Borna66
05-07-2009, 09:29 PM
تاريخچه ی راهنمايي و مشاوره ی خانوادگي (خانواده درماني)
در جريان ظهور و گسترش طرق درمان «روان درماني خانواده» تاريخچه اي ويژه دارد كه حايز اهميّت است. آغاز نهضت «خانواده درماني» مقارن اواخر دهه 1940 و اوايل دهه1950 يعني، پس از جنگ جهاني دوم و گردهمايي مجدد اعضاي خانواده بعد از جدايي هاست. نهضت خانواده كه در آغاز از نظرها پنهان بود در سال 1957-1958 شروع به خودنمايي كرد. در ادامه ی اين روند، آكرمن در سال 1965 انستيتوي خانواده را در شهر نيويورك تأسيس كرد و در سال 1962 به اتفاق جكسون نخستين مجله را در زمينه خانواده به نام «روند خانواده» منتشر ساخت. امّا اين روند
هم چنان ادامه دارد تا آن جا كه به عرصه برخوردهاي كلينيكي نيز راه يافته و حيطه هاي درمان را متأثر مي سازد.1
تعريف راهنمايي و مشاوره ی خانوادگي:
از طريق راهنمايي خانوادگي- كه يكي ديگر از انواع راهنمايي است - روابط سالم و متعادل بين اعضاي خانواده برقرار مي شود و آرامش و آسايش آنان تأمين مي گردد. خانواده معمولاً از زن و مرد و تعدادی فرزند که روابطی بین آنان حاکم است تشکیل می شود. روابط بین زن و مرد ، پدر و بچه ها، مادر و بچه ها و بچه ها با يكديگر ممكن است مختل مي گردد و براي تمام اعضاي خانواده مشكلاتي به وجود مي آورد. از طريق راهنمايي خانواده با ارائه روشهاي تربيتي صحيح به ايجاد تعادل و رابطه سالم و سازنده بين اعضاي خانواده اقدام مي شود.2
اسلام اساس ترقي و رشد و تكامل در كليه ی شئون زندگي را در چگونگي تشكيل خانواده ها و بهتر انجام دادن روابط و وظايف مخصوص اعضاي خانواده ها مي داند. و اسلام براي اين امر ضروري، اهدافي چند قايل است؛ قرآن مجيد خلقت همسران و ايجاد رشته ی مودت و دوستي بين زن و مرد را از نشانه هاي شناخت خداوند شمرده و از جمله فوايد ازدواج را، آرامش روحي و جسمي، ارضاي غريزه و ايجاد دوستي و علاقه، بقاي نسل، تكامل فرد و... مي خواند:
و مِن آياته ان خلق لكم من انفسكم...؛3 از نشانه هاي وجود خداوند اين است كه براي تان از جنس خودتان همسر آفريده تا بدانها آرام گيريد و ميان شما وهمسرانتان دوستي و مهرباني قرار داد و در اين دوستي و محبت براي كساني كه تفكر مي كنند نشانه هايي است.
اسلام براي تحكيم كانون خانواده و برقراري روابط سالم و متعادل بين اعضاي خانواده قوانين خاصي وضع كرده و بر طبق آن، محدوده ی وظايف هر كدام از اعضا را تعيين كرده است و از اين راه است كه از فروپاشي و بروز اختلاف در خانواده ها پيش گيري مي شود. اين مقررات را در سه قسمت مي توان بررسي كرد: 1. مقررات مربوط به پيش از تشكيل خانواده (زمان خواستگاري)؛ 2. وظايف و حقوقي كه هر يك از افراد خانواده پس از تشكيل خانواده بايد رعايت كنند؛ 3. مقرراتي كه در صورت عدم توافق زن و مرد و انحلال خانواده و يا فوت يكي از افراد خانواده بايد عمل شود.
به خلاصه اي از سخنان امام خميني قدس سره در اين زمينه (راهنمايي و مشاوره ی خانوادگي) توجه مي كنيم:
قوانين ما غني تر از همه قوانين عالم است. قوانين اسلام قبل از اين كه ازدواج صورت گيرد براي ازدواج تربيت مي كند. اين كه اسلام از قبل از ازدواج تصرف كرده، توجه كرده براي اين است كه اين ازدواج مبدأ يك بچه است. اين بچه بايد درست بار بيايد مانند يك كشاورز كه بسيار عطوفت دارد به اين كه كشاورزي اش خوب بشود. اوّل زمين را يك زمين صالح انتخاب مي كند، بعد آب صالح، كشت و بذر صالح را انتخاب مي كند. اسلام كه دين انسان سازي است مي خواهد انسان درست كند. بدين جهت اسلام از قبل از ازدواج توصيه مي كند زن چه مردي و مرد چه زني را انتخاب كند، و همين طور توصيه براي بعد از ازدواج، زمان حمل، بچه داري و... از آن ابتدا كه مي خواهد بناي يك اولادي بشود اسلام در آن تصرف دارد. مسائلي كه همه ی قوانين دنيا از آن غفلت دارد و هيچ توجهي بدان ندارد، اسلام بدان توجه دارد.4
مقرراتي كه بايد پيش از تشكيل خانواده، يعني از زمان خواستگاري مراعات شود:
از جمله مواردي كه پيش از تشكيل خانواده بايد توجه شود، ملاك و معيارهاي انتخاب همسر است. اسلام در اين زمينه رهنمودهايي دارد كه اگر رعايت شود بسياري از اختلالات و مشكلات خانوادگي از بين خواهد رفت.
شرايطي كه اسلام در اين زمينه بيان مي دارد عبارتند از: 1- داشتن ايمان و تقوا؛ 2- حسن خلق؛ 3- خوب و شايسته بودن؛ 4- اصالت خانوادگي؛ 5- توجه به كفويت؛ 6- سلامت جسم و روان. كه اينك به توضيح مختصر هر مورد مي پردازيم:
داشتن ايمان وتقوا : ايمان و تقوا دو ملاك اصلي براي انتخاب همسر مي باشند، و در سايه ايمان و تقوا، روابط عميق عاطفي بين زوجين ايجاد مي شود و در چنين خانواده هايي تا حدود زيادي براي پرورش صحيح فرزندان زمينه فراهم است و مي توانند در سايه ی ايمان و تقوا به كليه ی مشكلات زندگي در جنبه ی اقتصادي و... فايق آيند و مطابق موازين و برنامه هاي ديني، فرزندان خود را تربيت كنند. در اين رابطه رسول اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
لا تنكِحُ المرأَهَ لجمالها...؛5 زن را براي زيبايي اش به همسري مگير؛ چه ممكن است جمال زن باعث پستي و سقوط اخلاقي اش شود و همچنين به انگيزه مالش با وي پيوند زناشويي برقرار مكن، زيرا مال مي تواند مايه طغيان او گردد، بلكه به سرمايه ی دينش متوجه باش و با زن باايمان ازدواج كن.
مردي به امام حسن عليه السلام گفت: دختري دارم، او را به ازدواج چگونه فردي درآورم؟ فرمودند:
او را به ازدواج مردي با تقوا درآور، كه اگر دوستش داشته باشد، او را گرامي مي دارد و اگر هم دوستش نداشته باشد، به او ستم نمي دارد.6
حُسن خلق: دين و خوش اخلاقي، ملاكهاي اصلي براي شايستگي زن و شوهر هستند و اين دو اصل هم در دوران جنيني و شيرخوارگي، هم در ساير مراحل زندگي كودك و تربيت او نقش بسزايي دارند. پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
خيرُ نسائِكم إِذا نَظرَ إِليها زَوجُها...؛7 بهترين زنان شما زني است كه وقتي همسرش او را مي نگرد شاد و مسرورش گرداند.
