برنامه ريزي كشاورزي درمنابع آب ايران

[Borna66]

منابع آب بخش کشاورزی ایران
چكيده:
كشورماايران درمنطقه خشك ونيمه خشك نيمكره شمالي جهان قراردارد.پراكندگي بارش از2000 ميليمتردرشمال تاكمتراز50ميليمتر دربيابان لوت متغيراست. بنابر اين ايجاد يك سيستم كشاورزي پوياوكارآمدبدون بهره برداري درست ازمنابع آبوخاك امكان ناپذيراست.لذا شناخت منابع آب موجوددرنحوه بهره برداري ازآن در جهت استفاده بهينه دربخش كشاورزي ضرورت دارد. منابع آب كشاورزي كشوررا،آبهاي زيرزميني (چاه ،قنات ،چشمه)وآبهاي سطحي(سيلاب ورودخانه هاتشكيل مي دهند.مديريت صحيح منابع آب درجهت افزايش توليدبخش كشاورزي حائزاهميت است وهم چنين جهت افزايش راندمان محصولات كشاورزي استفاده از شيوه هاي جديدآبياري بايدمدنظر قرار گيرد.


مقدمه:
همه ما باآب به عنوان مايه حيات بخوبي آشناهستيم،حتي تصورزندگي بدون آب براي مابسياردشواراست.ازآنجاكه كشورما،ايران،در منطقه خشك ونيمه خشك جهان قرارگرفته است و ((متوسط باران سالانه آن كمتراز يك سوم متوسط باران سالانه جهان است))«كردواني،1379،3».به اين دليل ايران جزوكشورهاي خشك جهان به شمارمي رود،((دركشورماوسعت مناطق مرطوب (ونيمه مرطوب) يعني مناطقي كه متوسط بارش سالانه آن بيش از 700 ميلي متر(بيشترازتبخيروتعرق سالانه) و بارندگي درتمام ماه هاي سال در آن صورت گيرد، خيلي محدوداست.

با توجه به مطلب ذكرشده توجه جدي درشناخت منابع آب بخش كشاورزي ضروري بنظرمي رسدتاباشناخت بهتربتوان براي تامين موادغذايي جمعيت كشور برنامه ريزي صحيحي انجام داد.كشاورزي بدليل اينكه رابطه مستقيمي باتغذيه انسان داشته وبدون آن امكان ادامه حيات مقدورنيست،درجهت توسعه وپيشرفت واستقلال يك كشورتوجه به آن ضروري است.بنابراين توجه به بخش كشاورزي در مسائل ذيل بايددرنظرگرفته شود:
«مديريت منابع طبيعي،اجتماعي(عدالت وثبات)،امنيت غذايي(نيازهاي راهبردي و رضايت مردم)،اقتصادي(رشدپايداراشت غال)،فرهنگي(ميراث فرهنگي)»(افتخاري1382،11).
باتوجه به اين مطلب يكي ازكاركردهاي مهم بخش كشاورزي امنيت غذايي است. بدست آوردن اين امنيت وتلاش دراين راستابدون وجودمنابع آب امكان ناپذير است. ازسوي ديگر«درحاليكه حدوديك درصدازجمعيت جهان درايران زندگي مي كنند،تنها36%ازمنابع آب شيرين جهان در كشورماوجوددارد. براوردهاي علمي نشان مي دهد كه با افزايش تدريجي جمعيت،ايران تا دودهه ي آينده به طورجدي،با مشكل كمبودآب روبه روخواهد شد.در ضمن پژوهشهاي جهاني نشان داده است كه كاهش منابع آب در كشورهاي خاورميانه ورقابت برسربهره برداري ازمنابع آب موجوددرمنطقه،نقش روزافزوني درامنيت ملي هريك ازاين كشورهارادارد»(شوراي تاليف گروه شيمي،5،1380).
لذاهمان طوركه برهمگان واضح است برنامه ريزي بدون شناخت امكان ناپذيراست واولين گام درهربرنامه ريزي شناخت درست ازمسئله مي باشد. بايددرجهت شناخت منابع آب كشورگام برداشت،تابتوان برنامه متناسب با منابع موجودطراحي كرد.

اهميت آب:
صحبت درباره اهميت آب شايدچندان ضروري نباشدولي ذكرچندنكته جهت يادآوري وتوجه دوباره به آب خالي ازلطف نيست.
ايزدمتعال درقرآن كريم دررابطه بااهميت آب مي فرمايد:
«وزمين مرده،برهاني است براي ايشان ،كه آن رازنده گردانيديم ودانه ازآن برآورديم كه ازآن مي خورد»(سوره يس،آيه33).
ودرآيه ديگرمي فرمايد:
«وهرچيززنده اي راازآب پديدآورديم؟»(سوره انبياء،آيه30).
مردم ايران اعتقادات خاصي راجع به آب داشته اندبطوريكه شايدآب دركليه امور زندگي آنان دخالت داشته است به عنوان مثال:
«ايرانيان قديم براي آب وآلوده كردن آن،دستورات خاصي صادرمي كردندوفرشته پاك ومقدس آب را«آناهيتا»(ناهيد)مي ناميدند.
كشاورزان ايراني آب را مهريه فاطمه زهرامي دانند.پس به زعم آنان ،مالكيت آن عمومي است.جالب است كه«آناهيتا»الهه ي آب، در ايران،باستان نيز زن بوده است»(الفتي،77،1374).
درجاي جاي كشورعزيزمان مردم توجه خاصي به آب داشته اند،و هر كجا درفلات ايران آبي بوده است آبادي نيزبوجودآمده. آب اين ماده حيات بخش دركليه شئون انسانهادخالت داردودرزندگي مامسلمانان ازاهميت خاصي برخوردار است.
آب همان فراوان ترين ماده شيميايي است كه سه چهارم سطح زمين را پوشانده است. آب يكي ازچندماده ضروري براي ادامه حيات است. ماازآب درخانه براي نوشيدن،تهيه غذاوسردكردن خانه درتابستان،گرم كردن منزل درزمستان استفاده مي كنيم،بخش عمده اي ازغذايي كه هرروزمي خوريم ازآب تشكيل شده است.
به عنوان مثال:«74درصديك تخم مرغ،73درصديك قطعه گوشت و92درصدهندوانه ازآب تشكيل شده است.آب براي بقاورشدهمه موجودات ضروري است. آب ماده اي است كه درتمام سلولهاي گياهي وحيواني وجود داردوبوسيله آن قادربه ايفاي نقش خودهستند.
جنگ هاي زيادي برسرحق استفاده ازآب رخ داده است وتمدنهاي زيادي درمناطق كه آب شيرين بوده،بوجودآمده اند»


(Eneycopedir.internationar ، 1995،248 )
براي شناخت اهميت آب بايدبه منابع آب درطبيعت آشناشدوبدانيم كه كشورماچقدر آب دارد. اين منابع چه جاهايي قراردارندوبراي استحصال آب چه دربخش مصارف شهري وچه دربخش كشاورزي چه تلاشهايي صورت مي گيرد.
باتوجه به پيشرفت روزافزون جامعه بشري و باتوجه به روند رشدجمعيت جهان وايران،ازيك سوكل ميزان آب موجوددرجهان ثابت است ودريك چرخه به نام آب كل موجودي آب كره زمين درحال گردش است. ازسويي ديگربه موازات رشد جمعيت كشوردرسالهاي اخيرميزان كل آب منابع ايران تغييرنكرده است اگرچه كه تلاشهاي زيادي جهت شناخت وكشف منابع آب جديدويااحداث سددرحال انجام است ولي نبايدبه برسيهاي علمي سهم سرانه آب هرايراني باتوجه به روندرشدجمعيت كشوردرحال توسعه كاهش است. سهم سرانه ي آب براي هرايراني درسال هاي 1340و1378به ترتيب 8600و2100مترمكعب بوده است. پيش بيني مي شودكه اين مقداردرسالهاي1385و1400به ترتيب به1750و1300مترمكعب برسد.كاهش اين سهم به كمتراز1000مترمكعب درسال،كشوررابحران جدي كم آبي رو به رو خواهدكرد»(شوراي تاليف گروه شيمي،7،1380)
بنابراين،ماباكمبودجدي آب مواجه هستيم و مي بايست درجهت شناخت منابع آبي جديدگام هاي اساسي برداريم. وازمنابع موجودآب درجهت رشدوتوسعه زندگي،كشاورزي وصنعت استفاده بهتركنيم. ازآنجاكه بخش كشاورزي بيشترين سهم مصرف آب رادركشورماداردلازم است به برنامه ريزي درجهت استفاده بهينه آب دراين بخش اقدام شود.
منابع آب درطبيعت

