جمع آوری اطلاعات تحقیقاتی

[alamatesoall]

جمع آوری اطلاعات تحقیقاتی
سومین مرحله از کار تحقیق که مرحله بسیار با اهمیتی نیز محسوب میگردد, زمانی است که پس از انجام مقدمات کار یعنی مشخص و معین شدن جامعه مورد مطالعه و تنظیم فرضیهها با توسل به تکنیک های خاصی ,اطلاعات و ارقام لازم را از جامعه مورد مطالعه جمع آوری میکنیم . مهمترین تکنیک های جمع آوری اطلاعات عبارتند از :



پرسشنامه تحقیقاتی
مشاهده در تحقیق
استفاده از فیش
نمونه گیری
مونو گرافی

[alamatesoall]

پرسشنامه تحقیقاتی
پرسشنامه یکی از شیوههایی است که در کار تحقق رواج فراوان دارد و در جامعه شناسی بیش از هر تکنیک دیگر از آن استفاده میشود. پرسشنامه بصورت مختلف زیر مورد استفاده قرار میگیرد:



تکمیل پرسشنامه توام با مصاحبه

در این شیوه با پاسخگو خود پرسشنامه را در دست گرفته و سئوالات را به ترتیب طرح نموده و جواب آنها را پس از دریافت از پاسخگو در پرسشنامه مینویسد.
معمولا این نوع استفاده از پرسشنامه در جوامع یا محافلی اعمال میگردد که سطح سواد و آگاهیهای عمومی نسبتاً پایین بوده و پاسخگویان شخصاً قادر به خواندن سئوالات و یا درک مفهوم آنها نیستند. در مواردی هم جواب به یک سئوال معین مثلاً مقدار در آمد سالیانه یک کشاورز و یا مقدار مصرف ماهانه یا سالانه قند و شکر یا سیگار مورد استفاده و یا حتی محاسبه مقدار زمین زیر کشت یک خانوار روستایی در مناطقی که واحدها و مقیاسات رسمی هنوز در روستاها عمومیت نیافته است ,برای یک فرد روستایی بسیار مشکل بوده بطوریکه به تنهایی میتواند از عهده به چنین سئوالاتی بر آید .بنابراین کاربرد چنین شیوهای که در عین حال میتوان آنرا نوعی مصاحبه نیز دانست از رایج ترین شیوههای استفاده شده است .



تکمیل پرسشنامه بدون مصاحبه

در این شیوه پرسشنامه را پاسخگو خود شخصاً تکمیل میکند و پرسشگر تنها بکار تکمیل پرسشنامه نظارت مینماید. این شیوه را معمولاً در مواردی بکار میبرند که پاسخگویان از اقشار تحصیلکرده و برخوردار از حد متوسطی از آگاهیهای اجتماعی باشند. پرسشگر پرسشنامه را بین آنها توزیع نموده و تنها در مواردی که لازم است ابهامات احتمالی ایجاد شده برای پاسخگویان را بر طرف میسازد. معمولاً در این شیوه قبل از طرح با تهیه و تکمیل پرسشنامه و تحقیق مورد نظر شرح داده و پاسخگو را مطمئن مینماید که طراح سئوالات در ارتباط با یک بررسی علیم بوده و هدفهای دیگری را تعقیب نمیکند. البته برای جلب اعتماد بیشتر پاسخگویان و زدودن سوظن با ابهامات احتمالی از اذهان آنان بهتر است که پرسشنامه بدون نام تهیه گردید و در صفحه اول پرسشنامه نیز اصطلاح بدون نام مشخصاً قید گردد.
در مواردیکه امکان این هست که پاسخگویان را در سالن یا اطاق معینی گرد آوریم و پرسشنامه رابین آنها توزیع کنیم و سپس شرحی کوتاه نیز در ارتباط با اهداف خود از تکمیل پرسشنامه و انجام تحقیق دهیم , کار توجیه پاسخگویان آسانتر انجام گرفته و توزیع و تکمیل و جمع آوری پرسشنامه نیز راحت تر انجام میگیرد.