مردي در اين رابطه با حضرت ابوالحسن عليه السلام مشورت نمود كه: يكي از بستگانم از دخترم خواستگاري كرده است، ولي او اخلاق بدي دارد حضرت فرمود:
اگر بدخلق است، دخترت را به ازدواج او در نياور.8
خوب و شايسته بودن: جابر ن عبدالله انصاري مي گويد: حضرت رسول خدا صلي الله عليه و آله در مورد همسر شايسته چنين فرمود:
بهترين همسران شما كساني هستند كه داراي ده خصلت باشند: 1- آمادگي زاييدن فرزندان متعدد را داشته باشند؛ 2. مهربان باشند؛ 3. عفت و پاكدامني را رعايت كنند؛ 4. در ميان بستگانشان عزيز و سربلند باشند؛ 5. در نزد شوهرانشان فروتن باشند؛ 6. خود را براي شوهرانشان بيارايند و به او بنمايانند؛ 7. نسبت به نامحرمان خود نگه دار باشند و پوشش خود را حفظ كنند؛ 8. از شوهرانشان حرف شنوي داشته باشند؛ 9. در امور جنسي ميل شوهرانشان را بپذيرند؛ 10. در عشق و علاقه به شوهر، افراط نكنند و حد اعتدال را حفظ نمايند.9
و در جايي ديگر رسول اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
از سعادت مرد اين است كه داراي همسر شايسته و خوب باشد.10
اصالت خانوادگي: اسلام تأكيد دارد كه در سابقه خانوادگي همسر، تحقيق لازم صورت گيرد و به خصوص مراتب ايماني و اخلاقي او در نظر گرفته شود و تا حد امكان، خانواده همسر بايد پاك و عفيف باشند كه اين اصالت خانوادگي در زندگي جديد و نسل آينده تأثير دارد.
رسول اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
ببينيد نطفه ی خودتان را در چه محلي مستقر مي كنيد، از قانون وراثت غافل مباشيد توجه كنيد زمينه ی پاكي باشد تا فرزندان شما وارث صفات ناپسند نشوند.11
پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله در اين مورد به مردم آگاهي مي دهد و مي فرمايد:
بپرهيزيد از گياهان سبز و خرمي كه در سرگين پرورش يافته است.12
مقصودشان زنان زيبا و خوب رويي هستند كه در محيط فاسد و خانواده ی بد پرورش يافته اند.
توجه به كفويت: ازدواج با افراد كفو و هم شأن باعث توافق بيش تر در زندگي مي شود و غالب اختلافات بين زن و شوهرها در نتيجه ی عدم طرفين در يك شأن و طبقه است. كفويت در
جنبه هاي مختلف ايمان، هم فكري، اقتصادي و... مطرح است؛ امّا تكيه ی اساسي اسلام در كفويت روي مسئله ايمان و اعتقاد است. پيامبر صلي الله عليه و آله كه حضرت علي عليه السلام را براي همسري دختر خود برگزيد براي همين كفويت ايماني است. و در برخي از روايات كفويت را شامل دو چيز دانسته اند: 1. عفت ناشي از ايمان و اعتقاد؛ 2. تأمين امكانات زندگي.13
امام صادق عليه السلام نيز مي فرمايد:
کفو( هم ردیف در ازدواج) کسی است که عفیف باشد و مالی هم داشته باشد.14
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نیز می فرماید:
هر زن مسلماني كفو هر مرد مسلماني است.
مصداقش را در ماجراي ازدواج جويبر مي يابيم؛ جويبر مردي يمامي و تازه مسلمان بود و به مدينه آمد. وي انساني مؤمن و مخلص ولي سياهپوست و مستمند بود و در صفه ی مسجد زندگي مي كرد.
روزي پيامبر صلي الله عليه و آله به او فرمود:
«چرا ازدواج نمي كني؟» جواب داد: چه كسي به من بي نوا زن مي دهد؟ پيامبر فرمود: «اسلام هر خوار و ذليلي را عزيز كرده است. برو نزد زيادبن وليد از اشراف انصار و دخترش را خواستگاري كن». جويبر فرمايش پيامبر را به زياد منتقل كرد. زياد گفت: ما دخترانمان را به هم رديفان خود از انصار مي دهيم. پيامبر كه جريان را متوجه شد فرمود:
يا زياد! جويبر مؤمنٌ والمؤمنُ كفو للمؤمنهٍ...؛15 اي زياد! جويبر مؤمن است و هر مؤمني كفو زن مؤمنه وهر مرد مسلماني كفو زن مسلمان است.
زياد بعد از اين فرمايش پيامبر صلي الله عليه و اله را اطاعت كرد و دخترش را با تشريفاتي به ازدواج جويبر درآورد.
سلامت جسم و روان: عدم سلامت باعث پيشگيري از ازدواج نيست، ولي در تداوم زندگي مشترك اثر منفي دارد. بر همين اساس علماي اخلاق با استفاده از روايات اسلامي گفته اند: با شش گروه از نان ازدواج نكنيد كه يك گروه از اينها زنان «انانه» هستند، يعني، بسيار ناله مي كنند و مريض احوالند و خود را به بيماري مي زنند.16 پيغمبر اكرم صلي الله عليه و اله به مغيرة بن شعبه كه دختري را براي همسري خود نامزد كرده بود، فرمود:
از مزاياي جسمي دختر مورد نظر پيش از ازدواج تحقيق كن؛ زيرا اين بررسي در ايجاد الفت و محبت و توافق هاي بيش تر بين شما و همسرت پس از ازدواج تأثير زيادي دارد.17
به همين سبب در انتخاب همسر اجازه داده شده است که مرد مي تواند به قصد به دست آوردن اطلاعات بدني يك بار به زن نظر افكند و امّا در خصوص سلامت روان كه يكي از معيارهاي ازدواج به شمار مي آيد، سلامت فكر و انديشه بر روي سلامت در رفتار و اعتدال در برخوردها اثر به سزايي دارد. روابط انساني زوجين تابع شرايط نفساني و رواني آنهاست و با عدم وجود سلامت روان نمي توانند روابط مستحكم خانوادگي را بنيان گذارند. امام صادق عليه السلام از رسول خدا صلي الله عليه و اله نقل كرده است كه فرمود:
از ازدواج با احمق بپرهيزيد؛ زيرا هم نشيني با احمق مايه ی اندوه و بلا و فرزندش مهمل و بدبخت است.18
ديگر شرايط و معيارها: از معيارهاي ديگري كه در لابه لاي احاديث اسلامي به چشم مي خورد و پس از تأمين موارد فوق بايد مورد نظر قرار گيرد، عبارت است از: دوشيزگي همسر، قرابت و فاميلي نزديك نداشتن، ولود بودن زن، پاكدامني و عفت، حسن چهره يا زيبايي، هزينه كردن بجا و رعايت اقتصاد او. رسول خدا صلي الله عليه و اله مي فرمايد:
بهترين زنان شما زني است كه بچه آور، مهربان، پاك دامن، نزد فاميل مهربان و در برابر شوهر متواضع و خودآرا براي شوهر، بي اعتنايي به ديگران، در اختيار همسر در خلوت باشد و مثل برخي از مردان مبتذل نباشد. 19
حقوق و وظايف هر يك از افراد پس از تشكيل خانواده
از عواملي كه در تحكيم بنيان خانواده نقش به سزايي دارد، وظايف و حقوقي است كه هر يك از اعضاي خانواده (زن، شوهر و فرزند) بايد به طور متقابل آنها رعايت كنند. اسلام در اين زمينه براي هر كدام از اعضاي خانواده به طور جداگانه دستورالعمل هاي كامل و سازنده اي دارد كه در دو بخش حقوق و وظايف متقابل زن و شوهر و حقوق و وظايف متقابل والدين و فرزندان مورد بررسي قرار مي گيرد:
حقوق و وظايف متقابل زن و شوهر:
اسلام براي زن و شوهر حقوق واجب و مستحبي را قرار داده است كه لازم است آنها را رعايت كنند. اين حقوق، پايه هاي اساسي خانواده را تشكيل مي دهند و سعادت و بقا و دوام زندگي به آنها بستگي دارد. اين حقوق عبارتند از:
الف) وظايف شوهر يا حقوق زن بر شوهر:
منظور از اين حقوق ان دسته از تعهدات و تكاليفي است كه بر عهده ی مرد است، خداوند متعال مي فرمايد:
... ولَهُنّ مثل الذي عليهّن بالمعروف...؛20... نظير همان حقوقي كه مردها بر زنان دارند - زنها نيز به طور معروف- بر مردان دارند.
در اين آيه خداوند متعال احترام زن و مرد را از مسئله طلاق و عدّه بالاتر برده و به حقوق شخصي و اجتماعي مي كشاند و مي گويد: همان طور كه حقوقي براي مرد وضع شده تا زن آن را رعايت كند، همچنين زن حقوق مختلفي بر مرد دارد كه او نيز موظف است آن را رعايت كند. كلمه ی «بالمعروف» هم كه در حدود دوازده مرتبه در اين سلسله از آيات ذكر شده، براي آن است كه نبايد از حقوق خود سوء استفاده كنند، زن و مرد بايد مصلحت انديش بوده و حفظ حقوق متقابل را آن طور كه شايسته است برعهده گيرند.