آب درطبيعت به حالت هاي مختلف ودرمكانهاي مختلف وجوددارد.وكل منابع آب موجوددرطبيعت دريك چرخه بصورت تمام نشدني دراختيارانسان است. «برخي ازافرادازاين مي ترسندكه كره زمين آب كافي براي برآوردن تمام نيازهاي مارا نداشته باشددرصورتيكه جهان داردوهميشه خواهدداشت. كره زمين هميشه مقدار يكساني آب داشته است.تمام آبي كه مامصرف مي كنيم ازطريق چرخه ي آب بارها مي تواندمورداستفاده قرارگيرد.مجموع آبي كه براي زمين وجود داردبراي تمام نيازهاي ما كافي است. اماتوزيع آب در سطح زمين ناهمگون است»
(World book ، 1995 ، 75)
همچنين ميزان دسترسي به اين منابع آب شيرين در كره زمين براي همه انسانها يكسان نيست.حتي دركشور مانيزمنابع آب شيرين توزيع نا همگوني دارد.كه اين خود باعث مسائل مهمي در نحوه ي زندگي ومعيشت،شيوه ي كشاورزي وتراكم جمعيت در كشور مي شود.با توجه به اين مسئله و توزيع ناهمگون منابع آب شيرين كه مورد نياز بخش كشاورزي است انسان براي دست يابي به اين منابع از هزاران سال قبل دست به تلاشهاي گسترده اي زده است و چه بسا جنگ هاي زيادي بر سر آب به وجودآمده وشيوه ي توزيع آب وسيستمهاي آبياري متفاوتي را در كشورايجادكرده است.منابع آب موجود درطبيعت ازديدگاههاي مختلف به صورتهاي گوناگوني تقسيم بندي شده است.«آب درطبيعت به صورتهاي مختلفي وجود داردكه به طوركلي مي توان آن را به دو دسته تقسيم كرد:
الف:آبهاي سطحي
آبهاي سطحي از آن مقدار آب باران تشكيل مي شود كه خاك قادر به جذب آنها نيست ويا پس از نفوذذر زمين به صورت چشمه سارها وامثال ان از زمين خارج مي شود وجويبارها ورودهاوغيره را ايجاد مي كندويا تشكيل درياچه هاو درياهارا مي دهدو يا آنها را تكميل مي كند.
ب:آبهاي زيرزميني
قسمتي از آب حاصل از بارندگي ها در سطح كره زمين به داخل زمين نفوذ مي كند.اين آب نفوذي سرانجام به طبقه غير قابل نفوذ برخورد مي كندودر آنجا جمع مي شودوآب زير زميني را تشكيل مي دهد»
برخي ديگر منابع آب را به سه گروه تقسيم مي كنند:
الف-منابع آب سطحي:
1-آب باران
2-آب رودخانه
3-آب درياچه طبيعي
4-آب ذخيره اي پشت سد
5-چشمه سارها
ب-منابع آب زيرزميني
1-آب قنات
2-آب چاههاي كم عمق
3-آب چاههاي عميق وچاههاي جاري
4-آب تونلهاي ساخته شده
ج-منابع اب كشور
1-آب درياها ودرياچه هاي شور
2-آبهاي شور زيرزميني(آسايش،154،1376)

[Borna66]

برنامه ريزي كشاورزي درمنابع آب ايران (قسمت دوم)






-----------------------------------------------------------------------------------
در برخي موارد ديگرعلاوه بر تقسيم بندي منابع آب به دو گروه منابع آب سطحي ومنابع آب زيرزميني،گروه سوم و چهارمي هم براي منابع آب در طبيعت قائلند.
«سومين منابع آب، آب اتمسفر يا بخار آب ميباشد به عبارت ديگررودخانه اي در آسمان وجود داردرودخانه اي مركب چرخنده ومتلاطم از هوا وآب.گاهي اوقات زماني كه آب به شكل بخار باشدما نمي توانيم آن را ببينيم.در ساير مواقع قطرات آب موجود درهوا جمع شده و ابر را تشكيل مي دهندكه البته قابل ديدن مي باشند . ما نبايدفرض كنيم كه ابرها حاوي آب و هواي اطراف ابرها فاقد آن مي باشد.
هواي پيرامون حاوي بخار آبي است كه غالبا در ابر جريان مي يابد.همچنين ابرها درون بخار آب حل شده وناپديد مي گردند.البته اين ابرها هستند كه حامل آبي مي باشندكه سرانجام به باران تبديل مي شود.وجود ابرها باعث بارندگي مي گردد» (جاسبرسينگ،164،1374).
«اقيانوس ها ودرياهاي محصور در خشكي چهارمين منبع آب را تشكيل مي دهند.اين منابع،ثابت و حياتي هستند وشامل7/92درصدازآبهاي زمين مي باشد»( جاسبرسينگ،1374،165).
باتوجه به مواردذكرشده بنظرمي رسد منابع آبي موجوددرطبيعت كه دركشورمادرامركشاورزي كاربردداردوبايد براي استفاده ازآن برنامه ريزي شودبه شكل زير خواهدبود:
الف-آبهاي سطحي شامل آب باران،رودخانه،چشمه،آب پشت سد،درياچه هاي طبيعي،سيلاب وروانابهاي ناشي ازذوب برف.
ب-آبهاي زيرزميني شامل:(آب قنات،چاههاي دستي،چاههاي عميق،چاههاي نيمه عميق)
بنابراين بيشترين توجه مادرامربرنامه ريزي كشاورزي مي بايست به اين دومنبع آب اصلي كشوربوده وكليه برنامه ريزيها درجهتاستحصال واستفاده از اين منابع خواهدبود.
توزيع جهاني آب:
همانطوركه قبلاذكرگرديدمادركره اي زندگي مي كنيم كه سه چهارم سطح آنرا آب فراگرفته است. درواقع ميزان آب موجوددرجهان زياداست.«درحدود4/1ميليون كيلومترمربع. باوجوداين97درصداين آب شوربوده ودراقيانوس هاست وبيش از2درصددريخچالهاي قطبي است. باقي مانده آب زمين يك درصداست» (World book ، 1995، 74)
درمنبع ديگري راجع به توزيع آب درسطح جهان آمده است:« زمين مقدار زيادي آب دارد،اماتقريباتمام آن دراقيانوسهاست. اقيانوسها 70درصد سطح زمين را پوشانده اند. اقيانوسها97درصدتمام آب موجوددركره زمين رادرخوددارندومنبع بيشترين بارشي كه درزمين مي باردهستند. آب اقيانوس براي آشاميدن،كشاورزي وياصنعت شوراست. امانمك موجوددرآن هنگام تبخيرازآن خارج شده درنتيجه بارشي كه برروي زمين مي باردآب شيرين است. تنهاحدود3درصدآب جهان آب شيرين است كه بيشتراين آب نيزبراي انسانهادردسترس نيست.اين آب شيرين شامل آبهاي موجوددريخچالها وقطب است كه حدود2درصدآب سطح زمين است.درحدوديك درصد آب سطح زمين درزيرسطح زمين قراردارد.رودخانهاودرياچه هاتنهافقط درحدوديك پنجاهم يك درصدآب زمين راشامل مي شوند» (Encyclopedia International ، 1975 ، 72)
«مقدار آب يك كشور را ميزان نزولات جوي آن تعيين مي كند.
ازآنجائيكه ايران نيزجزوكشورهاي خاورميانه است وباران كافي ندارد.وترس ازكم آبي وخشك سالي درنقاط زيادي ازكشوربويژه درنيمه شرقي هميشه وجودداشته و خواهدداشت وازسوي ديگربارش دركشورماتوزيع ناهمگوني دارد،درحاليكه برخي ازمناطق كشوربارش متوسط 1000ميلي متردارندمانندبندرانزلي باران دارند بعضي ازمكان هاازفقدان بارش رنج مي برندوممكن است سال هاباران نباردماننددشت لوت. بنابراين باتوجه به توزيع نامناسب بارش دركشورمابطوركلي ازشمال به جنوب وازغرب به شرق ازميزان بارش كاسته مي شود. لازم است جهت بهره برداري ازمنابع آب موجودنيازمندمديريت صحيح مي باشيم،تادرجهت دست يابي به توسعه وانجام اموركشاورزي وديگرمصارف موردنيازدچارمشكل نشويم و بحراني انساني براي كشوربوجود نيايد.
آب و تمدن از گذشته هاي دور بيشتر تمدنهاي باستاني در كنار دره هاي رودهاي بزرگ مثل دجله فرات،نيل،سندوهوانگ هي،شكل گرفته اند. چراكه بقاء وتوسعه تمام تمدنهاي بشري وابسته به آب بوده است. تمدنهاي بزرگي چون، ايران ،روم،مصر،چين،سومر،بابل و... همه وهمه دردركنارمنابع آب شكل گرفته وبقاء خودرامديون منابع آب موجوددرمنطقه هستند.

