Borna66
05-02-2009, 02:29 PM
چکيده: اين نوشتار تلاشي اتدک براي ترسيم برخي جهت ها براي تحقيق در زمينه ي حوزه ي در حال ظهور مطالعات مديريت از ديدگاه اسلام است. ابتداً با انجام اين تحقيق، يک موردپژوهي و پس از آن دلايل بي علاقگي و انتقادهاي احتمالي براي بحث در باره آنها ارائه مي شود. موضوع محوري اين مقاله براساس يک نوع شناسي از رويکردها است. که در قالب چهار رويکرد به صورت عاميانه بيان شده که عبارت است از: طلا را بياب، شکافتن زره، حفره را عميق تر کن. و Hands-on همزمان چهار جهت تحقيق بر حسب محيط، سازمان، رابطه سازمان با محيط و مديريت اثربخش سازمانها مشخص مي شود. براساس اين چهار جهت چارچوب تحقيق تکامل مي يابد. هنگامي که چارچوب تحقيق با رويکرد هاي تحقيقي ممزوج شد، کوششي وسيع براي تحقيق ظهور مي کند که سپس به تشخيص موارد تحقيق منجر مي شود. اين مقاله با پيشنهاد جنبه هاي خاص ديگري از تحقيق يا برنامه تحقيق سطوح تحليلي، انتخاب طرح تحقيق، شيوه هاي تحقيق و چارچوب زماني ادامه مي يابد.
1- مقدمه
ديدگاه اسلامي در مطالعات مديريت، حوزه نوظهوري در تحقيق علوم دانشگاهي است. مروري بر ادبيات موجود اين موضوع، دلالت دارد که اين موضوع، موضوعي فراموش شده و زمينه اي به نسبت ناشناخته براي کار تحقيقي است.
هنگامي مطالعات مديريت از ديدگاه اسلامي، از تحقيقات فعلي مطالعات مديريت به طور جدي جدا شد که ديدگاههاي اسلامي تبيين شد و زيربناي منابع وحياني دانش و معرفت اسلامي، به عنوان منابعي معتبر براي هدف تحقيق، مورد بحث قرار گرفت. به علاوه، اين امکان بالقوه وجود دارد که از روش شناسي تحقيق کاربردي علوم معاصر، براي توليد و استخراج ديدگاههاي مهم و معني دار از منابع اسلامي استفاده شود.
اين مقاله به پيشرفت هاي چشمگيري که در تحقيق پيرامون موضوعات مرتبط با ديدگاههاي اسلامي در مطالعات مديريت در حال وقوع است، توجه دارد و تلاش مي کند تا برخي از چالش هاي ويژه اي را که در اين زمينه ي نوظهور تحقيق وجود دارد شناسايي کند.
من تلاش کرده ام ايده هاي خود را پيرامون زمينه هاي تحقيقي مهم سازمان دهي کنم و آن ها را در قالب يک عامل تحقيقي گسترده در حوزه ديدگاه هاي اسلامي در مطالعات مديريت انسجام بخشم. بنابراين، اين مقاله نه تنها به عنوان يک عامل پيشنهادي که زمينه هاي تحقيق را منسجم مي سازد، به حساب مي آيد، بلکه طرح تحقيق، سطوح تجزبه و تحليل، روش شناسي ها و چارچوب زماني تحقيق را هم ارائه مي نمايد.
از جمله ديگر اهداف من در اين مقاله، شفاف سازي افکار خود در باره موضوع است و اين که دانشگاهي ياني که اين موضوع را پيگيري مي نمايند را در اين کار سهيم نمايم و براي تمرکز بر فهرست هاي تحقيقي ايشان در اين راستا در آنان ايجاد انگيزه نمايم، تا اين علاقه مندي هاي مذهبي و معنوي آنان، در يک دوره زماني با فعاليت هاي تحقيقي هدف مند ممزوج شود، به گونه اي که بتواند رضايت آنان از ورود شجاعانه به طيف تحقيق و جستجو - که به نظر مي رسد زمان آن فرا رسيده است- ، تامين شود.
من اين کار را با رويکردي انتقادي به ادبيات موجود آغاز کردم. هدفم از اين کار، شناسايي تلاش هاي انجام گرفته در دوران معاصر است. در پيش گفتار اين مقاله، اين سوال که چرا تحقيق در اين حوزه توجه دانشگاهي يان را به خود جلب نکرده است و دلائل محتمل اين امر چه مي تواند باشد، مطرح شده است. سپس بخش کوچکي در زمينه اين که چه معيارهاي سنجشي و اندازه گيري چگونگي برخورد با اين فقدان علاقه را مشخص کرده ام.