يك اصل اساسي كه قرآن به آن اشاره كرده است كه، هر جا «وظيفه اي» وجود داشته باشد در كنار آن «حقي» هم ثابت است؛ يعني، وظيفه هرگز از حق، جدا نيست و در آيه ی مورد بحث هم به همين حقيقت اشاره شده و مي فرمايد:
همان اندازه که زنان وظایفی دارند حقوقی هم برای آن ها قرار داده شده است و از تساوي اين حقوق با آن «وظايف» «اجراي عدالت» در حق آنان عملي مي گردد.21
پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
چندان جبرئيل راجع به زن سفارش كرد كه خيال كردم جز در صورت ارتكاب زنا طلاقش جايز نباشد. 22
پرداختن نفقه ی زن: منظور از نفقه، هزينه هايي است كه براي زندگي متعارف و متعادل زن لازم است؛ مانند هزينه هاي غذا، لباس، و... نفقه از مسائل مهم و اساسي در فقه اسلامي است. اين حق براي زن آن چنان مسلّم است كه اگر مردي نخواهد آن را رعايت كند، از سوي حاكم شرع مجبور به رعايت آن خواهد شد. پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله در زمينه اين حق مسلّم زنان مي فرمايد:
خوراك و لباس زن به طور معروف بر شما واجب است.23
اسحاق بن عمّار از حضرت صادق صلي الله عليه و آله پرسيد: حق زن بر شوهر- كه اگر ادّعا كند نيكوكار است- چيست؟ فرمود:
شكمش را سير كند و بدنش را بپوشاند و اگر خطا و اشتباهي كرد بر او ببخشد.24
هم خوابي با زن: اين مسئله را مي توان از جمله حقوق خصوصي زن برشمرد. اسلام خواسته است كه شوهر در بستر زن بخوابد و اين در هر چهار شب یک شب حق زن بر شوهر است و او نمي تواند از آن استنكاف كند.
مرد وظيفه دارد در اين مورد به درخواست زن پاسخ مثبت گويد وگرنه ممكن است زمينه ی آلودگي و لغزش زن فراهم گردد.
روايات ما بيان گر اين مطلب هستند كه برخي از زنان به دليل اين كه به اين خواسته ی مشروعشان پاسخ مثبت داده نمي شود، تن به آلودگي مي دهند.25 بدان جهت است كه ابوذر از پيغمبر
صلي الله عليه و آله پرسيد: آميزش مرد با همسرش با اين كه كامراني است ثواب دارد؟ فرمود: «آري». آن گاه فرمود: «اگر از راه نامشروع كام خود برآري حرام نيست؟» ابوذر گفت: بلي. سپس حضرت فرمود: «پس حلالش هم ثواب دارد».26
از حضرت رضا عليه السلام پرسيدند: مردي زن جواني دارد و در اثر مصيبتي كه وارد شده چند ماه، بلكه يك سال با او نزديكي نكرده،27 البته قصد آزار و اذيت او را نداشته، بلكه تنها به دليل مصيبت زدگي وی بوده است، آيا در اين كار گناهي كرده است؟ فرمود: «آري، پس از چهار ماه گناهكار است».
خوش اخلاقي كردن با زن: از حقوق زن بر شوهر اين است كه شوهر برخورد خوش با زن داشته باشد. خداوند متعال همگان را به انس و الفت، رفتار خوش، اخلاق خوب و رعايت عدالت دستور داده و كسي حق ندارد آن را زير پا بگذارد. و اين برخورد خوش داشتن به طرق گوناگون صورت مي گيرد؛ نظير احترام كردن، نرمش در گفتار، مدارا نمودن، رعايت كردن عدالت و... درباره ی احترام و ترك آزار زن درباره ی پيامبر صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
اين زنان مسرت بخش زندگي اند. هر كس زني بگيرد نبايد او را ضايع و تباه كند.28
و در حديثي ديگر در اين زمينه از پيامبر گرامي صلي الله عليه و آله نقل شده است كه مي فرمايد:
در بهشت درجه اي است كه به آن نرسيد مگر زمام دار عادل يا خوش رفتار با خويشاوندان يا عيالوار صابر.29
اميرالمؤمنين عليه السلام در يكي از خطبه ها مي فرمايد:
در هر حال با زن سازش و مدارا كنيد، با آنها گفتار خوش نشان دهيد، باشد كه آنان نيز كردار خوش نشان دهند.
خودآرايي مرد براي زن: مرد وظيفه دارد خود را براي همسر بيارايد، و لباس مورد علاقه ی همسر را بپوشد همان گونه كه طالب آراستگي همسرش مي باشد. امام هشتم عليه السلام از پدرانش نقل مي كند:
زنان بني اسرائيل از عفت و تقوا دست كشيدند و هيچ علتي نداشت جز اين كه شوهرانشان خود را براي آنان نمي آراستند. زن هم از مرد همان انتظاري را دارد كه مرد از او دارد.30
و در حديثي ديگر خودآرايي شوهر را، وسيله اي براي افزايش عفت زن ذكر كرده و بر آن تأكيد مي ورزد.
حسن بن جهم گويد:
حضرت كاظم عليه السلام را ديدم در حالي كه خضاب كرده بود. گفتم: قربانت گردم! خضاب كرده اي؟ فرمود: آري. آمادگي و خودآرايي مرد، موجب افزايش عفت زن مي شود. زنان بدين جهت آلوده شده اند كه شوهران، خود را نياراستند. سپس فرمود: تو دوست مي داري كه همسرت را آشفته و ژوليده ببيني؟ گفتم: نه. فرمود: او هم چنين است. نظافت، خوش بويي و كوتاه كردن مو از اخلاق پيامبران است.31
امر به معروف و نهي از منكر كردن زن و حافظ عفت او بودن: از وظايف شوهر اين است كه بايد براي پيشگيري از لغزش هاي همسر، چاره اندشي كند و نگذارد كه عفت و پاكدامني او لكه دار شود. يك راه حفظ عفت و پاكدامني زن، امر به معروف و نهي از منكر كردن اوست. در اين زمينه شخصي از امام صادق عليه السلام مي پرسد:
در اين آيه كه خدا مي فرمايد: «خود و كسانتان را از آتشي كه هيزمش مردم و سنگهاست نگه داريد» چگونه زنان را از آتش حفظ كنيم؟ فرمود: امر و نهي شان كنيد. گفت: امر و نهي كنيم نمي پذيرند! فرمود: اگر امر و نهي كرديد، شما به وظيفه خود عمل كرده ايد.32
اسلام درباره ی پاك شدن دامن زن از آلودگي ها دستوراتي دارد؛ از جمله وسايل حفظ عفت و پاكدامني زن، پاك دامن بودن خود مرد از محرمات است. هم چنين غيرت داشتن مرد، انتخاب دوستان نيك براي خود، اعلام محبت به زن و احترام به او، آموزش مسائل شرعيه و... از اين موارد به شمار مي آيند.
ب) وظايف همسر با حقوق شوهر بر زن:
منظور از اين حقوق آن دسته از تعهدات و تكاليفي است كه بر عهده ی زن است. حق شوهر بر زن از همه حقوق اسلامي و انساني او ارجح است؛ حتي از حق پدر و مادر. اين حقوق بسيارند و ما در برخي از آنان را كه در روايات اسلامي آمده است ذكر مي كنيم:
اطاعت كردن و جلب توافق نمودن: البته اين وظيه كلي است كه در برخي موارد واجب است؛ مانند اطاعت كردن درباره ی روابط جنسي و.... و در بيش تر موارد مستحب است. به طور كلي اطاعت و فرمانبرداري زن، جزو نخستين وظايف او محسوب مي شود. البته فرمان برداري مرد بايد در چارچوب مقررات و دستورات اسلامي باشد نه در امور خلاف خدا.33 امام باقر عليه السلام مي فرمايد:
زني به حضور پيامبر صلي الله عليه و آله آمد و گفت: اي رسول خدا! حق شوهر بر همسرش چيست؟ آن حضرت فرمود: اين امور را رعايت كند: 1. از اطاعت شوهر (در امور مشروع) سرپيچي نكند؛ 2. از اموال شوهر بدون اجازه ی او صدقه ندهد؛ 3. روزه ی مستحبي بدون اجازه او نگيرد؛ 4. در هر جا كه مناسب است در برابر ميل او تمكين كند؛ 5. بدون اجازه او از خانه اش بيرون نرود.34
و در حديثي ديگر پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
هر زن شايسته اي كه عبادت پوردگار را به جاي آورد، واجبات را بگذارد و اطاعت شوهر كند، وارد بهشت گردد.35
مديريت و اداره ی خانه: حفظ و اداره ی خانه اگر چه جزو تكاليف زن نيست و رعايت نكردن آن عقوبتي را در بر نمي گيرد، ولي بر اساس سنت اسلامي، زن اخلاقاً متعهد است آن را پذيرا گردد. پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله درباره تقسيم كارهاي زندگي بين حضرت علي عليه السلام و حضرت فاطمه عليها السلام كه درخواست راهنمايي كرده بودند چنين فرمود:
داخل خانه با زهرا و بيرون خانه با علي.