« رابطه بين طبيعت وتمدن دوجانبه است. همانگونه كه انسان بااقدامات تكنيكي خودچهره ي زمين رادربعضي جاهابكلي تغييرداده ومي دهد،برعكس هرفرهنگ وتمدني هم وابسته به طبيعت است. ازآنجائيكه شرط اوليه زندگي، آب است بنابر اين موضوع دريك ميزان مشخص براي آبها واثرآنهادرتمدن وفرهنگ انساني نيز صدق مي كند،بطوريكه گفته مي شود،هرجاكه آب نيست فرهنگ هم نيست» (كردواني،26،1379).
وابستگي انسان به آب وطبيعت مربوط به امروزوديروزنيست.ازروزگار باستان،انسان هميشه به آب نيازداشته وخواهدداشت،بشريت هموارهازسه طريق وابسته به آب بوده است:
«1- تامين موادغذايي ازطريق ماهيگيري
2- انتقال انسان وباربرروي آب
3-تامين آب آشاميدني براي انسان وحيوانات خانگي.» (كردواني،25،1379).
باپيشرفت تمدن وپيشرفت علم ودانش وبدليل افزايش جمعيت جهان تقاضا براي مصرف آب بيشترشد. اين امرباعث تلاش بيشترانسان جهت تامين منابع آب موردنيازگرديده است. بويژه پس ازاينكه زراعت راشناخت وابستگي تازه اي به وابستگي هاي قبلي اش به آب ايجاد شد،يعني استفاده ازآب درجهت توليدغذا (كشاورزي)كه اين مسئله خودمسائل ديگري رابه دنبال دارد:
«مردم درطول تاريخ تلاش كرده اندكه آبشان رابا«درست كردن باران»افزايش دهند، آنهاالهه باران راستايش كرده اندورقص باران انجام داده اند » (World book ، 1995 ، 75 )
با توجه به تلاشهاي زيادي كه هم اكنون دركشورمادرزمينه آب انجام مي شود،وباتوجه به پيشينه تاريخي كشور ما از ايام دور تمدن ايراني و ايران همواره با آب سرو كار داشته و در سايه تلاش گذشتگان ايرانيان جزو اولين انسان هايي بوداندكه سيستم هاي آبياري رااختراع كرده اند، كه هنوز هم شايديكي ازجالب ترين نمونه تقسيم آب مربوط به قنات كاخك گناباداست كه باچندين سنگريزه وبشقاب عمل تقسيم آب بين دارندگان سهم آب انجام مي شود. ما اكنون وارث تمدني هستيم كه ازنياكان ما برجاي مانده است وبايدتلاش كنيم ازتجربيات گذشته درجهت پيشرفت درمديريت آب استفاده كنيم.
منابع آب ايران

همان طور كه مي دانيد منابع آب هر كشوري به ميزان نزولات جوي آن كشوربستگي دارد. اماعلاوه براين عامل عوامل ديگري نيزمي تواننددراين مسئله دخيل باشند. «تفاوت درآب وهوا،زمين شناسي ومسائل سياسي ممكن است ذخايرآبي يك مكان راتحت تاثيرقراردهد»(عسجدي،69،1998)
به عنوان مثال آب درياچه هيرمند كه از خاك افغانستان سرچشمه مي گيرد در مواقعي كه نزولات جوي كم باشد ، طرف افغان با بستن دريچه هاي سد موجب قطع جريان آب مي شوند . همانطور كه در قبل نيز بدان اشاره شد منابع آب در دسترس انسان عبارتند از : آب سطحي ، آب زير زميني ، آب اتمسفر و اقيانوسها ، از بين بردن آنها ، آب سطحي به شكل رودخانه ها ، جويبارها و درياچه ها به مراتب مهمترين منبعي است كه براي اهداف آبياري قابل استفاده مي باشد . آب زير زميني بويژه در مناطقي كه كمبود آب سطحي وجود دارد ، از اهميت يكساني با آب سطحي جهت آبياري برخوردار است )) ( جاسبرسينگ 1374، 159 )
ايران كشوري است كه در نيمكره ي شمالي بين 25 تا 40 درجه عرضي شمالي و 44 تا 63 درجه طول شرقي قرار دارد .وسعت ايران حدود 1648000 كيلومتر مربع است .ايران در سرزمين كوهستاني كه به نام فلات ايران شناخته مي شود واقع شده است و عوارض طبيعي موجود در ايران ، خليج فارس و درياي عمان در جنوب ، درياي خزر در شمال ، رشته هاي زاگرس در غرب و كوههاي مكران و قاينات شرق ،‌ رشته كوه البرز در شمال باعث ايجاد شرايط جغرافيايي خاص حاكم بر كشور گرديده است.
اين عوامل ايجاد كننده اقليم هاي متفاوت در كشور شده است و منابع آب موجود در كشورمان نيز تابع شرايط جغرافيايي طبيعي حاكم بر منطقه است. كه در ادامه به طور مفصل راجع به آن بحث خواهيم كرد .«بررسي منايع و مسايل آب كشوري بزرگ و پهناور مانند ايران با توجه زياد آب و هوايي و زمين شناسي و زمين ساختي ، بسيار دشوار بوده و با موانع و مشكلات زيادي همراه است » (ولايتي 1374 ، 243 ) . در كتاب جغرافياي كشاورزي ايران منابع آب موجود در كشور را و نحوه بهره برداري از آنها را اينگونه بيان مي كند :
«آب در ايران از رودخانه – چشمه- قنات - آبهاي زير زميني يعني چاه آرتزين و چاه گود بدست مي آيد .
1-در نقاطي که رودخانه هست و زمين شيب دارد نهر مي کنند. اين عمل بهترين و ارزانترين راه بدست آوردن آب است.
2-در جاهايي که آب پايين افتاده اول با علف و بوته وسرخس و خاشاک و طناب هاييکه از علف و ني سبز مي بافند سد مي بندند.
3-در نقاطي که رودخانه نيست و يا اگر هم هست آب کم دارد از آب هاي زير زميني استفاده مي کنند، يعني بکندن قنات گاوه چاه و چاه آرتزين و چاه گود مي پردازند.» (بهرامي ، 1333، 18).
بيشترين سهم را در ميزان منابع آب کشور نزولات جوي يا همان بارش برعهده دارد. باتوجه به مساحت ايران 1648000كيلومتربرميانگين بارش سالانه «275 ميليمتر براساس توزيع يکسان در سطح کشور حجم کل آب دريافتي سالانه به حدود 450 ميليارد متر مکعب مي رسد. آنچه که به عنوان آب هاي قابل دسترسي باقي مي ماند 110 ميليمتر مکعب آب هاي روان و 20 ميليارد متر مکعب نيز آب هاي زير زميني هستند.» در منابع ديگري راجع به ميزان منابع آب کشور و متوسط بارش اينگونه آمده است:« به عنوان مثال برخي ميزان متوسط بارندگي سالانه کشور را 300 ميلي متر و کل ميزان آب حاصل از آن 490 ميليارد متر مکعب ذکر مي کند. در بعضي از منابع مربوط به وزارت نيرو حجم کل آب بارندگي ها در سطح کشور 400 ميليارد متر مکعب برآورد شده است.» ( کردواني، 1379،39پ).
براساس آخرين آمار و براساس آمارهاي ارايه شده در سال 81 » از مجموع کل39752 ميليون متر مکعب آب ورودي به سدهاي مخزني بزرگ، حدود 14280 ميليون متر مکعب آن در بخش کشاورزي مصرف مي شود.» (مرکز آمار ايران ، 1382، 282). از سوي ديگر ميزان آب تخليه شده از شش حوزه آبريز کشور در سال 82 به ميزان « 69548 ميليون متر مکعب برآورد شده است.» (مرکز آمار ايران ، 1382، 280،)