ارسال پرسشنامه بوسیله پست

در مواردی هم پرسشنامه را بوسیله پست برای افراد جامعه مورد مطالعه ارسال میدارند . معمولاً موسسات سنجش افکار وابسته به دستگاههای دولتی یا سازمانهای خصوصی , از این شیوه سود میجویند اما کار پرسشنامه پستی در تمام جوامع و محافل امکان پذیر نیست زیرا در غالب موارد به آسانی جواب نمیگیرد . معمولاً این نوع پرسشنامه با سئوالات کمتری ارائه میشود و محقق بایستی سعی نماد تا کوچکترین ابهامی در سئوالات برای پاسخگو ایجاد نشود.
محقق مقدمه کوتاهی بر چنین پرسشنامهای که اهداف وی را روشن میکند اضافه نموده و همراه با پاکتی که آدرس موسسه تحقیقاتی یا محقق بر روی آن قید گردیده و تمبر پستی نیز به آن الصاق شده است برای پاسخگویان ارسال میکند . همانطور که اشاره نمودیم استفاده از پرسشنامه پستی – واردی موفقیت آمیز خواهد بود که پاسخگویان با پرسشنامه و تحقیق آشنایی داشته و از سطح سواد و آگاهی نسبتاً بالایی نیز برخوردار باشند.

[alamatesoall]

انواع پرسشنامه تحقیقاتی
پرسشنامه را از لحاظ مختلف میتوان تقسیم بندی نمود که معروفترین آنها عبارتند از :



پرسشنامه با سئوالات باز
پرسشنامه با سئوالات بسته


سئوالات در پرسشنامه تحقیقاتی نوع اول به صورتی است که پاسخگو را آزادانه و براحتی نظریان و عقاید خویش را میتواند بیان کند مثلاً در مواقعی که نظر پاسخگو راجع به واقعه یا واقعیتی اجتماعی میپرسیم و سئوالات خود را با عبارتی نظیر "به نظر شما .."یا "خواهشمند است عقیده خود را در ین مورد ذکر کنید "آغاز میکنیم , سئوالات ما از نوع باز محسوب میشوند اما سئوالاتی که قبلاً چند جواب از جوابهای تعیین شده را انتخاب کند , بنام سئوالات بسته خوانده میشوند . سئوالات چهار جوابی یا بیشتر که غالباً در امتحانات ورودی دانشگاهها مورد استفاده قرار میگیرد از نوع بسته محسوب میشوند اما سئوالات بسته نیز خود انواعی دارد که مهمترین آنها عبارتند از :



سئوالات دو جوابی ,سئوالات چند جوابی ساده و سئوالات چند جوابی مدرج.
سئوالات متعدد سنجش عقاید , سئوالات در جه بندی و شایستگی

[alamatesoall]

معایب و محاسن سئوالات باز و بسته
هر کدام از سئوالات باز و بسته دارای محاسن و هم معایبی هستند به قرار زیر :



امتیاز سئوالات باز آنست که پاسخگو در جواب به سئوالات از آزادی عمل فراوانی برخوردار بوده و بر کنار از هر نوع ممنوعیت و مانعی به سئوالات طرح شده جواب میدهد




در تحقیقاتی که محقق جنبههای عاطفی , احساسی عقیدتی با انگیزهها را مد نظر دارد سئوالات باز بهتر میتوانند وی را به جوابهای مطمئن تر و دقیق تر رهنمون سازند . بعنوان مثال در تحقیقات روستایی باستثنای پرسشهایی که بسته بودن آنها به کار پرسشگری سرعت بخشیده و از اتلاف وقت جلوگیری مینماید (مثل سن و جنس و تعداد فرزندان , درجه تحصیلات و وضعیت تاهل و..)




استخراج و طبقه بندی نمودن پاسخ های سئوالات بسته هم بصورت دستی و هم با ماشین بسیار آسانتر و سریعتر از سئوالات باز انجام پذیر است در حالی که استخراج و دسته بندی نمودن جوابها در سئوالات باز بدلیل آنکه جوابها بسیار متنوع و گونه گون میباشند, کار بسیار مشکلی است.




یکی دیگر از عیوب سئوالات بسته آنست که ممکن است ایدههایی را در رابطه با مشخص نمودن جوابهای احتمالی به ذهن پاسخگو القاء نماید در حالیکه در سئوالات باز چون پاسخگو به هیچگونه جوابی رهنمون نمیگردد بنابراین ذهن پاسخگو مستقلاً و بر کنار از هر نوع تلقینی در جستجوی پاسخ بر میآید.