حضرت فاطمه عليهاالسلام گويد:
خدا مي داند چقدر از اين تقسيم خرسند شدم كه پدرم مرا از رنج معاشرت با مردان معاف داشت.36
پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله به حولا فرمود:
هر زني غذايي گوارا براي شوهرش تهيه كند، خدا در بهشت خوراكي هاي گوناگون براي او خلق كند و گويد: بخور و بنوش در مقابل آن زحمت ها كه در دوران گذشته كشيده اي.37
تمكين جنسي: از ديگر حقوق شوهر اين است كه زن بدون علت شرعي از تمكين جنسي خودداري نكند. رسول گرامي صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
از حقوق مرد بر زن آن است كه چراغ را برايش روشن كند، غذاي مناسب برايش طبخ كند و از در خانه از او استقبال كند و به او خوش آمد گويد و در هنگام تقاضاي او مگر در مواقعي كه عذر شرعي دارد امتناع نورزد. 38
آراستن زن براي شوهر: در روايات اسلامي تأكید شده كه زن و شوهر خود را بيارايند و درباره ی زينت كردن زن، به قدري توصيه شده كه حتي فرموده اند براي شوهر نابينا هم آرايش كنند كه شوهر آن را حس مي كند. امام باقر عليه السلام مي فرمايد:
سزاوار نيست زن بدون زيور باشد ولو اين كه گردن بندي آويزد، سزاوار نيست دستش را بي رنگ و ساده بگذارد ولو اين كه حنايي به دستش بكشد هر چند سال خورده باشد.39
سبب خیلي آلودگي هاي مردان در اين است كه همسرانشان در جنبه ی خودآرايي و دل ربايي اقناعشان نمي كنند.
خارج نشدن از خانه، بي اجازه شوهر: اين از مهمترين و سودمندترين وظايف زن است. خداوند مي فرمايد:
در خانه قرار گيريد و همانند زنان جاهليت نخستين خودآرايي نكنيد.40
زني از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله پرسيد: حق مرد بر زن چيست؟ حضرت فرمود:
و چنين نباشد كه بدون جلب توافق شوهر به هر جا بخواهد برود. اگر رفت فرشتگان آسمان و زمين و ملائكه غضب و رحمت همه نفرينش كنند تا برگردد.41
خوش اخلاقي زن براي شوهر: عبارت «لِتَسكنُوا إليها» در قرآن ايجاب مي كند كه زن با زبانی خوش و با استقبال نيكو از شوهر در زندگي برنامه ريزي كند. پيامبر صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
زن اگر شوهرش را بيازارد، عباداتش در پيشگاه خداوند مردود است و نخست كسي خواهد بود كه وارد دوزخ مي گردد.42
حضرت موسی بن جعفر عليه السلام مي فرمايد:
جهاد زن خوش رفتاري با شوهر است.43
حافظ مال و آبروي شوهر بودن: زن علاوه بر اين كه امين مال و دارايي شوهر است، حافظ مال و دارايي او- كه رد حقيقت مال و فرزندان او هست - نيز مي باشد. زن نمي تواند بدون اجازه ی شوهر، در مال او تصرف كند، حتي در صدقه دادن و دستگيري از فقرا و احسان به خويشان كه حرام و در حكم غصب است.44 پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله در پاسخ زني كه ازحق شوهر پرسيد، فرمودند:
... بدون اجازه از مال او صدقه ندهد و روزه ی مستحبي نگيرد.
و در حديثي ديگر پيامبر صلي الله عليه و آله در باره مسئول بودن زن در قبال مال شوهر مي فرمايد:
زن سرپرست مال شوهر است.45
نياراستن براي غير شوهر: در حديث آمده است كه پيامبر صلي الله عليه و آله از آراستن زن براي مرد اجنبي جلوگيري كرد..46
رسول اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
هر زني كه جز براي شوهر، خود را خوش بو سازد و از منزل بيرون رود، پيوسته مشمول لعنت خدا خواهد بود تا وقتي به خانه باز گردد.47
و از حضرت امام صادق عليه السلام نقل شده كه مي فرمايد:
هر زني كه خود را براي شوهر خوش بو گرداند، نماز وي قبول نمي شود تا وقتي آن عطر را بشويد.48
تحمل كردن شوهر: زن بايد با آرامش و شكيبايي، شوهرش را تحمل كند كه اين تحمل كردن حداقل در دو قسمت مورد نظر است: يكي صبر كردن بر اخلاق او و ديگري با فقر او پيامبر گرامي صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
هر زني كه در برابر بداخلاقي شوهرش صبر و تحمل كند، خداوند همانند پاداش حضرت آسيه (همسر فرعون) را به او خواهد داد.49
دامنه ی حقوق شوهر بسيار وسيع است كه برخي از آنها به صورت صفات اخلاقي زن ازآن ها در قرآن ياد شده است؛ مانند صالح بودن، حافظ اسرار شوهر بودن، پوشاندن خود از نامحرم، فروپوشيدن چشم از بيگانگان، احترام به شوهر، تواضع در برابر او، آرايش كردن فقط براي شوهر و...
پی نوشت ها:
1 . باقر ثنايي، روان درماني خانواده، سال1370، ص21.
2 . عبدالله شفيع آبادي، مقدمات راهنمايي و مشاوره، مفاهيم و كاربردها، ص42-43.
3 . روم(30) ايه 21.
4 . در جستجوي راه از كلام امام. دفتر بيست و دوم ؛ فرهنگ تعليم و تربيت، ص48-49.
5 . محجة البيضاء، ج3، ص85.
6 . مستطرف، ج2، ص218
7 . همان جا.
8 . مكارم الاخلاق، ص103.
9 . فروع كافي، ج5، ص324؛ وسائل الشيعه، ج14، ص14.
10 اصول كافي، ج5، ص327.
11 . مستطرف، ج2، ص218.
12 . فروع كافي، ج5، ص332.
13 . علي قائمي، نظام حيات خانواده در اسلام، ص66-67.
14 وافی ، ج 3، ص 18.
15 . اصول کافی ، ج 5 ، ص 34.
16 . فروع كافي، ج5، ص325.
17 . وسائل الشیعه ، باب 35، ح 3.
18 . جعفريات، ص92.
19 . روضه المتقين، ج8، به نقل از: علي قائميف نظام حيات خانواده در اسلام، ص69.
20 . بقره(2)آيه 228.
21 . تفسير نمونه، ج2، ص110.
22 . وسائل الشيعه، ابواب مقدمات النكاح، باب 88، فروع كافي، ج5، ص512.
23 . همان، ابواب النفقات، بخش21.
24 . همان، بخش 1.
25 . علي قائمي، نظام حيات خانواده در اسلام، ص125.
26 . وسائل الشيعه، ابواب القسم، باب4.
27 . همان، ابواب مقدمات النكاح، باب 71.
28 . همان، باب 86.
29 . بحارالانوار، ج104، ص70.
30 . همان، ج76، ص102.
31 . وسائل الشيعه، ابواب مقدمات النكاح، باب141
32 . همان، باب 94.
33 . علي قائمي، نظام حيات خانواده در اسلام ، ص130-131.
34 . فروع كافي، ج5، ص507؛ وسائل الشيعه، ج14، ص112.
35 . نكاح المستدرك، باب 59.
36 . وسائل الشيعه، ابواب احكام الاولاد، باب 89.
37 . نكاح المستدرك، باب60.
38 . مكارم الاخلاق، ص246.
39 . وسائل الشيعه، ابواب مقدمات النكاح، باب 85.
40 . احراب(33) آيه33.
41 . وسائل الشیعه، ابواب مقدمات النكاح، باب79.
42 . همان، ج14، ص116.
43 . همان، ابواب مقدمان النكاح، باب81.
44 . علي قائمي، تشكيل خانواده در اسلام، ص166.
45 . فروع كافي، ج5، ص507؛ وسائل الشيعه، ج14، ص112.
46 . وسائل الشيعه، ابواب مقدمات النكاح، باب80.
47 . همان، ج7، ص313.
48 . همان جا.
49 . مكارم الاخلاق، ص245.