[Borna66]

برنامه ريزي كشاورزي درمنابع آب ايران (قسمت سوم)






-----------------------------------------------------------------------------------
استفاده از آب در بخش کشاورزي:
براي درک اهميت و نحوه استفاده از آن در بخش کشاورزي مي بايست ابتدا گذري کوتاه به تاريخچه کشاورزي در جهان داشته باشيم :« در حدود 10 تا 12 هزار سال قبل، بشر براي تهيه غذا، شروع کرد به اهلي کردن گياهان و حيوانات، قبل از اولين انقلاب کشاورزي، زندگي بشر وابسته به شکار و جمع آوري دانه براي فراهم کردن غذا بود. در حاليکه در کره زمين هنوز گروه هايي از شکارچيان و جمع آورندگان خوراک بودند، بيشتر جوامع در کشاورزي روي آوردند. آغاز کشاورزي تنها در يک مکان اتفاق نيفتاد بلکه بصورت اتفاقي در اطراف جهان، به وسيله آزمايش و خطا گياهان و حيوانات و يا آزمايشات بلند مدت به وجود آمد.
در حدود 45 درصد از جمعيت جهان زندگي شان را از راه کشاورزي مي گذرانند. سهم افراد در بخش کشاورزي از حدود 2 درصد در ايالات متحده تا حدود 80 در بعضي از بخش هاي آسيا و آفريقا متفاوت است.» (کريميان ، 2004، 2-1).
هدف اصلي استفاده از آب ، در کشاورزي ،بالابردن ميزان محصول و راندمان بالاي کشت است. در اين راستا يکي از مهم ترين عوامل توليد به ويژه در کشورهاي خشک و نيمه خشک جهان مساله آب و نحوه استفاده از آب است/.
« استفاده مطلوب و عاقلانه از آب قطعا براي افزايش ميزان توليد کشاورزي ضروري مي باشد . منابع آب سطحي اگر چه در برخي از نقاط دنيا فراوان هستند، اما نبايد آبياري گياهان زراعي در طول فصل رشد صرفا متکي به آن باشد، زيرا بارندگي در حوضه آبخيز، نامنظم است، بنابراين، استخراج آب هاي زيرزميني و استفاده از آنها در آبياري کانالي، جنبه اصلي مديريت منابع آب را شامل مي شود.
با توجه به اوضاع اقليمي ايران و برخوردار بودن بخشي از کشور (شمال و غرب) از آب دايم و عدم وجود بارش در نيمه شرقي کشور به ويژه در فصل رشد گياهان ، مساله آب و آبياري در ايران از اهميت خاصي برخوردارمي باشد. اين امر باعث شده که نياکان ما در زمينه آبياري اصطلاحات مختلفي را مورد استفاده قرار دهند:« در شاهنامه فردوسي «جوي» و «جويبار» به معني نهر بسيار ديده مي شود، در تاليف حمداله مستوفي به اصطلاحات زير که مربوط به آبياري است بر مي خوريم : چشمه، کاريز، چاه ، حوض سرد آب ، «سد» و «بند»، (پطرشفسکي، 1344، جلد (1) ، 199-200)
بيشترين تلفات آب کشاورزي در انتقال آّ ب از سرچشمه تا مزرعه است زيرا اکثر نهرها و کانال هاي آبياري اولا خاکي بوده و ثانيا روباز هستند که در اينصورت بخش عظيمي از آّب به درون زمين فرو مي رود و در حالت دوم در دماي بالا و به ويژه در تابستان بخشي از آب تبخير مي گردد.
از مجموع 95 ميليارد متر مکعب آب استحصالي سالانه در ايران، بيش از 87 ميليارد متر مکعب آن در بخش کشاورزي براي آبياري 5/7 ميليون (FAO) هکتار سطح زير کشت آبي شامل 3/6 ميليون هکتار زمين زراعي و 2/1 ميليون هکتار باغ مصرف مي شود. برنامه ريزان کشاورزي معتفدند براي تامين مواد غذايي سه نفر در سال ، يک هکتار زمين کشاورزي مورد نياز است. بنابراين براي 70 ميليون جمعيت فعلي کشور، سطح زير کشت آبي بايد به ميزان قابل توجهي افزايش يابد. در حال حاضر راندمان آبياري که عموما بصورت غرقابي مي باشد، بين 30 الي 40 درصد تخمين زده مي شود. ارزيابي شبکه آبياري سد در طول 9 سال (_1361-1369) نشان مي دهد که متوسط بازدهي کل آبياري با 21 درصد از متوسط بازدهي در جهان سوم (35 درصد) نيز کمتر بوده است. در کشور آمريکا با بکارگيري روش هاي ترويجي و آموزشي کشاورزان و تحقيقات توانسته اند ميزان مصرف آب در هر هکتار را در طي سال هاي 1980-1995 ميلادي 16 درصد کاهش دهند.
ميزان مصرف آب براي آبياري محصولات کشاورزي نيز در مقايسه با فرم هاي جهاني بسيار بالا بوده است، جدول 2 مقدار متوسط مصرف آب اقدام مههم کشاورزي در کشور را در مقايسه با مصرف جهاني نشان مي دهد.