محور اصلي اين مقاله بررسي و احصاء عوامل تحقيق است که در ادامه مقدمه به آن پرداخته مي شود.
عوامل تحقيقي مفروض پيرامون ده زمينه فرعي به شرح زير شکل گرفته است:
1- بيانيه رسالت تحقيق
2- اهداف تحقيق
3- اولويت هاي تحقيق
4- چارچوب تحقيق
5- ترکيب اولويت ها و چارچوب تحقيق
6- موضوعات تحقيق
7- سطح تجزيه و تحليل
8- انتخاب طرح تحقيق
9- روش هاي تحقيق
10- چارچوب زماني
2-تحليل انتقادي ادبيات موجود:
با نگاهي به برخي آثار موجود در زمينه ديدگاه اسلامي به مطالعات مديريت به تصويري کلان از موضوع مي رسيم. با بررسي آثار موجود مي بينيم که اين آثار بيشتر به منابع انگليسي محدود مي شوند و براين اساس به احتمال زياد ممکن است برخي آثار مهم که به زبان هاي ديگر نگاشته شده است ناديده گرفته شود. البته، جاي شکرش باقي است که اولا: به طور حتم مي توان گفت از زماني که مطالعات مديريت اسلامي به طور گسترده اي در دنيا به زبان انگليسي در حوزه تدريس اجرا شده است، تحقيق نيز به همان زبان انجام شده است.
ثانيا; مايه ي خوشبختي است که تحقيقاتي که در حوزه مطالعات مديريت اسلامي به زبان انگليسي ارايه شده است نيز بر مبناي منابع موجود در ديگر زبان ها - و مشخصا زبان عربي انجام شده است - ، در اين آثار انگليسي زبان آمده است. در نتيجه، اين قضيه موجب شده است تا عصاره آن چه که در منابع غير انگليسي وجود دارد در آثار مديريت اسلامي به زبان انگليسي ارايه شود.
محدوده جغرافيايي:
ناشران کتاب ها و کتب تدوين شده با ديدگاه اسلامي در مطالعات مديريت عمدتا در خاورميانه، جنوب آسيا، جنوب شرقي آسيا و انگلستان حضور دارند.
نشريات در اين حوزه در کشورهاي آمريکا، انگليس، هند، پاکستان و عربستان سعودي منتشر مي شود.
صاحب نظران اين حوزه بيشتر اهل کشورهاي هند، مالزي، کشورهاي خاورميانه، آفريقاي شمالي، پاکستان، انگلستان و آمريکا هستند.
گسترش زماني:
نکته قابل توجه اين است که دهه 1980 نقطه شروع انتشار آثار ديدگاه هاي اسلامي در مطالعات مديريت مي باشد. استثناء در اين دوره، مطالعات اندکي است که در دهه 1970 ارائه شده است. البته، در دهه 1980 تعدادي اثر وجود دارد که از برجستگي ويژه اي برخوردارند، در اين خصوص مي توان به مقاله آيت الله مکارم شيرازي(سال 1980) با عنوان "مديريت و رهبري در زندگي پيامبر اکرم(ص)" و اثر دکتر ابوالفضل عزتي (سال 1982) با عنوان "مفهوم رهبري در اسلام "، اشاره نمود.
ظهور آثار در دهه 1980 از منظر زماني حائز اهميت فراوان است، به اين دليل که در اين دهه حرکت چشمگيري را در پروژه اسلامي کردن دانش در جهان شاهد بوديم.
کنفرانس ها و سمينارهايي در زمينه اسلامي کردن مديريت و موضوعاتي نظير مديريت دولتي و کسب و کار(مديريت بازرگاني)، برگزار شد، اما به ندرت مي توان مقاله يا مطالبي در مقالات مرتبط با اين موضوع مشاهده نمود. شاهد ديگري را که مي توان ارائه نمود، کوششي براي اسلامي کردن مطالعات مديريت، بخشي از جرياني است که جاي جاي مطالعات مديريت مي توان مشاهده کرد.
هم چنين دهه 1980 دهه اي است که در آن ترديدهاي اساسي نسبت به ديدگاه هاي آمريکايي در حوزه مطالعات مديريت ظهور نمود. و هم چنين اين دهه، زماني است که آمريکايي ها رويکردهاي انتقادي به ديدگاه هاي خود را آغاز کردند.
به نظر مي رسد اين دهه زماني است که رقابت شديد کارخانه داران ژاپني با شرکتهاي آمريکايي فزوني يافت. آمريکايي ها علاقمند شدند که علت اين امر را بيابند و مطالعات گسترده اي در قالب سبک يا مفاهيم مديريت ژاپني شکل گرفت.