منبع : مشاوره و راهنمایی از دیدگاه اسلام – محمدرضا مطهری، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ، 1379 ، صص137-153
در جريان ظهور و گسترش طرق درمان «روان درماني خانواده» تاريخچه اي ويژه دارد كه حايز اهميّت است. آغاز نهضت «خانواده درماني» مقارن اواخر دهه 1940 و اوايل دهه1950 يعني، پس از جنگ جهاني دوم و گردهمايي مجدد اعضاي خانواده بعد از جدايي هاست. نهضت خانواده كه در آغاز از نظرها پنهان بود در سال 1957-1958 شروع به خودنمايي كرد. در ادامه ی اين روند، آكرمن در سال 1965 انستيتوي خانواده را در شهر نيويورك تأسيس كرد و در سال 1962 به اتفاق جكسون نخستين مجله را در زمينه خانواده به نام «روند خانواده» منتشر ساخت. امّا اين روند
هم چنان ادامه دارد تا آن جا كه به عرصه برخوردهاي كلينيكي نيز راه يافته و حيطه هاي درمان را متأثر مي سازد.1
تعريف راهنمايي و مشاوره ی خانوادگي:
از طريق راهنمايي خانوادگي- كه يكي ديگر از انواع راهنمايي است - روابط سالم و متعادل بين اعضاي خانواده برقرار مي شود و آرامش و آسايش آنان تأمين مي گردد. خانواده معمولاً از زن و مرد و تعدادی فرزند که روابطی بین آنان حاکم است تشکیل می شود. روابط بین زن و مرد ، پدر و بچه ها، مادر و بچه ها و بچه ها با يكديگر ممكن است مختل مي گردد و براي تمام اعضاي خانواده مشكلاتي به وجود مي آورد. از طريق راهنمايي خانواده با ارائه روشهاي تربيتي صحيح به ايجاد تعادل و رابطه سالم و سازنده بين اعضاي خانواده اقدام مي شود.2
اسلام اساس ترقي و رشد و تكامل در كليه ی شئون زندگي را در چگونگي تشكيل خانواده ها و بهتر انجام دادن روابط و وظايف مخصوص اعضاي خانواده ها مي داند. و اسلام براي اين امر ضروري، اهدافي چند قايل است؛ قرآن مجيد خلقت همسران و ايجاد رشته ی مودت و دوستي بين زن و مرد را از نشانه هاي شناخت خداوند شمرده و از جمله فوايد ازدواج را، آرامش روحي و جسمي، ارضاي غريزه و ايجاد دوستي و علاقه، بقاي نسل، تكامل فرد و... مي خواند:
و مِن آياته ان خلق لكم من انفسكم...؛3 از نشانه هاي وجود خداوند اين است كه براي تان از جنس خودتان همسر آفريده تا بدانها آرام گيريد و ميان شما وهمسرانتان دوستي و مهرباني قرار داد و در اين دوستي و محبت براي كساني كه تفكر مي كنند نشانه هايي است.
اسلام براي تحكيم كانون خانواده و برقراري روابط سالم و متعادل بين اعضاي خانواده قوانين خاصي وضع كرده و بر طبق آن، محدوده ی وظايف هر كدام از اعضا را تعيين كرده است و از اين راه است كه از فروپاشي و بروز اختلاف در خانواده ها پيش گيري مي شود. اين مقررات را در سه قسمت مي توان بررسي كرد: 1. مقررات مربوط به پيش از تشكيل خانواده (زمان خواستگاري)؛ 2. وظايف و حقوقي كه هر يك از افراد خانواده پس از تشكيل خانواده بايد رعايت كنند؛ 3. مقرراتي كه در صورت عدم توافق زن و مرد و انحلال خانواده و يا فوت يكي از افراد خانواده بايد عمل شود.
به خلاصه اي از سخنان امام خميني قدس سره در اين زمينه (راهنمايي و مشاوره ی خانوادگي) توجه مي كنيم:
قوانين ما غني تر از همه قوانين عالم است. قوانين اسلام قبل از اين كه ازدواج صورت گيرد براي ازدواج تربيت مي كند. اين كه اسلام از قبل از ازدواج تصرف كرده، توجه كرده براي اين است كه اين ازدواج مبدأ يك بچه است. اين بچه بايد درست بار بيايد مانند يك كشاورز كه بسيار عطوفت دارد به اين كه كشاورزي اش خوب بشود. اوّل زمين را يك زمين صالح انتخاب مي كند، بعد آب صالح، كشت و بذر صالح را انتخاب مي كند. اسلام كه دين انسان سازي است مي خواهد انسان درست كند. بدين جهت اسلام از قبل از ازدواج توصيه مي كند زن چه مردي و مرد چه زني را انتخاب كند، و همين طور توصيه براي بعد از ازدواج، زمان حمل، بچه داري و... از آن ابتدا كه مي خواهد بناي يك اولادي بشود اسلام در آن تصرف دارد. مسائلي كه همه ی قوانين دنيا از آن غفلت دارد و هيچ توجهي بدان ندارد، اسلام بدان توجه دارد.4
مقرراتي كه بايد پيش از تشكيل خانواده، يعني از زمان خواستگاري مراعات شود:
از جمله مواردي كه پيش از تشكيل خانواده بايد توجه شود، ملاك و معيارهاي انتخاب همسر است. اسلام در اين زمينه رهنمودهايي دارد كه اگر رعايت شود بسياري از اختلالات و مشكلات خانوادگي از بين خواهد رفت.
شرايطي كه اسلام در اين زمينه بيان مي دارد عبارتند از: 1- داشتن ايمان و تقوا؛ 2- حسن خلق؛ 3- خوب و شايسته بودن؛ 4- اصالت خانوادگي؛ 5- توجه به كفويت؛ 6- سلامت جسم و روان. كه اينك به توضيح مختصر هر مورد مي پردازيم:
داشتن ايمان وتقوا : ايمان و تقوا دو ملاك اصلي براي انتخاب همسر مي باشند، و در سايه ايمان و تقوا، روابط عميق عاطفي بين زوجين ايجاد مي شود و در چنين خانواده هايي تا حدود زيادي براي پرورش صحيح فرزندان زمينه فراهم است و مي توانند در سايه ی ايمان و تقوا به كليه ی مشكلات زندگي در جنبه ی اقتصادي و... فايق آيند و مطابق موازين و برنامه هاي ديني، فرزندان خود را تربيت كنند. در اين رابطه رسول اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
لا تنكِحُ المرأَهَ لجمالها...؛5 زن را براي زيبايي اش به همسري مگير؛ چه ممكن است جمال زن باعث پستي و سقوط اخلاقي اش شود و همچنين به انگيزه مالش با وي پيوند زناشويي برقرار مكن، زيرا مال مي تواند مايه طغيان او گردد، بلكه به سرمايه ی دينش متوجه باش و با زن باايمان ازدواج كن.
مردي به امام حسن عليه السلام گفت: دختري دارم، او را به ازدواج چگونه فردي درآورم؟ فرمودند:
او را به ازدواج مردي با تقوا درآور، كه اگر دوستش داشته باشد، او را گرامي مي دارد و اگر هم دوستش نداشته باشد، به او ستم نمي دارد.6
حُسن خلق: دين و خوش اخلاقي، ملاكهاي اصلي براي شايستگي زن و شوهر هستند و اين دو اصل هم در دوران جنيني و شيرخوارگي، هم در ساير مراحل زندگي كودك و تربيت او نقش بسزايي دارند. پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
خيرُ نسائِكم إِذا نَظرَ إِليها زَوجُها...؛7 بهترين زنان شما زني است كه وقتي همسرش او را مي نگرد شاد و مسرورش گرداند.
مردي در اين رابطه با حضرت ابوالحسن عليه السلام مشورت نمود كه: يكي از بستگانم از دخترم خواستگاري كرده است، ولي او اخلاق بدي دارد حضرت فرمود:
اگر بدخلق است، دخترت را به ازدواج او در نياور.8
خوب و شايسته بودن: جابر ن عبدالله انصاري مي گويد: حضرت رسول خدا صلي الله عليه و آله در مورد همسر شايسته چنين فرمود:
بهترين همسران شما كساني هستند كه داراي ده خصلت باشند: 1- آمادگي زاييدن فرزندان متعدد را داشته باشند؛ 2. مهربان باشند؛ 3. عفت و پاكدامني را رعايت كنند؛ 4. در ميان بستگانشان عزيز و سربلند باشند؛ 5. در نزد شوهرانشان فروتن باشند؛ 6. خود را براي شوهرانشان بيارايند و به او بنمايانند؛ 7. نسبت به نامحرمان خود نگه دار باشند و پوشش خود را حفظ كنند؛ 8. از شوهرانشان حرف شنوي داشته باشند؛ 9. در امور جنسي ميل شوهرانشان را بپذيرند؛ 10. در عشق و علاقه به شوهر، افراط نكنند و حد اعتدال را حفظ نمايند.9
و در جايي ديگر رسول اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
از سعادت مرد اين است كه داراي همسر شايسته و خوب باشد.10
اصالت خانوادگي: اسلام تأكيد دارد كه در سابقه خانوادگي همسر، تحقيق لازم صورت گيرد و به خصوص مراتب ايماني و اخلاقي او در نظر گرفته شود و تا حد امكان، خانواده همسر بايد پاك و عفيف باشند كه اين اصالت خانوادگي در زندگي جديد و نسل آينده تأثير دارد.