جدول 2«مقايسه مصرف آب کشاورزي در آبياري انواع محصولات »



مصرف در ايران متر مکعب در هکتار


مصرف جهاني (متر مکعب در هکتار)


محصول


6400


4500-6500


گندم شتري


17900


7000-10500


صيفي جان


10000-14000


5500-7500


چغندر قند


8000-10000


4500-7000


برنج


18000-20000


15000-25000


نيشكر


10000-12000


5000-8000


ذرت

ماخذ: www.ias.ac.ir (http://www.ias.ac.ir/)

آب هاي سطحي :
آب هاي سطحي به آبهايي گفته مي شود که در روي سطح زمين وجود دارند. منشا آب هاي سطحي در اکثر مواقع ناشي از بارندگي و نزولات جوي است که در ر وي زمين به حرکت در مي آيد. بخشي از آب هاي سطحي منشا زير زميني داشته که بخشي از آن از ذوب برف مي باشد که به اعماق زمين نفوذ کرده و سپس در روي زمين بصورت جريان هاي سطحي خود را نشان مي دهد.
معمولا اين آبها در رودخانه ها ، و يا درياچه ها ، درياها و برکه ها و تالابها و ... وجود دارند.
با توجه به اينکه بخش عمده اي از آب هاي سطحي از آب رودخانه ها مي باشد و با توجه به اينکه بسياري از رودخانه ها با کشورهاي همسايه مشترک هستند، اکنون در زمان فعلي پيش بيني مي شود که « محدوديت منابع آب ، بسياري از منازعات و مناقشات ميان کشورها را سبب شده و در آينده نيز خواهد شد. با اين روند در دو دهه آينده « آب» عامل بروز بحران در ميان کشورهاي خشک و نيمه خشک جهان خواهد شد. نگراني در اين زمينه بحدي است که کارشناسان بين المللي پيش بيني مي کنند.تنش هاي سياسي ، ميان کشورهاي همسايه براي استفاده از آّ ب رودخانه ها، درياچه ها و آب هاي بين المللي ممکن است تابه نقطه شروع جنگ پيش رود. » (www.ngditr.net (http://www.ngditr.net/)(
«زمانيکه راجع به آب سطحي صحبت مي شود، منظور جريان آب بدون توجه به منبع آّب مي باشد. بنابراين آب سطحي مهم ترين وسيله براي فراهم آوردن آبياري است» (جاسبرسينگ، 1374،160) ايران با توجه به شرايط جغرافيايي اش داراي رودهاي دايمي زيادي نيست. اما در اکثر نقاط کوهستاني در مکان هاي داراي بارش برف زمستاني رودهاي فصلي زيادي وجود دارد.
رودهاي ايران را به دو دسته تقسيم مي کنند:
« دسته اول رودهايي هستند که دولت روي آنها سد، تونل انحرافي، و يا شبکه آبرساني احداث کرده است. از اين رودها، اکثر روستاهاي ذي نفع طبق حق آبي که در گذشته از آن بهره داشتند و نيز براساس قوانين وزارت نيرو، همچنان بهره مند مي شوند. از جمله رود گرمسار، جاجرود در ورامين. دسته دوم رودهايي هستند که به علت کم آبي ، هيچ گونه اقدامي جهت مهار آب آنها به عمل نيامده است. از اين رودها روستاهاي مجاور آن براساس حق آبي که دارند در طول سال استفاده مي کنند.» (مهدوي ، 1377، 66-165)
در واقع منابع آب هاي سطحي ايران، که در شش حوزه آبريز اصلي کشور جريان دارند، همان نزولات جوي است. بخشي از آّب مورد مصرف در کشاورزي از طريق همين منابع آّب سطحي است که بر روي آنها سد احداث شده، اما در نيمه شرقي کشور به دليل شرايط آّب و هوايي «عمده رودهاي ايران را رودهاي فصلي تشکيل مي دهند. ويژگي اين رودها، کم آبي و خشکي آنها در ماه هاي رشد و نمو محصولات کشاورزي ، به ويژه تابستان است. بنابراين کشاورزاني که از آّب رودها براي آّبياري اراضي استفاده مي کنند، در فصول گرم سال، با مشکل کم آبي مواجه مي باشند.» ( مطيعي لنگرودي، 1383، 107)
همانطور که گفتيم رودخانه به عنوان يک منبع آب سطحي مهم در کشور ماست. لازم است تعريفي از ر ودخانه را نيز بدانيم :« به جريان آبي که در يک بستر طبيعي به سوي دريا، درياچه ، چاله، باتلاق و يا رود ديگري حرکت کند، رودخانه مي گويند.» (ولايتي ، 1374، 171) . با توجه به مناسب بودن آب رودخانه ها براي آبياري «به علت داشتن گل و لاي و شيرين بودن آن لازم است که توجه بيشتري به آن در کشور بشود.» (الفتي، 1374،86)
درباره ميزان آّب هاي سطحي کشور در منابع مختلف آمارهاي متفاوتي ارايه شده است. به موجب منابع جديد «کل ميزان آب هاي سطحي کشور 107 ميليارد متر مکعب» (کردواني، 1379،59) برآورد شده است.

[Borna66]

برنامه ريزي كشاورزي درمنابع آب ايران (قسمت چهارم)






-----------------------------------------------------------------------------------
اهميت و نقش سد در کشاورزي
بنا به اظهار نظر کارشناسان، ايران از جمله کشورهاي مواجه با مشکل کم آبي است. و با توجه به اينکه بيشترين ميزان آب هاي سطحي کشور به آبريزهاي خارجي مي ريزند که اين مقدار را گاهي « بيش از 80%» (رهنمايي؛ 1371، 166) برآورد کرده اند.
بنابر لزوم کنترل آب هاي سطحي و توجه به هشدارهاي سازمان ملل و آمار و ارقام ارايه شده از سوي اين سازمان ايران به همراه کشورهاي ليبي، عمان، مصر، آفريقاي جنوبي ، سوريه ، اتيوپي، هايتي تا سال 2025 ميلادي با بحران کم آبي مواجه خواهد شد و سهم سرانه منابع آب تجديد شونده آنها به کمتر از 1000 متر مکعب خواهد رسيد. اين رقم اکنون حدود 1700 متر مکعب است. در حاليکه در بهترين شرايط کل ظرفيت آب تجديد شونده ايران سالانه 135 ميليارد متر مکعب برآورد شده است.»
( www.ngdir.net (http://www.ngdir.net/)) .
اگر به زمان بارش در کشور توجه کنيم بيشترين ميزان بارش در فصول پاييز و زمستان و در بعضي از نقاط در بهار، اتفاق مي افتد. اين زمان بارش با زمان رشد و نمو و ميوه دهي محصولات کشاورزي هماهنگ نيست. زيرا بيشترين ميزان آبي که براي گياه حياتي است در فصل گرم سال است که متاسفانه اکثر نقاط کشور از باران در اين زمان محروم هستند. بنابراين ساختن سد و احداث آن در کشور امري حياتي است.
« سيستم سدها و ذخيره سازي آب براي ذخيره آب اضافي و به منظور تقويت منابع آب زيرزميني انجام مي شود و اثرات مثبتي در رابطه با مسايل مرتبط با آب دارد:
1- کنترل جريان سيلاب
2- استفاده از آب در زماني که بدان نياز است.
3- تشکيل درياچه به منظور تفريح واوقات فراغت.
4- کمک به تامين ذخيره منابع آب زير زميني از طريق نفوذ آب از کف درياچه .:(عسجدي، 1998، 12)
امروزه شايد يکي از مهمترين نقش ها و کارکردهاي سدها در کشور ما تامين آب آشاميدني شهرهاي بزرگ و چند ميليوني است به طوريکه دولت مجبور است جهت تامين آب به فکر تاسيس سدهاي جديدي بر روي رودهاي کشور باشد. در سه دهه گذشته همواره دولت تلاش کرده است تا در امر سد سازي تلاش نمايد و در اين زمينه به نتايج مطلوبي هم رسيده است. اما ذکر اين نکته لازم است که تنها درست کردن نبايد هدف باشد، بلکه مي بايست در هنگام تاسيس سد به مسايل انساني موجود در منطقه هم توجه شود و از نظرات جغرافيدانان در امر سد سازي بيشتر استفاده گردد.