[alamatesoall]

تنظیم پرسشنامه تحقیقاتی و تعداد سئوالات
در تنظیم پرسشنامه باید دقت کافی مبذول نمود زیرا جمع آوری اطلاعات از طریق پرسشنامه یکی از مراحل بسیار پر اهمیتی است که موفقیت یا عدم موفقیت را بایستی تا حد بسیار زیادی مرهون دقت سئوالات و تنظیم پرسشنامه دانست.
یکی از مسائلی که در تنظیم پرسشنامه بایستی کاملاً رعایت نمود تقدم و تاخر سئوالات است بدین صورت که سئوالات سادهتر که پاسخگو سریعتر قادر به پاسخ بدانهاست در ابتدا آورده میشود و بتدریج بر دشواری آنها افزوده میگردد. بعبارت دیگر رد طرح سئوالات باید سعی بر آن داشت تا از سئوالات آسان تدریجاً به سئوالات پیچیده تر برسیم .

مسئله دیگر در تنظیم پرسشنامه طرح سئوالات شخصی و خانوادگی که در پرسشنامه است که بایستی دقیقاً بدان توجه کامل مبذول نمود . در غالب موارد که پاسخگویان با پرسشنامه و تحقیق آشنائی ندارند و بطور کلی هدف از مطالعات اجتماعی بر ایشان مفهوم نیست . عنوان نمودن طرح سئوالات خصوصی مثل نام و نام خانوادگی و نام فرزندان و شغل و میزان درآمد و وضع مسکن در آغاز کار پرسشگر مشکلات جدی و عمدهای برای طرح سئوالات بعدی و ادامه کار پرسشگری بوجود خواهد آورد. بنابراین لازم است با توجه به جامعه مورد مطالعه و ویژگیهای فرهنگی و روانی پاسخگویان نظم و تقدم و تاخر موضوعات مورد سئوال کاملاً رعایت شود , بعنوان مثال در مطالعات جوامع روستایی زمانی که محقق قصد تکمیل پرسشنامههای خانوار روستایی را دارد آغاز پرسشگری وی نباید با طرح سئوالات شخصی از فرد روستایی همراه باشد و در صورت طرح چنین سئوالاتی قبل از آنکه اعتماد و اطمینان متقابلی بین آنها بوجود آمده و شک و تردید و سوظن احتمالی فیما بین زدوده شده باشد, فرد روستایی بدلیل روحیه محافظه کاری سنتی دچار ترس و واهمه گردیده و از جواب دادن به بقیه سئوالات یا احتراز نموده و یا در صورت عدم امتناع از پاسخ ,پاسخهایی را عنوان میکند که به تصور وی مورد علاقه و نظر پرسشگر است . بنابراین پرواضح است که چنین جوابهایی از دقت و اعتبار لازم برخوردار نخواهد بود. "موریس دوورژه" جامعه شناس فرانسوی در زمینه شرایط تنظیم پرسشنامه مینویسد:

"پرسشنامه یک سلسله پرسش نیست که با آنها سر تا ته کاغذی را بی آنکه به ترتیب آنها توجهی شده باشد پر کرده باشند . بر عکس , تنظیم پرسش ها بر پایه تنظیم است که بطور جدی بررسی شده باشد .به همین سان , عده پرسش های مربوط به یک موضوع , گروه بندی احتمالی آنها بصورت "قسمت "های مختلف مسئلههای باریک و مهمی را مطرح میسازند...

در همین زمینه "موریس دوورژه" اضافه میکند " اغلب در آغاز پرسشنامهها پرسشهایی را میگذارند که برای بررسی اهمیت مستقیمی نداشته باشد و هدفشان این باشد که پاسخگو را "سرذوق" بیاورد و اعتمادش را جلب کند .

البته پرسشگران باید کاملاً مراقب باشند و ره طوری شده این محیط اعتماد را ایجاد کنند. هنگامی که قرار باشد پارهای پرسشهای حساس را مطرح سازند عموماً آنها را در پایان پرسشنامه میآورند: در پایان پرسشنامه پاسخگو اعتمادش جلب شده است و پرسشگر شانس بیشتری دارد که پاسخ درستی بگیرد, در هر صورت اگر پاسخگو ناراحت هم بشود , این ناراحتی بر روی پرسشهایی که پیش آن از او شده است اثر منفی نخواهد گذاشت . اگر چندین پرسش حساس وجود داشته باشد باید آنها را در میان پرسشهای پرسشنامه چنان پخش کرد که هر یک وضع ملایمتری پیدا کند ...