رسول اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
ببينيد نطفه ی خودتان را در چه محلي مستقر مي كنيد، از قانون وراثت غافل مباشيد توجه كنيد زمينه ی پاكي باشد تا فرزندان شما وارث صفات ناپسند نشوند.11
پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله در اين مورد به مردم آگاهي مي دهد و مي فرمايد:
بپرهيزيد از گياهان سبز و خرمي كه در سرگين پرورش يافته است.12
مقصودشان زنان زيبا و خوب رويي هستند كه در محيط فاسد و خانواده ی بد پرورش يافته اند.
توجه به كفويت: ازدواج با افراد كفو و هم شأن باعث توافق بيش تر در زندگي مي شود و غالب اختلافات بين زن و شوهرها در نتيجه ی عدم طرفين در يك شأن و طبقه است. كفويت در
جنبه هاي مختلف ايمان، هم فكري، اقتصادي و... مطرح است؛ امّا تكيه ی اساسي اسلام در كفويت روي مسئله ايمان و اعتقاد است. پيامبر صلي الله عليه و آله كه حضرت علي عليه السلام را براي همسري دختر خود برگزيد براي همين كفويت ايماني است. و در برخي از روايات كفويت را شامل دو چيز دانسته اند: 1. عفت ناشي از ايمان و اعتقاد؛ 2. تأمين امكانات زندگي.13
امام صادق عليه السلام نيز مي فرمايد:
کفو( هم ردیف در ازدواج) کسی است که عفیف باشد و مالی هم داشته باشد.14
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نیز می فرماید:
هر زن مسلماني كفو هر مرد مسلماني است.
مصداقش را در ماجراي ازدواج جويبر مي يابيم؛ جويبر مردي يمامي و تازه مسلمان بود و به مدينه آمد. وي انساني مؤمن و مخلص ولي سياهپوست و مستمند بود و در صفه ی مسجد زندگي مي كرد.
روزي پيامبر صلي الله عليه و آله به او فرمود:
«چرا ازدواج نمي كني؟» جواب داد: چه كسي به من بي نوا زن مي دهد؟ پيامبر فرمود: «اسلام هر خوار و ذليلي را عزيز كرده است. برو نزد زيادبن وليد از اشراف انصار و دخترش را خواستگاري كن». جويبر فرمايش پيامبر را به زياد منتقل كرد. زياد گفت: ما دخترانمان را به هم رديفان خود از انصار مي دهيم. پيامبر كه جريان را متوجه شد فرمود:
يا زياد! جويبر مؤمنٌ والمؤمنُ كفو للمؤمنهٍ...؛15 اي زياد! جويبر مؤمن است و هر مؤمني كفو زن مؤمنه وهر مرد مسلماني كفو زن مسلمان است.
زياد بعد از اين فرمايش پيامبر صلي الله عليه و اله را اطاعت كرد و دخترش را با تشريفاتي به ازدواج جويبر درآورد.
سلامت جسم و روان: عدم سلامت باعث پيشگيري از ازدواج نيست، ولي در تداوم زندگي مشترك اثر منفي دارد. بر همين اساس علماي اخلاق با استفاده از روايات اسلامي گفته اند: با شش گروه از نان ازدواج نكنيد كه يك گروه از اينها زنان «انانه» هستند، يعني، بسيار ناله مي كنند و مريض احوالند و خود را به بيماري مي زنند.16 پيغمبر اكرم صلي الله عليه و اله به مغيرة بن شعبه كه دختري را براي همسري خود نامزد كرده بود، فرمود:
از مزاياي جسمي دختر مورد نظر پيش از ازدواج تحقيق كن؛ زيرا اين بررسي در ايجاد الفت و محبت و توافق هاي بيش تر بين شما و همسرت پس از ازدواج تأثير زيادي دارد.17
به همين سبب در انتخاب همسر اجازه داده شده است که مرد مي تواند به قصد به دست آوردن اطلاعات بدني يك بار به زن نظر افكند و امّا در خصوص سلامت روان كه يكي از معيارهاي ازدواج به شمار مي آيد، سلامت فكر و انديشه بر روي سلامت در رفتار و اعتدال در برخوردها اثر به سزايي دارد. روابط انساني زوجين تابع شرايط نفساني و رواني آنهاست و با عدم وجود سلامت روان نمي توانند روابط مستحكم خانوادگي را بنيان گذارند. امام صادق عليه السلام از رسول خدا صلي الله عليه و اله نقل كرده است كه فرمود:
از ازدواج با احمق بپرهيزيد؛ زيرا هم نشيني با احمق مايه ی اندوه و بلا و فرزندش مهمل و بدبخت است.18
ديگر شرايط و معيارها: از معيارهاي ديگري كه در لابه لاي احاديث اسلامي به چشم مي خورد و پس از تأمين موارد فوق بايد مورد نظر قرار گيرد، عبارت است از: دوشيزگي همسر، قرابت و فاميلي نزديك نداشتن، ولود بودن زن، پاكدامني و عفت، حسن چهره يا زيبايي، هزينه كردن بجا و رعايت اقتصاد او. رسول خدا صلي الله عليه و اله مي فرمايد:
بهترين زنان شما زني است كه بچه آور، مهربان، پاك دامن، نزد فاميل مهربان و در برابر شوهر متواضع و خودآرا براي شوهر، بي اعتنايي به ديگران، در اختيار همسر در خلوت باشد و مثل برخي از مردان مبتذل نباشد. 19
حقوق و وظايف هر يك از افراد پس از تشكيل خانواده
از عواملي كه در تحكيم بنيان خانواده نقش به سزايي دارد، وظايف و حقوقي است كه هر يك از اعضاي خانواده (زن، شوهر و فرزند) بايد به طور متقابل آنها رعايت كنند. اسلام در اين زمينه براي هر كدام از اعضاي خانواده به طور جداگانه دستورالعمل هاي كامل و سازنده اي دارد كه در دو بخش حقوق و وظايف متقابل زن و شوهر و حقوق و وظايف متقابل والدين و فرزندان مورد بررسي قرار مي گيرد:
حقوق و وظايف متقابل زن و شوهر:
اسلام براي زن و شوهر حقوق واجب و مستحبي را قرار داده است كه لازم است آنها را رعايت كنند. اين حقوق، پايه هاي اساسي خانواده را تشكيل مي دهند و سعادت و بقا و دوام زندگي به آنها بستگي دارد. اين حقوق عبارتند از:
الف) وظايف شوهر يا حقوق زن بر شوهر:
منظور از اين حقوق ان دسته از تعهدات و تكاليفي است كه بر عهده ی مرد است، خداوند متعال مي فرمايد:
... ولَهُنّ مثل الذي عليهّن بالمعروف...؛20... نظير همان حقوقي كه مردها بر زنان دارند - زنها نيز به طور معروف- بر مردان دارند.
در اين آيه خداوند متعال احترام زن و مرد را از مسئله طلاق و عدّه بالاتر برده و به حقوق شخصي و اجتماعي مي كشاند و مي گويد: همان طور كه حقوقي براي مرد وضع شده تا زن آن را رعايت كند، همچنين زن حقوق مختلفي بر مرد دارد كه او نيز موظف است آن را رعايت كند. كلمه ی «بالمعروف» هم كه در حدود دوازده مرتبه در اين سلسله از آيات ذكر شده، براي آن است كه نبايد از حقوق خود سوء استفاده كنند، زن و مرد بايد مصلحت انديش بوده و حفظ حقوق متقابل را آن طور كه شايسته است برعهده گيرند.