آب هاي زير زميني :
براي آب هاي زيرزميني در منابع مختلف تعاريف متفاوتي ارايه شده است که براي نمونه به چند مورد اشاره مي کنيم:
-«به کليه آب هايي که به طور طبيعي در سطح زمين به وجود مي آيند، آب زير زميني گفته مي شود.» (ولايتي ، 1374، 80).
- «آب زيرزميني يا به عبارت ديگر حجم آبي که در ميان فضاهاي خالي سازندهاي زمين شناسي جمع مي شود.» (ولايتي ، 1374،76)
- «آب موجود در لايه هاي بالايي خاک که اغلب بدان آب زير زميني گفته مي شود در زيرزمين جريان دارد» (جاسبرسينگ، 1374، 160).
بنابراين مساله آب هاي زير زميني در ايران سابقه بسيار طولاني دارد و در حفظ جمعيت روستاها و شهرهاي کويري و بياباني ايران حايز اهميت است. بطوريکه اگر منابع آب زيرزميني خشک شود اين آبادي ها از بين رفته و تبديل به بيابان مي شود و يا باعث مهاجرت ساکنان اين آبادي ها مي گردد. از آن جا که آب در تکوين آبادي ها در اين کشور نقش بسيار مهمي داشته است و از سوي ديگر يکي از مهمترين ابزار توليد در بخش کشاورزي آب است که بدون آن حتي کشاورزي هم مفهوم خودش را از دست مي دهد بنابراين:
« در بسياري از نواحي ايران، ارزش اقتصادي اراضي کشاورزي وابسته به مقدار آبي است که به اراضي تعلق دارد. گاهي موارد به هنگام خريد و فروش بحث عمده بر روي مقدار آب است. در حاليکه مقدار زمين چندان مطرح نمي باشد.» (مطيعي لنگرودي، 1383،109)
به طور کلي مساله استفاده از آب هاي زير زميني در نيمه شرقي کشور که فاقد رودخانه هاي دائمي است از اهميت بسزايي برخوردار است. براساس جدول 4 تقريبا حدود 40 درصد از کل آب هاي زيرزميني کشور در نيمه شرقي کشور مورد بهره برداري قرار مي گيرد.


جدول 4 تخليه آب هاي زير زميني در دو گروه از استان هاي کشور

استان
تخليه کل به ميليون متر مکعب
درصد از کل
اصفهان ، يزد ،كرمان ، خراسان
86/16795
40
بقيه استانهاي كشور
25241،22
60
كل كشور
11/42037
100

ماخذ: (رهنمايي ،1371، 187)
با توجه به آخرين آمار موجود يعني در سال آبي 79-80 اين ميزان از 40% به 46/38% کاهش يافته است.











جدول 5 تخليه آب هاي زير زميني در دو گروه از استان هاي کشور

استان
تخليه کل به ميليون متر مکعب
درصد از کل
اصفهان ، يزد ،كرمان ، خراسان
26751
46/38
بقيه استانهاي كشور
42798
54/61
كل كشور
69549
100

ماخذ:استخراج شده از سالنامه آماري کشور سال 81

براساس جدول 6، استانهايي که در سال آبي 79-80 بيشترين تخليه آب هاي زيرزميني را داشته اند به ترتيب: فارس، خراسان، تهران، اصفهان به ميزان 11787،9708،9681و 9170 ميليون متر مکعب در رتبه هاي اول تا چهارم قرار داشته اند و استان هاي گيلان با 679 ميليون متر مکعب و زنجان با 843 متر مکعب کمترين ميزان تخليه آب هاي زير زميني را داشته اند.
جدول 6 منابع آب هاي زير زميني و مقدار تخليه سالانه آنها برحسب سازمان هاي آب منطقه اي . سال آبي . 79-80 ( ميليون متر مکعب)






















ماخذ:مرکز آمار ايران،1381،281.
نگاهي به جدول 7 ميزان تخليه سالانه حوزه هاي آبريز اصلي کشور از سال 70-1369 تا 80-1379 بيانگر اين واقعيت است که ميزان تخليه آبها از سالي به سال ديگر متفاوت است. بيشترين ميزان تخليه مربوط مي شود به سال 77-76 با ميزان 74329 ميليون متر مکعب و کمترين ميزان آن مربوط به سال 70-69 با ميزان 48758 ميليون متر مکعب است.
جدول 7 منابع آب هاي زير زميني و مقدار تخليه سالانه آنها برحسب حوزه هاي آبريز اصلي



سال آبي


کل تخليه


70-1369


48785


75-1374


60946


76-1375


70298


77-1376


74329


78-1377


70266


79-1378


72174


80-1379


69549



ماخذ: مرکز آمار ايران، 1381، 280.
براساس جدول از شش حوزه آبريز اصلي کشور حوزه مرکزي و داخلي ايران با 32173 ميليون متر مکعب بيشترين تخليه سالانه را دارد و حوزه هامون (شرق کشور) با 1404 ميليون متر مکعب کمترين تخليه سالانه کشور را دارند.
اگر چه جهت استفاده از آب هاي زير زميني به آساني امکان پذير نيست و جهت استعمال آن بايد اقدامات زيادي را به کار برد ولي محاسن زيادي که دارد، روز به روز ميزان استقبال از اين منابع در حال افزايش است. اين محاسن عبارتند از:
«- آب زير زميني، چون در زير سطح زمين قرار دارد، از بسياري از آلودگي ها مصون و محفوظ است و براي شرب، در صورتيکه املاح آن زياد نباشد، بسيار مطلوب و مناسب است.
آب زير زميني، اغلب مي تواند در هر نقطه و در هر زمان که به آن نياز باشد، با حفر چاه استحصال گردد و توسعه آن، سريعت از آنچه که انتظارمي رود و با هزينه کمتر انجام مي شود. آب زير زميني به هيچ وجه از دماي هوا متاثر نمي شود.» (ولايتي، 1374، 82-83)
اهمیت چشمه :
از چشمه نيز تعاريف گوناگوني ارايه شده است. در اصطلاح عام محل آب زير زميني در روي سطح زمين را چشمه مي گويند. اما در منابع گوناگوني تعاريف ديگري نيز از چشمه ارايه داده اند:
«- چشمه، محلي است که آب هاي زير زميني براثر برخورد با لايه هاي آبدار با سطح زمين پديدار مي شوند.» (شايان، 1376، 371)
منشا چشمه منابع آب زير زميني است و نحوه خروج اين آّب کاملا طبيعي بوده و انسان در ايجاد اين منابع آبي نقشي ندارد. شايد بتوان گفت که هسته بسياري از شهرهاي و روستاهاي کوهستاني کشور در کنار يک چشمه بوده است. چشمه ها نه تنها آب آشاميدني انسانها را تامين کرده اند بلکه به دليل سهل الوصول بودن در امور مربوطه به زراعت و باغداري نيز استفاده مي شده است.