[alamatesoall]

مشاهده در تحقیق
مشاهده از تکنیک هایی است که غالباً در مطالعات مردم شناسی مورد استفاده قرار میگیرد و در عین حالی که گاهی هم در جامعه شناسی خصوصاً رشته جامعه شناسی روستائی بکار برده میشود. معمولاً از تکنیک مشاهده در مواردی استفاده میگردد که نمونه گیری و کاربرد پرسشنامه تحقیقاتی عملی نباشد . مثلاً زمانی که قصد مطالعه جابجائیهای فصلی یک از ایلات را از ییلاق به قشلاق داریم از این تکنیک استفاده میشود.
مشاهده را بطور کلی به دو نوع میتوان تقسیم نمود بشرح زیر :



مشاهده با مشارکت مستقیم و فعالانه محقق در جامعه مورد مطالعه




مشاهده بدون مشارکت محقق


مشاهده از نوع اول در موردی مصداق پیدا میکند که محقق خود عضوی از جامعه مورد مطالعه شده باشد و بنابراین مانند فردی از افراد جامعه در حقیقت خود نیز در محدوده پژوهشی قرار گیرد که میخواهد آنرا انجام دهد . بعنوان مثال محققی که خود ساکن یک روستا بوده و قصد مطالعه بعضی از رفتارهای گروهی یا مراسمی را دارد غالباً بدو آنکه اعضاء آن جامعه در جریان تحقیق وی قرار بگیرند. رفتار مردم را زیر ذره بین گذاشته و با استفاده از ابزارهایی مثل دوربین عکاسی , اسلاید , دوربین فیلمبرداری و فیش های ثبت وقایع به بررسی جامعه مورد مطالعه خود میپردازد.

در این نوع مشاهده محقق چون خود عضوی از جامعه است. گذشته از اینکه فرصت زیادی برای تعمق و دقیق شدن در رفتارهای گروهی مردم خود را دارد , از این امتیاز نیز برخوردار است که افراد جامعه مورد مطالعه وی در مقابل او و رفتار طبیعی خود را از دست نداده و بنابراین مستقیماً با واقعیت های موجود آنچنان که وجود دارند روبرو میگرد. در چنین روشی زمان جمع آوری اطلاعات زمان معینی نیست بلکه محقق در تمام مدتی که در جامعه مورد نظر بسر میبرد, میتواند به مشاهده بپردازد.

در نوع دوم مشاهده , محقق عضو جامعه مورد نظر نبوده بلکه از خارج بدان جامعه وارد میشود, در چنین مواردی مشکلات تحقیق بسیار زیادتر از نوع پیشین است زیرا ورود محقق به جامعه مورد مطالعه , عکس العملهایی در بین افراد جامعه بوجود میآورد که موجب تغییر در رفتار طبیعی آنها میشود. مشاهده نوع اول را میتوان به نوعی فیلمبرداری یا عکسبرداری تشبیه نمود که بدون مقدمه و ناگهانی از فرد یا افرادی صورت میگیرد بنابراین رفتار مردمی که جلوی دوربین عکسبرداری قرار گرفتهاند کاملاً طبیعی است ولی در حالت دوم عکس العملهای ناشی از ترس , تردید , سوظن و ابهام موجب می گردد که نتایج تحقیق اعتبار و اطمینان خود را تا اندازهای از دست بدهد . برای برطرف نمودن این مشکل , محقق در بدو ورود خود به جامعهای که قصد مطالعه آنرا دارد بایستی سعی در جلب اعتماد مردم آن جامعه نموده و تردید و سو ظنی را که احتمالاً از آمدن وی در آنها ایجاد گردیده است از ذهن آنها بزداید , بعبارت دیگر محقق یابد هنگامی کار خود را آغاز کند که افراد جامعه به منظور و مقصود علمی وی پیبرده و بدون واهمه به سئوالاتش جواب دهند. در حقیقت چون تکنیک مشاهده بیشتر بوسیله مردم شناسان و در مطالعه ایلات و جوامع ابتدایی و محدود بکار برده میشود . بنابراین لازم است دانش پژوهانی که از این تکنیک استفاده مینماید. شرایط و خصوصیات جامعه مورد مطالعه و مردم آن را بدقت در مد نظر داشته و قبل از هر نوع تماسی با مردم جو دوستانه و قبل اعتمادی برای ادامه کار خود ایجاد نمایند.

در هر دو نوع مشاهده , مشاهدات و اطلاعات که ابتدا بصورت یادداشتهای پراکندهای جمع آوری شدهاند بایستی به فیش های موضوعی خاصی که بدین منظور تهیه گردیده وارد گردیده و سپس دسته بندی شوند.