از طرف ديگر، آگاهي فزاينده اي در فرهنگ هاي غير غربي نسبت به ميراث خودشان پديد آمد. آنان به خوبي دريافتند که شکست ناپذيري ديدگاه هاي مديريت آمريکايي افسانه اي بيش نيست و اين ديدگاه ها در عرصه هاي کاربردي- عملي شکست پذير مي باشند. با اثبات بي کفايتي اين ديدگاهها در اداره کردن، صاحب نظران فرهنگ هاي چيني و هندي به تحقيق در معرفت، حکمت و پيشينه ي خود پرداختند. چيني ها به کاوش در معادن فکري بودايي و کنفوسيوس پرداختند. در گوشه اي ديگر هندوها جستجو براي استخراج ديدگاه هاي مديريتي در آثار انديشه هاي روحي- فلسفي مکتب هاي هندي را پيشه خود نمودند. بنابراين، ديدگاه هاي اسلامي در مطالعات مديريت را نيز مي توان به عنوان بخشي از جريان جهاني فرهنگ هايي که به اعماق ريشه هاي هويت و اصالت خود رجوع مي کنند تا سحر و جادوي ناشي از ديدگاه هاي غربي را باطل کنند، تلقي کرد.
دهه 1990 شاهد ظهور فزاينده اي از آثار گزارش شده هستيم. در سال 1995، اف .آر. فريدي کتاب " اصول اسلامي سازمان مديريت کسب و کار "، را تدوين نمود. اين کتاب گزارش تازه ترين يافته هاي يک کنفرانس در هند در زمينه ي موضوع مديريت اسلامي است. اين کنفرانس پس از سميناري برگزار شد که در زمينه ي " کسب و کار و تجارت در عصر حاضر "، در جهت توسعه مديريت کسب و کار اسلامي در سپتامبر 1987 در کشور مالزي برگزار شده بود. مقاله هاي اين سمينار هم در دسترس است.
کنفرانس هاي انجمن دانشمندان علوم اجتماعي مسلمان هم گاه گاهي طرح موضوعاتي در اين زمينه مي پردازد. به طور مثال سمينار اين انجمن AMSS در زمينه رفتار سازماني در 1988 نسبت به بسياري از سمينارهاي مشابه پيشتاز بوده است. مجله آمريکايي علوم اجتماعي اسلامي که در اوائل 1984 شکل گرفت و سپس در دهه 1990 مقاله ها و يادداشتهاي تحقيق در زمينه موضوع ديدگاههاي اسلامي پيرامون موضوعات مديريتي به صورتي پيوسته و مرتب ارائه مي شود.
دهه 2000 در مقايسه با دهه 1990 نااميدکننده است، به اين دليل که روند توليد و انتشار آثار بسيار ناموزن است. به استناد برخي نوشتارهاي منتشرشده و تحقيقاتي که در سطح دکتري انجام شده، به نظر مي رسد که تمرکز فزاينده اي روي موضوعات جدي مديريت معطوف شده است. اين پيشرفت، پيشرفت خوبي است و به عنوان نشانه اي از بلوغ ابتدايي در سطح تحقيق به آن مي توان نگاه کرد.
يک تلاش زيبا، اثر آزادين سالم خليفه(2001) است که به لحاظ ماهوي پيشتاز است و مي تواند به عنوان اولين اثر در نوع خود تلقي گردد، به اين دليل که به جاي آنکه مطالعات مديريت معاصر را نقطه آغاز کار خود قرار دهد به موضوع مديريت از ديدگاه مباني معرفت وحياني اسلامي پرداخته است،.(تاسيسي کار کرده است).
در باره ماهيت، موضوعاتي که در اين آثار در طول دو دهه 1980 تا 2000 ارائه شده است، موضوعات اخلاق و ارزشها، رفتار سازماني و مديريت منابع انساني، زمينه هاي غالب هستند. موضوعات جدي که کار شده است، بطور مثال توسط شوکت علي که کاري در زمينه مباني ارتباطات در قرآن و سنت"، است و اثر سيدجمال حميدآل جونيد و سيدانور (2000) که کاري اکتشافي در خصوص مباني غلوم رفتاري در توسعه سازمان است.
کمي پيش تر از آن، مادور رحمان و محمد البورايي (1992) اثر جدي را بطور مشترک با عنوان " کنترل هاي سازماني و ارزيابي عملکرد" ارائه کردند.