اصلی ( میلیون مترمکعب )

ماخذ : وزارت نیرو (مرکز آمار ایران ، 280،1381به نقل از سازمان مدیریت منابع آب ایران – دفتر مدیریت واطلاعات و آمار .
تعداد چشمه های ایران بر اساس منابع مختلف متفاوت گزارش شده است . آمار سال 1355 که در سال 1359 منتشر شده «تعداد چشمه هایی را که مورد بررسی و آمار برداری قرار گرفته در صفحه 17 حدود 12000 و در صفحه28 حدود 8340 دهنه می داند . سالنامه آماری کشور در سال 1360 تعداد چشمه ها را 8193 و میزان تخلیه سالانه آن ها را کمی بیش از4/5 میلیارد متر مکعب بیان شده است .
در آمار گیری سال 1360 تعداد چشمه ها را 9841 و میزان برداشت سالانه آب زیرزمینی از طریق چشمه ها 7/8 میلیارد متر مکعب ذکر شده است . در سال 1361 تعداد چشمه ها را 10000 دهنه و میزان برداشت آب را هم ذکر نکرده است» ( کردوانی ، 1379 ،223-224 ) .
بر اساس آخرین آمار موجود جدول شماره 6 تعداد چشمه ها در سال آبی 80-79 ، 49785 دهنه و میزان تخلیه آنها را 17566 میلیون متر مکعب برآورد کرده است هم چنین بر اساس جدول در مجموع از کل 49785 چشمه در ایران ( استان های مازندران ، تهران ،زنجان ،گیلان ) به ترتیب با 8070،6283 ، 5064 ، 4728 چشمه در رتبه های اول تا چهارم قرار دارند . از شش حوزه آبریز کشور در سال 80-79 بر اساس جدول 8 حوزه دریای خزر 24474 چشمه بیشترین تعداد و حوزه هامون ( شرق کشور ) با 809 چشمه کمترین تعداد را دارا هستند .

[Borna66]

برنامه ريزي كشاورزي درمنابع آب ايران (قسمت پنجم)






-----------------------------------------------------------------------------------
چشمه های آب معدنی :
«آب معدنی به آبی گفته می شود که مقدار املاح محلول در آن ، حد اقل یک گرم در لیتر باشد ، و به چشمه ای که املاح محلول در آب آن به میزان مزبور باشد ، چشمه آب معدنی می گویند » ( ولایتی ، 1374 ، 199-200 ) .
تعداد چشمه های معدنی در ایران نیز کم نیست ولی تا کنون بهره برداری شایسته ای از آب چشمه های معدنی در ایران صورت نگرفته است . معمولا « در بسیاری از نقاط کشور، به دلیل فعالیت های تکنیکی و وجود گسل ها و درز و شکاف های زیاد در سازند های زمین شناسی، آب زیرزمینی از اعماق زیاد با عبور از این درزها و شکافها به سطح زمین راه یافته و چشمه های معدنی بزرگ و کوچک را به وجود آورده است . مهمترین این چشمه ها عبارتند از :چشمه بستان اباد در ارتفاعات سهند ، سرعین در سبلان ، دماوند در البرز و نهبندان در کویر لوت » (مطیعی لنگرودی، 1383 ، 112-113 ) .
اکثر چشمه های معدنی کشور« در مناطق فعال و یا ناطقی که در دورانهای اخیر زمین شناسی فعال بوده اند ، تمرکز یافته اند . در کشور در پنج منطقه عمده یعنی گوشه شمال غربی ( خوی ، ماکو ) ، اطراف کوه سبلان ،­ اطراف قله دماوند و اطراف شهرهای کرمان و تفتان می باشد . امروزه حتی بسیاری از چشمه هایی که مورد مطالعه قرار گرفته اند ، بدون استفاده واقعی به رودخانه ریخته و یا به مصرف کشاورزی می رساند » ( رهنمایی ، 1371 ، 193-194 ) .
وجود چشمه های آب معدنی در یک منطقه بیانگر فعال بودن پوسته زمین و فعالیت آتشفشانی در دورانهای قبل بوده است . با بهره گیری از این آبها می توان در مصارف گوناگون به این مناطقتحرک خاصی بخشید و باعث رونق فعالیت های خدماتی و صنعتی و کشاورزی در منطقه شد .












انواع چشمه های معدنی


تعداد


پراکنش


درصد از کل


کلروره


43


آذربایجان غربی و شرقی، مازندران


73/38


بی کربناته


44


کرمان ، آذربایجان شرقی و غربی ، سیستان و بلوچستان


63/39


سولفاته


23


آذربایجان شرقی – شمال خراسان – کرمان


72/20


سولفوره


1


نا مشخص


92/0


جمع


111


100%



جدول 9 انواع چشمه های معدنی ایران


چاه و اهمیت آن در کشاورزی
آن چه که مسلم است این است که چاه سوراخ استوانه ای شکل است که در زمین حفر می کنند تا به آب های زیرزمینی دست یابند . البته این کار همیشه موفقیت آمیز نیست و ممکن است هرگز به آب دست نیابند . اما اگر قبلا کار کارشناسی شده باشد همراه با موفقیت است . معمولا حفر چاه به این شکل است که : « چاه را ر داخل یک صخره سفت به منظور دستیابی به آب زیرزمینی حفر می کنند و سنگ بستر را سوراخ می کنند تا به سفره های آب زیرزمینی مطمئن و یک منبع آب دست یابند . این روش یک راه قابل اطمینان در اقلیم های خشک یا اقلیم هایی با یک فصل خشک می باشد . » ( عسجدی ، 1998 ، 69 ) .از آن جا که آب و هوای اقلیم ایران جزو آب و هوای خشک می باشد و یک فصل خشک داریم بنابراین در کشور ما از قدیم استفاده از چاه در کلیه امور مربوط به زندگی انسان رواج داشته است .
دانشمندان معتقدند : « قدیمی ترین چاه در دنیا ، چاه یوسف در نزدیکی قاهره است که در قرن هفدهم قبل از میلاد مسیح تا عمق 90 متری در سازند سخت حفر شده است .»
« اولین چاه حلقه عمیق در ایران در سال 1315 در نزدیکی تهران حفر شد . سهولت تخلیه آب از چاه سبب گردیده است تا در مدت کم ، بر تعداد چاه ها در ایران افزوده گردد . » ( مطیعی ، 1383 ، 110 ) .

انواع چاه در ایران :

چاه ها در ایران به سه گروه تقسیم می شوند :
1- چاه های دستی : در مناطقی از کشور که سطح آب های زیرزمینی بالاست ، در مزارع و یا در مساکن روستاهای کشور به منظور شرب و یا آبیاری در سطح کم مورد استفاده قرار می گیرد .
« حفر چاه دستی در استان مازندران ( با تعداد 26687 حلقه چاه ) بیش از سایر استان های کشور متداول است » ( مهدوی ، 1377، 158 ) .
2- چاه های نیمه عمیق : این چاه ها معمولا برای آبیاری مزارع مورد استفاده قرار می گیرد . آبدهی این نوع چاه چندان زیاد نیست و برای آبیاری مزارع در اندازه کم می تواند مورد استفاده قرار گیرد .
این نوع چاه در ایران : « قدمت زیادی ندارد و بیشتر بعد از اصلاحات ارضی در ایران متداول شده است. چاه های نیمه عمیق معمولا عمق زیادی ندارند و از اولین لایه های آبی استفاده می کنند . در مناطقی که هنوز سطح آب پایین نرفته ، یکی از مهمترین منابع تهیه آب محسوب می گردد» ( مهدوی ، 1377 ، 159 ) .
طبق آمار منتشر شده جدول 6 تعداد کل چاه های نیمه عمیق کشور 314405 حلقه می باشد و میزان تخلیه سالانه آنها برابر 13263 میلیون متر مکعب می باشد . بیشترین تعداد چاه های نیمه عمیق در کشور در استان های مازندران ( 73316 حلقه ) فارس ( 51500 حلقه ) و تهران ( 35274 حلقه ) به ترتیب در رتبه های اول تا سوم قرار دارند .
« چون در حفر چاه های نیمه عمیق آن چنان نیازی به نظر کارشناسان و استفاده از دستگاه های حفاری وجود ندارد ، اغلب خود زارعان با استفاده از دستگاه های ساده و صریع و با صرف هزینه کمتر به حفر این نوع چاه ها اقدام می کنند » ( مهدوی ، 1377 ، 162 ) .