[alamatesoall]

استفاده از فیش
در مطالعاتی که محقق با پدیده اجتماعی با جامعه مورد مطالعه مستقیماً نمیتواند تماسی داشته باشد در جمع آوری اطلاعات از اسناد و مدارک و کتب استفاده میکنند, این تحقیقات را کتابخانهای مینامیم . در این نوع تحقیقات برای جمع آوری اطلاعات از ابزاری تحت عنوان "فیش"بهره میگیریم و اصطلاحاً این شیوه را فیش برداری میگوئیم . فیش مورد استفاده در تحقیقات کتابخانهای به دو نوع تقسیم میشود بشرح زیر:



فیش مآخذ
فیش موضوعی




فیش ماءخذ

فیش ماءخذ است که مشخصات کتاب ,مقاله یا مدرک مورد استفاده در تحقیق را بر روی آن مینویسیم. از قطعه کاغذ یا مقوایی به طول دوازده و عرض هشت سانتیمتر میتوان یک فیش ماءخذ تهیه نمود. فیش ماءخذ حاوی نکاتی است که به قرار زیر :
نام کتاب
نام نویسنده
نام مترجم( در صورتیکه کتاب از زبان خارجی به فارسی ترجمه شده باشد)
نام ناشر
سال انتشار
چاپ( در صورتیکه برای دومین بار با دفعات متعدد کتاب به چاپ رسیده است دفعات چاپ ذکر میشود)
قطع (قطع جیبی , وزیری و...)
تعداد صفحات
محل کتاب (در مواردیکه کتاب نایاب است بایستی نام کتابخانه یا مکانی که کتاب در آنجا یافت میگردد ذکر شود.)
محقق پس از ارائه طرح تحقیق و انتخاب جامعه مورد مطالعه و انجام مراحل مقدماتی با ید کلیه ماءخذ و منابعی را که در ارتباط با موضوع مورد تحقیق وی وجود دارد جمع آوری نموده و مشخصات هریک را بر روی یک فیش بنویسید. بدین ترتیب در ارتباط با موضوع تحقیق دهها و گاهی صدها فیش ماءخذ جمع آوری میگردد که منابع آنها به ترتیب خاصی مورد استفاده قرار میگیرد.



فیش موضوعی

فیش موضوعی فیشی است که برای استخراج محتوای کتب و مقالات مورد استفاده قرار میگیرد. در قطعهای مختلف تهیه میشود ولی رایجترین آنها فیشی است به طول پانزده و عرض ده سانتیمتر محتوای کتب و مقالاتی را که بعنوان منابع تحقیق قبلاً از طریق فیش ماءخذ مشخص نمودهایم به حسب موضوعات اصلی و موضوعات فرعی در فیش های موضوعی وارد کرده و بدین ترتیب میتوانیم در پایان مرحله استخراج , عصاره منابع استخراج شده را بصورت صدها و هزاران فیش موضوع داشته باشیم و سپس با استفاده از آنها نوشتن گزارش خود را آغاز کنیم.

[alamatesoall]

نمونه گیری
نمونه گیری از تکنیک های بسیار رایجی است که در مواردی که جامعه مورد مطالعه بسیار وسیع باشد بکار میرود, بدین ترتیب که بدلیل وسعت جامعه مورد مطالعه ,هزینه سنگین تحقیق, نیاز به پرسنل فراوان و صرف وقت زیاد , نمونههای درحجم ده یا 5 درصد یا هر آنچه که آمارشناس توصیه میکند انتخاب نموده , آنرا مورد مطالعه قرار داده و سپس نتایج آنرا به کل جامعه تعمیم میدهیم.

یکی از مسائلی که در نمونهگیری حائز اهمیت فراوان است تطابق جامعه نمونه یا جامعه کل است بشکلی که ویژگیهای نمونه مشابه جامعه کل باشد. این تطابق و تناسب نه تنها از لحاظ حجم دو جامعه بایستی مراعات شود بلکه در مورد صفات و متغیرهای موجود نیز بایستی وجود داشته باشد. بعنوان مثال چنانچه جامعه اصلی ما دانشجویان دانشگاه تهران باشد و ما نمونهای به حجم ده درصد از این جامعه را بخواهیم انتخاب کنیم, نمونه نیز بایستی به همان نسبت وجود داشته باشد تا بتوانیم نتایج آنرا به جامعه اصلی تعمیم دهیم .

نمونه گیری انواعی دارد که رایج ترین آنها عبارتند از :



نمونه گیری تصادفی ساده
نمونه گیری سیستماتیک خطی
نمونه گیری تصادفی ناحیهای