اندکي بعد، آثار نشاندهنده حرکت به سمت جنبه هاي کمي مديريت است. از نمونه هاي اين نوع آثار مي توان به اثر ابوالحسن محمدصادق و الف. خالق ابن محمد اسرائيل نام برد که در حوزه علائق معاصر در مديريت کيفيت است.
اگر توجه شود مي توان پي برد در طول دو دهه 1980 تا 2000 تاکيد بيش از اندازه اي بر جنبه نرم مطالعات مديريت شده است و مشارکت بسيار اندکي نسبت به موضوعات زيربنايي مديريت شده است. اين امر قابل درک است که تفکر در موضوعات نرم به طور طبيعي به کاربري آنها در حوزه هاي موضوعات سخت در اداره کردن منتهي مي شود. (جنبه نرم بعني کاربردي) و . (جنبه سخت بعني بنيادي)
تاکيد بر جنبه نرم مديريت به معني توجه به موضوعات مربوط به مسايل انسان در مديريت سازمان که در مقابل موضوعات مربوط به توليد، فناوري و سيستم قرار دارد.
در اينجا باز به اهميت و توجه به حنبه نرم به عنوان بخشي از جريان جهاني يادآور مي شوم. تاکيد بر جنبه نرم در مديريت خيلي زود در طول دوره پس از تيلوريسم ظهور کرد. ظهور اين امر تحت تاثير مطالعات هاثورن در دهه 1930 بود. البته حدود نيم قرن به طول انجاميد تا اين جريان از سردرگمي(گيجي) و ابهام خرج شود(ابهام زدايي شود) (در اين جريان چشمگير ابهام زدايي شود).
همانگونه که واقغيت امر نشان مي دهد ظهور علم مديريت، تحقيق در عمليات و نظريه عمومي سيستمها در طول دوره جنگ جهاني دوم به وقوع پيوست. محيط کسب و کار در طول دهه 1980 به ميزان قابل ملاحظه اي تحت تاثير شوک نفتي 1973 و با ظهور ژاپن به عنوان رقيب بلامنازعه اقتصاد جهاني، پالايش شد..
پس از آن، تجزيه اتحاد جماهير شوروي سابق، ظهور مجدد اروپاي قديم در شکل اتجاديه اروپا و اتحاد مجدد آلمان، نقاط مهمي در شکل گيري محيط کسب و کار جهاني در طول دهه هاي 1980 تا 1990 است. مديريت آمريکايي به نظر مي رسد که بر اثر تاثير جمعي و پاسخ به جذب فزاينده موضوعات نرم تر در تلاشهاي علمي خود در مطالعات مديريت بشدت شکننده شده است.
تعجبي ندارد اگر کسي حتي يک نگاه علي? به متون مطالعات مديريت در طول دهه 60 بيندازيم و آنها را با متون درسي کنوني مقايسه نماييد، انسان به آساني مي تواند گرايش تمرکز فزاينده بر موضوعات فرهنگي و اجتماعي که در واژگان مديريت وارد شده است را ببيند.
کمک هاي جهاني سازي و روشنفکري ليبرالي در طول دهه 1990 و پس از آن توسعه نيافت و موجب شد که ديدگاههاي مديريت آمريکايي کمتر داراي گرايشهاي آمريکايي باشد و بيشتر از گذشته نگاه به بيرون داشته باشد. اين امر تا حدي موجب شد تا مديران آمريکايي در شرکتهاي چند مليتي که نتوانند زمينه فرهنگي کشورهايي را که نمايندگي هاي آنها در آن کشورها فعاليت مي کنند را ناديده انگارند.
بطور مثال متون علمي و آموزشي در مديريت و کسب و کار بين المللي به ندرت موفق مي شدند که به مديران شرکتهاي توصيه کنند تا نسبت به فرهنگ و جامعه کشوري که در آن فعاليت مي کنند حساس باشند(در گذشته اينچنين بوده است).
اگر بخواهم به جمع بندي مشاهدات خودم بپردازم مي توانم با درجه اطمينان برخودار از منطق بگويم که:
• مديريت آمريکايي نشان داده است تا حدي داراي تاثير مي باشد.
• به نظر مي رسد که مديران آمريکايي تا حدي نسبت به ديگر فرهنگها حساس هستند.
• مردمان ديگر فرهنگها تلاش کرده اند تا خود را از طلسم هژموني(تفوق و برتري) آمريکايي حاکم بر مطالعات مديريت رهايي بخشند.
• آنان احساس مي کنند که نياز دارند رگه هايي (لايه هايي) از حکمت را در پيشينه خود بيابند.
همه اينها در مجموع روندهايي است که من سناريوي حاضر را با مطالعات مديريت مرتبط مي بينم. اين مشاهدات به من انگيزه مي دهد تا به اين نتيجه برسم که زمان توجه جدي تر به مطالعات مديريت از منظر اسلامي فرا رسيده است.