3- چاه های عمیق :

برای حفر این نوع چاه در حال حاضر علاوه بر اینکه باید وسایل و ابزار آلات لازم در دسترس باشد ، می بایست مجوز قانونی حفر چاه عمیق نیز اخذ شود . « حفر این چاه به وسیله دستگاه های حفاری انجام می شود . لازم است مطالعات هیدرولوژی و زمین شناسی به وسیله احداث چاه گمانه در حفر این چاه ها ملحوظ شود . نگهداری چاه های عمیق در مناطق روستایی با مشکلات عدیده ای همراه است » ( مهدوی ، 1377 ، 163-164 ) .
بر اساس آمار منتشره در جدول6 تعداد چاه های عمیق در سال آبی 80-79 در حدود 118986 حلقه چاه با تخلیه سالانه به میزان 30757 میلیون متر مکعب بوده است . بر اساساین آمار استان های تهران با ( 23068 حلقه ) ، فارس با ( 15729 حلقه ) و خراسان با ( 14758 حلقه ) در رتبه های اول تا سوم قرار دارند . بر اساس حوزه های آبریز کشور ، حوزه مرکزی و داخلی ایران با 59068 حلقه چاه و تخلیه سالانه 18907 میلیون متر مکعب آب بیشترین میزان چاه های عمیق در کشور را دارد و حوزه هامون کمترین میزان را با 1148 حلقه چاه عمیق با تخلیه سالانه 527 میلیون متر مکعب آب .
یکی از مسائل مهمی که در رابطه با چاه های عمیق بسیار مهم است ، مسئله نگهداری از چاه است . از آنجا که در روستا ها افراد آموزش دیده بسیار کم هستند در بسیاری از موارد شاهد آن هستیم که با کوچکترین اشکالی که در موتوئ های این چاه ها پیش می آید بهره برداری از آن با مشکل مواجه شده و در بر خی از موارد حتی منجر به قطع شدن آب میگردد ، که این مسئله در صورتی که در روزهای اوج مصرف گیاه یا در روزهایی که حتما می بایست به زراعت آب دارد اتفاق بیافتد باعث تاخیر در رشد گیاهان و چه بسا در صورتی که این مورد طولانی شود منجر به خشک شدن محصول می گردد که خسارات جبران نا پذیری به کشاورز وارد می آید .
قنات :
یکی دیگر از منابع مهم آب در فلات ایران قنات است . شاید بتوان گفت که قنات هنر و فن ایرانی است . چرا که اقلیم خشک و نبودن آب در ایران باعث شده تا ساکنان این سرزمین تلاش کنند تا آب را از فاصله های دور به مراکز تجمع انسانی برسانند و زندگی خود را در شرایط بد جوی و محیطی ادامه دهند به نظر می رسد که :
برخی معتقدند که استفاده از آب های زیرزمینی به وسیله قنات تخصص ایرانیان است و این فن از ایران به سایر نقاط جهان رفته است . انسان ها همواره تلاش کرده اند تا به منابع جدید آب دست یابند ، زیرا با افزایش جمعیت کره زمین نیاز به مواد غذایی بیشتر حس می شده است . و تولید مواد غذایی نیازمند به زیر کشت بردن زمین های بیشتری بوده است . این مسئله در فلات ایران که آب و آبادی همیشه در کنار هم بوده از اهمیت خاصی برخوردار بوده است .
از سوی دیگر، اعتقاد بر این است که قنات در زمره اختراعات ایرانیان است ، چه بسا در زمره هوشیارانه ترین آن ها باشد ، قنات یک تکنیک دسترسی به آب است . انسان ایرانی حدود 3هزار سال پیش با شناخت منابع زیرزمینی آب ها و شناخت نیروی ثقل زمین و استفاده از یک روش فنی ظاهرا ساده یعنی کندن چاه و دهلیز ، توانسته آب را با استفاده از نیروی جاذبه و ماهیت فیزیکی آب از نظر کشش و فاصله مولکولی آن ، کیلومترها در دل زمین جاری سازد . با شیبی ملایم آن را به دشتی برساند که مورد نظرش بوده و بی آب . در این راستا برای انتقال آب از انرژی باد ، انرژی سوخت ، انرژی ماهیچه ای ( حیوانی ، انسانی ) مطلقا استفاده نمی شود » ( زرگر ، 1378 ، 41 ) .
در حال حاضر با توجه به رواج چاه های عمیق شاید قنات امروزه اهمیت گذشته خود را از دست داده است . اما هرگز نمی توان از مزایای این نوع سیستم آبی گذشت ، مزایای قنات به طور خلاصه عبارتند از :
- جریان دائمی
- داشتن آبدهی منظم
- هزینه بهره برداری کم ( گوبلو ، 1371 ، 57 و 64 ) .
با وجود آن که برای قنات مزایای فراوانی در منابع مختلف ذکر شده است اما معایب زیادی هم دارد که باید به آن توجه داشت ، به ویژه در مقایسه با سیستم های نوین آبیاری . اما نباید اهمیت آن را در طول تاریخ که باعث تداوم تمدن ایرانی در مناطق خشک و بیابانی فلات ایران شده را نادیده گرفت . برخی از کارشناسان مسائل کشاورزی ایران معتقدند :
«سهولت استفاده از چاه در زمینه تخلیه آب و رشد شدید آن در مقابل مشکلات نگه داری و حفاظت قنات سبب کاهش تعداد قنات های دایر و در نتیجه کاهش آبدهی کل قنات های ایران گردیده است » ( مطیعی لنگرودی ، 1383 ، 111 ) .
بر اساس آخرین آمار منتشره و بر اساس سالنامه آماری کشور سال 81 تعداد قنات ها 33036 رشته اعلام شده است . که در مقایسه با آمار سال 76 کاهش قابل ملاحظه ای نشان می دهد که یکی از مهمترین دلایل آن افزایش تعداد چاه های عمیق در کشور است به طوری که تعداد کل چاههای عمیق در سال 1376 برابر با 52485 حلقه بوده است که این آمار در سال 1381 به 118986 حلقه افزایش یافته است »( مرکز آمار ایران ، 1381 ، 288 ) .
بر اساس جدول 8 در حال حاضر در بین حوزه های اصلی آلریز کشور حوزه مرکزی و داخلی ایران با 20554 رشته قنات و میزان تخلیه سالانه 5370 میلیون متر مکعب آب د ردیف اول قرار دارد . بر اساس جدول6 در حال حاضر در بین استان های کشور استان خراسان با 9651 رشته ، تهران با 5270 رشته و اصفهان با 3219 رشته در رتبه های اول تا سوم قرار دارند . ( مرکز آمار ایران ، 1381 ،­ 281 ) .
لازم است با توجه به اهمیت قنات در سرزمین های خشک کشور ، لازم است که همزمان با استفاده از سایر سیسیتم های آبیاری ، در جهت حفظ این میراث ارزشمند تلاش کنیم .
استخرهای آبی را می باید جزو یکی از منابع آبی بخش کشاورزی در نواحی داخلی ایران و کوهپایه های البرز ، زاگرس ، هزار مسجد و بینالود است . به دلیل کمبود آب های سطحی و زیرزمینی یکی دیگر از کارهایی که گذشتگان برای استفاده بهینه از منابع آبی کوچک انجام می شده است ، درست کردن استخر برای آبیاری بوده است