يك اصل اساسي كه قرآن به آن اشاره كرده است كه، هر جا «وظيفه اي» وجود داشته باشد در كنار آن «حقي» هم ثابت است؛ يعني، وظيفه هرگز از حق، جدا نيست و در آيه ی مورد بحث هم به همين حقيقت اشاره شده و مي فرمايد:
همان اندازه که زنان وظایفی دارند حقوقی هم برای آن ها قرار داده شده است و از تساوي اين حقوق با آن «وظايف» «اجراي عدالت» در حق آنان عملي مي گردد.21
پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
چندان جبرئيل راجع به زن سفارش كرد كه خيال كردم جز در صورت ارتكاب زنا طلاقش جايز نباشد. 22
پرداختن نفقه ی زن: منظور از نفقه، هزينه هايي است كه براي زندگي متعارف و متعادل زن لازم است؛ مانند هزينه هاي غذا، لباس، و... نفقه از مسائل مهم و اساسي در فقه اسلامي است. اين حق براي زن آن چنان مسلّم است كه اگر مردي نخواهد آن را رعايت كند، از سوي حاكم شرع مجبور به رعايت آن خواهد شد. پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله در زمينه اين حق مسلّم زنان مي فرمايد:
خوراك و لباس زن به طور معروف بر شما واجب است.23
اسحاق بن عمّار از حضرت صادق صلي الله عليه و آله پرسيد: حق زن بر شوهر- كه اگر ادّعا كند نيكوكار است- چيست؟ فرمود:
شكمش را سير كند و بدنش را بپوشاند و اگر خطا و اشتباهي كرد بر او ببخشد.24
هم خوابي با زن: اين مسئله را مي توان از جمله حقوق خصوصي زن برشمرد. اسلام خواسته است كه شوهر در بستر زن بخوابد و اين در هر چهار شب یک شب حق زن بر شوهر است و او نمي تواند از آن استنكاف كند.
مرد وظيفه دارد در اين مورد به درخواست زن پاسخ مثبت گويد وگرنه ممكن است زمينه ی آلودگي و لغزش زن فراهم گردد.
روايات ما بيان گر اين مطلب هستند كه برخي از زنان به دليل اين كه به اين خواسته ی مشروعشان پاسخ مثبت داده نمي شود، تن به آلودگي مي دهند.25 بدان جهت است كه ابوذر از پيغمبر
صلي الله عليه و آله پرسيد: آميزش مرد با همسرش با اين كه كامراني است ثواب دارد؟ فرمود: «آري». آن گاه فرمود: «اگر از راه نامشروع كام خود برآري حرام نيست؟» ابوذر گفت: بلي. سپس حضرت فرمود: «پس حلالش هم ثواب دارد».26
از حضرت رضا عليه السلام پرسيدند: مردي زن جواني دارد و در اثر مصيبتي كه وارد شده چند ماه، بلكه يك سال با او نزديكي نكرده،27 البته قصد آزار و اذيت او را نداشته، بلكه تنها به دليل مصيبت زدگي وی بوده است، آيا در اين كار گناهي كرده است؟ فرمود: «آري، پس از چهار ماه گناهكار است».
خوش اخلاقي كردن با زن: از حقوق زن بر شوهر اين است كه شوهر برخورد خوش با زن داشته باشد. خداوند متعال همگان را به انس و الفت، رفتار خوش، اخلاق خوب و رعايت عدالت دستور داده و كسي حق ندارد آن را زير پا بگذارد. و اين برخورد خوش داشتن به طرق گوناگون صورت مي گيرد؛ نظير احترام كردن، نرمش در گفتار، مدارا نمودن، رعايت كردن عدالت و... درباره ی احترام و ترك آزار زن درباره ی پيامبر صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
اين زنان مسرت بخش زندگي اند. هر كس زني بگيرد نبايد او را ضايع و تباه كند.28
و در حديثي ديگر در اين زمينه از پيامبر گرامي صلي الله عليه و آله نقل شده است كه مي فرمايد:
در بهشت درجه اي است كه به آن نرسيد مگر زمام دار عادل يا خوش رفتار با خويشاوندان يا عيالوار صابر.29
اميرالمؤمنين عليه السلام در يكي از خطبه ها مي فرمايد:
در هر حال با زن سازش و مدارا كنيد، با آنها گفتار خوش نشان دهيد، باشد كه آنان نيز كردار خوش نشان دهند.
خودآرايي مرد براي زن: مرد وظيفه دارد خود را براي همسر بيارايد، و لباس مورد علاقه ی همسر را بپوشد همان گونه كه طالب آراستگي همسرش مي باشد. امام هشتم عليه السلام از پدرانش نقل مي كند:
زنان بني اسرائيل از عفت و تقوا دست كشيدند و هيچ علتي نداشت جز اين كه شوهرانشان خود را براي آنان نمي آراستند. زن هم از مرد همان انتظاري را دارد كه مرد از او دارد.30
و در حديثي ديگر خودآرايي شوهر را، وسيله اي براي افزايش عفت زن ذكر كرده و بر آن تأكيد مي ورزد.
حسن بن جهم گويد:
حضرت كاظم عليه السلام را ديدم در حالي كه خضاب كرده بود. گفتم: قربانت گردم! خضاب كرده اي؟ فرمود: آري. آمادگي و خودآرايي مرد، موجب افزايش عفت زن مي شود. زنان بدين جهت آلوده شده اند كه شوهران، خود را نياراستند. سپس فرمود: تو دوست مي داري كه همسرت را آشفته و ژوليده ببيني؟ گفتم: نه. فرمود: او هم چنين است. نظافت، خوش بويي و كوتاه كردن مو از اخلاق پيامبران است.31
امر به معروف و نهي از منكر كردن زن و حافظ عفت او بودن: از وظايف شوهر اين است كه بايد براي پيشگيري از لغزش هاي همسر، چاره اندشي كند و نگذارد كه عفت و پاكدامني او لكه دار شود. يك راه حفظ عفت و پاكدامني زن، امر به معروف و نهي از منكر كردن اوست. در اين زمينه شخصي از امام صادق عليه السلام مي پرسد:
در اين آيه كه خدا مي فرمايد: «خود و كسانتان را از آتشي كه هيزمش مردم و سنگهاست نگه داريد» چگونه زنان را از آتش حفظ كنيم؟ فرمود: امر و نهي شان كنيد. گفت: امر و نهي كنيم نمي پذيرند! فرمود: اگر امر و نهي كرديد، شما به وظيفه خود عمل كرده ايد.32
اسلام درباره ی پاك شدن دامن زن از آلودگي ها دستوراتي دارد؛ از جمله وسايل حفظ عفت و پاكدامني زن، پاك دامن بودن خود مرد از محرمات است. هم چنين غيرت داشتن مرد، انتخاب دوستان نيك براي خود، اعلام محبت به زن و احترام به او، آموزش مسائل شرعيه و... از اين موارد به شمار مي آيند.
ب) وظايف همسر با حقوق شوهر بر زن:
منظور از اين حقوق آن دسته از تعهدات و تكاليفي است كه بر عهده ی زن است. حق شوهر بر زن از همه حقوق اسلامي و انساني او ارجح است؛ حتي از حق پدر و مادر. اين حقوق بسيارند و ما در برخي از آنان را كه در روايات اسلامي آمده است ذكر مي كنيم:
اطاعت كردن و جلب توافق نمودن: البته اين وظيه كلي است كه در برخي موارد واجب است؛ مانند اطاعت كردن درباره ی روابط جنسي و.... و در بيش تر موارد مستحب است. به طور كلي اطاعت و فرمانبرداري زن، جزو نخستين وظايف او محسوب مي شود. البته فرمان برداري مرد بايد در چارچوب مقررات و دستورات اسلامي باشد نه در امور خلاف خدا.33 امام باقر عليه السلام مي فرمايد:
زني به حضور پيامبر صلي الله عليه و آله آمد و گفت: اي رسول خدا! حق شوهر بر همسرش چيست؟ آن حضرت فرمود: اين امور را رعايت كند: 1. از اطاعت شوهر (در امور مشروع) سرپيچي نكند؛ 2. از اموال شوهر بدون اجازه ی او صدقه ندهد؛ 3. روزه ی مستحبي بدون اجازه او نگيرد؛ 4. در هر جا كه مناسب است در برابر ميل او تمكين كند؛ 5. بدون اجازه او از خانه اش بيرون نرود.34
و در حديثي ديگر پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
هر زن شايسته اي كه عبادت پوردگار را به جاي آورد، واجبات را بگذارد و اطاعت شوهر كند، وارد بهشت گردد.35
مديريت و اداره ی خانه: حفظ و اداره ی خانه اگر چه جزو تكاليف زن نيست و رعايت نكردن آن عقوبتي را در بر نمي گيرد، ولي بر اساس سنت اسلامي، زن اخلاقاً متعهد است آن را پذيرا گردد. پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله درباره تقسيم كارهاي زندگي بين حضرت علي عليه السلام و حضرت فاطمه عليها السلام كه درخواست راهنمايي كرده بودند چنين فرمود:
داخل خانه با زهرا و بيرون خانه با علي.
