ضمانت اجرای کیفری است
1) به کار بردن نام و عنوان ونشانه ی ویژه ای که معرف اثر فکری مورد حمایت قانون است برای اثر و آفرینه ی متعلق به شخص دیگری از همان نوع یا مانند آن
2) عدم ذکر نام پدیدآورنده اثر در روی نسخه اصلی یا نسخه چاپ وتکثیر شده به وسیله انتقال گیرنده
3) هر گونه تغییر در اثر مورد حمایت و نشر آن بدون موافقت و اجازه پدیدآورنده اثر
مجازات ها نیز برحسب نوع تخلف به دو دسته تقسیم می شود :
1 – مجازات تجاوز به حقوق مادی :
مجازات تجاوز به حقوق مادی مؤلفان و مصنفان و هنر مندان و مترجمان در 23 و24 قانون حمایت مؤلفان وماذه 7 قانون ترجمه و مواد 1 و 13 قانون نرم افزارهای رایانه ای پیش بینی شده
ماده 23 « هرکس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است به نام خود یا به نام پدیدآورنده بدون اجازه ویا عالماً یا عامداً به نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده اثر منتشر یا عرضه کند به حبس از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد »
ماده 24 « هرکس بدون اجازه ترجمه دیگری را به نام خود یا دیگری چاپ یا پخش کند به حبس از سه ماه تا یک سال محکوم خواهد شد »
2 – مجازات تجاوز به حقوق معنوی :
طبق ماده 3 قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای اگر کسی نام یا عنوان یا نشانه ی ویژه ای که معرف نرم افزار مورد حمایت قانون می باشد را برای نرم افزار دیگری از همان نوع به کار برد به نحوی که ایجاد شبهه شود برابر ماده 13 همین قانون به حبس از نود و یک روز تاشش ماه و جزای نقدی است ده تا پنجاه میلیون ريال محکوم می شود .
خصوصیات جرائم و مجازات ها :
1) قابل گذشت بودن بزه ارتکابی : جرائم و مجازات های مقرر در قانون حمایت جنبه عمومی ندارد لذا از جمله تخلفات و جرائم قابل گذشت می باشد .
2) تعقیب بزهکار نیاز به شکایت خصوصی دارد : ممکن است متخلف علاوه بر محکومیت کیفری در صورت مطالبه مدعی خصوصی به پرداخت ضرر و زیان مادی و معنوی وارده به متضرر نیز محکوم گردد .
نکته قابل ذکر در این گونه جرائم قابلیت آگهی مفاد حکم محکومیت در روزنامه ها است . با توجه به اهمیت موضوع و نظر به این که در اثر تخلف به حیثیت و اعتبار پدیدآورنده لطمه وارد میشود انتشار حکم محکومیت محکومٌ علیه در مطبوعات به منظور اعاده حیثیت و تأمین اعتبار معنوی صاحبان حق کاملاً ضرورت دارد به همین دلیل قانون به محکوم له حق داده که از دادگاه صادر کننده حکم قطعی در خواست کند که مفاد حکم به هزینه وی در روزنامه ها آگهی شود .
در پایان نکته قابل توجه و قابل ذکر این است که امری محال می باشد که یک جامعه در رکود یا حالت توقف بماند ولی روند تحریک یک جامعه بستگی به نحوه بارور شدن افکار مردم و رشد استعدادهای نهفته افرادی دارد که در آن جامعه زندگی می کنند و زمانی استعدادها ی جامعه تحریک می شود که جامعه به آسایش و آرامش مادی و معنوی برسد و این امر محال است مگر اینکه با فقر فرهنگی و اقتصادی آن جامعه مبارزه جدی و منطقی شود . بنابراین هر جامعه ای متحول خواهد شد مشروط بر این که مردم آن جامعه متحول شوند .