حضرت فاطمه عليهاالسلام گويد:
خدا مي داند چقدر از اين تقسيم خرسند شدم كه پدرم مرا از رنج معاشرت با مردان معاف داشت.36
پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله به حولا فرمود:
هر زني غذايي گوارا براي شوهرش تهيه كند، خدا در بهشت خوراكي هاي گوناگون براي او خلق كند و گويد: بخور و بنوش در مقابل آن زحمت ها كه در دوران گذشته كشيده اي.37
تمكين جنسي: از ديگر حقوق شوهر اين است كه زن بدون علت شرعي از تمكين جنسي خودداري نكند. رسول گرامي صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
از حقوق مرد بر زن آن است كه چراغ را برايش روشن كند، غذاي مناسب برايش طبخ كند و از در خانه از او استقبال كند و به او خوش آمد گويد و در هنگام تقاضاي او مگر در مواقعي كه عذر شرعي دارد امتناع نورزد. 38
آراستن زن براي شوهر: در روايات اسلامي تأكید شده كه زن و شوهر خود را بيارايند و درباره ی زينت كردن زن، به قدري توصيه شده كه حتي فرموده اند براي شوهر نابينا هم آرايش كنند كه شوهر آن را حس مي كند. امام باقر عليه السلام مي فرمايد:
سزاوار نيست زن بدون زيور باشد ولو اين كه گردن بندي آويزد، سزاوار نيست دستش را بي رنگ و ساده بگذارد ولو اين كه حنايي به دستش بكشد هر چند سال خورده باشد.39
سبب خیلي آلودگي هاي مردان در اين است كه همسرانشان در جنبه ی خودآرايي و دل ربايي اقناعشان نمي كنند.
خارج نشدن از خانه، بي اجازه شوهر: اين از مهمترين و سودمندترين وظايف زن است. خداوند مي فرمايد:
در خانه قرار گيريد و همانند زنان جاهليت نخستين خودآرايي نكنيد.40
زني از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله پرسيد: حق مرد بر زن چيست؟ حضرت فرمود:
و چنين نباشد كه بدون جلب توافق شوهر به هر جا بخواهد برود. اگر رفت فرشتگان آسمان و زمين و ملائكه غضب و رحمت همه نفرينش كنند تا برگردد.41
خوش اخلاقي زن براي شوهر: عبارت «لِتَسكنُوا إليها» در قرآن ايجاب مي كند كه زن با زبانی خوش و با استقبال نيكو از شوهر در زندگي برنامه ريزي كند. پيامبر صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
زن اگر شوهرش را بيازارد، عباداتش در پيشگاه خداوند مردود است و نخست كسي خواهد بود كه وارد دوزخ مي گردد.42
حضرت موسی بن جعفر عليه السلام مي فرمايد:
جهاد زن خوش رفتاري با شوهر است.43
حافظ مال و آبروي شوهر بودن: زن علاوه بر اين كه امين مال و دارايي شوهر است، حافظ مال و دارايي او- كه رد حقيقت مال و فرزندان او هست - نيز مي باشد. زن نمي تواند بدون اجازه ی شوهر، در مال او تصرف كند، حتي در صدقه دادن و دستگيري از فقرا و احسان به خويشان كه حرام و در حكم غصب است.44 پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله در پاسخ زني كه ازحق شوهر پرسيد، فرمودند:
... بدون اجازه از مال او صدقه ندهد و روزه ی مستحبي نگيرد.
و در حديثي ديگر پيامبر صلي الله عليه و آله در باره مسئول بودن زن در قبال مال شوهر مي فرمايد:
زن سرپرست مال شوهر است.45
نياراستن براي غير شوهر: در حديث آمده است كه پيامبر صلي الله عليه و آله از آراستن زن براي مرد اجنبي جلوگيري كرد..46
رسول اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
هر زني كه جز براي شوهر، خود را خوش بو سازد و از منزل بيرون رود، پيوسته مشمول لعنت خدا خواهد بود تا وقتي به خانه باز گردد.47
و از حضرت امام صادق عليه السلام نقل شده كه مي فرمايد:
هر زني كه خود را براي شوهر خوش بو گرداند، نماز وي قبول نمي شود تا وقتي آن عطر را بشويد.48
تحمل كردن شوهر: زن بايد با آرامش و شكيبايي، شوهرش را تحمل كند كه اين تحمل كردن حداقل در دو قسمت مورد نظر است: يكي صبر كردن بر اخلاق او و ديگري با فقر او پيامبر گرامي صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
هر زني كه در برابر بداخلاقي شوهرش صبر و تحمل كند، خداوند همانند پاداش حضرت آسيه (همسر فرعون) را به او خواهد داد.49
دامنه ی حقوق شوهر بسيار وسيع است كه برخي از آنها به صورت صفات اخلاقي زن ازآن ها در قرآن ياد شده است؛ مانند صالح بودن، حافظ اسرار شوهر بودن، پوشاندن خود از نامحرم، فروپوشيدن چشم از بيگانگان، احترام به شوهر، تواضع در برابر او، آرايش كردن فقط براي شوهر و...
پی نوشت ها:
1 . باقر ثنايي، روان درماني خانواده، سال1370، ص21.
2 . عبدالله شفيع آبادي، مقدمات راهنمايي و مشاوره، مفاهيم و كاربردها، ص42-43.
3 . روم(30) ايه 21.
4 . در جستجوي راه از كلام امام. دفتر بيست و دوم ؛ فرهنگ تعليم و تربيت، ص48-49.
5 . محجة البيضاء، ج3، ص85.
6 . مستطرف، ج2، ص218
7 . همان جا.
8 . مكارم الاخلاق، ص103.
9 . فروع كافي، ج5، ص324؛ وسائل الشيعه، ج14، ص14.
10 اصول كافي، ج5، ص327.
11 . مستطرف، ج2، ص218.
12 . فروع كافي، ج5، ص332.
13 . علي قائمي، نظام حيات خانواده در اسلام، ص66-67.
14 وافی ، ج 3، ص 18.
15 . اصول کافی ، ج 5 ، ص 34.
16 . فروع كافي، ج5، ص325.
17 . وسائل الشیعه ، باب 35، ح 3.
18 . جعفريات، ص92.
19 . روضه المتقين، ج8، به نقل از: علي قائميف نظام حيات خانواده در اسلام، ص69.
20 . بقره(2)آيه 228.
21 . تفسير نمونه، ج2، ص110.
22 . وسائل الشيعه، ابواب مقدمات النكاح، باب 88، فروع كافي، ج5، ص512.
23 . همان، ابواب النفقات، بخش21.
24 . همان، بخش 1.
25 . علي قائمي، نظام حيات خانواده در اسلام، ص125.
26 . وسائل الشيعه، ابواب القسم، باب4.
27 . همان، ابواب مقدمات النكاح، باب 71.
28 . همان، باب 86.
29 . بحارالانوار، ج104، ص70.
30 . همان، ج76، ص102.
31 . وسائل الشيعه، ابواب مقدمات النكاح، باب141
32 . همان، باب 94.
33 . علي قائمي، نظام حيات خانواده در اسلام ، ص130-131.
34 . فروع كافي، ج5، ص507؛ وسائل الشيعه، ج14، ص112.
35 . نكاح المستدرك، باب 59.
36 . وسائل الشيعه، ابواب احكام الاولاد، باب 89.
37 . نكاح المستدرك، باب60.
38 . مكارم الاخلاق، ص246.
39 . وسائل الشيعه، ابواب مقدمات النكاح، باب 85.
40 . احراب(33) آيه33.
41 . وسائل الشیعه، ابواب مقدمات النكاح، باب79.
42 . همان، ج14، ص116.
43 . همان، ابواب مقدمان النكاح، باب81.
44 . علي قائمي، تشكيل خانواده در اسلام، ص166.
45 . فروع كافي، ج5، ص507؛ وسائل الشيعه، ج14، ص112.
46 . وسائل الشيعه، ابواب مقدمات النكاح، باب80.
47 . همان، ج7، ص313.
48 . همان جا.
49 . مكارم الاخلاق، ص245.
منبع : مشاوره و راهنمایی از دیدگاه اسلام – محمدرضا مطهری، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ، 1379 ، صص137-153