روش شناسي : معمولترين روش شناسي که بيشتر در آثار اوليه (فارسي، چيني) دنبال مي شود، مواردي مانند زير است:
• انتخاب موضوع نظير اخلاق و ارزشها
• بهره گيري از آثار علمي صاحبنظران معاصر(روش فعلي و مرسوم)
• شناسايي برخي از آيات و رواياتي که بر مبناي معرفت وحياني هويت يافته اند.
• مورد بحث قرار گرفتن اين آيات و روايات در پرتو رشته هاي علمي معاصر
• نتيجه گيري و ارائه اصول اسلامي به نحوي که قابل بکارگيري در زمينه و بافت رشته هاي علمي باشد.
• ارائه پيشنهادات
به نظر مي رسد تلاشهاي اندکي براي توصيف انجام شده است تا راهي را که آنها بايد در سازمان بکار برند ارائه دهد.
در برخي آثار مانند نعيم نصير (1985)، ابن عمر محمد شرف الدين 1987 و قايد احمد 1995 ، بر انتقاد آگاهانه از نظريه هاي معاصر متمرکز شده اند. با تفاوتهايي به زمينه باشد، به عنوان دليلي براي نظريه هايي با توصيه هاي غالب در کشورهاي اسلامي مرتبط نيستند، اسناد داده شده اند.
اگر انسان توجه کند در اينجا به تشابه ميان رويکردي که دانشمندان در کشورهاي در حال توسعه براي شناسايي نظريه هاي موجود پذيرفته اند و يا بخشي از آنها پي برده اند مبني بر اينکه اين نظريه ها با زمينه هاي موجود مرتبط نيستند(با زمينه هاي فرهنگي اجتماعي آن کشور آمريکا)، در حقيقت اين روند در برخي آثار صاحبنظران غربي هم مشاهده مي شود. بطور مثال در مديريت و تجارت بين الملل، آنان تلاش کرده اند تا زمينه هاي متفاوت را توصيف کنند و مديران انگلو ساکسون را نسبت به حساسيت در برابر شرايط غالب در کشورهاي در حال توسعه در زماني که آنان در آنجا کار مي کنند، حساس نمائيد.
نوع معني داري از اين نوع آثار را مي توان در اثر مظفر . الف. شيخ(1988) مشاهده نمود که در آن به مقايسه تطبيقي ميان اخلاق تصميم گيري در محيط هاي اسلامي و غربي پرداخته و احتمال رفتارهاي ارزيابي مقايسه اي را ارائه کرده است. من معتقدم که اين رويکرد به آثار مديريت در اسلام، رويکردي معني دار مي باشد. بنابراين، من آن را به عنوان يکي از رويکردهاي موردنظر خود در اين مقاله پس اين مطرح خواهم کرد.(آن را تاييد مي کنم)
در طول دو دهه 1980 و 1990 پايان نامه هاي دکتري در اين زمينه هم گزارش شده است، در عين حال که آثار تحقيق دوره دکتري که قابل توجه باشد و به طور مستقيم به ديدگاههاي اسلامي در مطالعات مديريت پرداخته است اندک است، آثاري وجود دارد که موضوعات معرفتي اکتشافي در کشورهاي اسلامي و سازمانهاي اسلامي را در پايان نامه خود مطرح کرده اند.
يک مثال براي نوع اول مطالعه استراتژي هاي بازاريابي در کشورهاي مصر است که موضوع پايان نامه محمد محمد گاهي 1986 است. و نمونه نوع دوم موضوع عبدالرحيم عبدالرحمن 1998 است که در باره اقدامات(روشهاي اجراي حسابداري در سازمانهاي اسلامي مالزي مي باشد).
آثار ديگري در اين زمينه وجود دارد، مانند اقتصاد اسلامي که بطور غيرمستقيم و در درجه اهميت حاشيه اي نسبت به ديدگاههاي اسلامي در مطالعات مديريت است).
من براساس نگاه خودم در پايان اين مقاله فهرستي از پايان امه هاي دکتري را که به نظر مي رسد بيشترين ارتباط را با مطالعات مديريت از ديدگاه اسلام دارند، آورده ام. روند مشهوري که در برخي از آثار قبلي(اوليه) مديريت اسلامي مطرح است که نظريه هاي موجود را مطرح کرد يا اينکه از مديريت معاصر اقتباس کرده اند و بعد ثابت کرده اند که نظريهاي علمي روز(معاصر) يا فرضيات امروزي چيز جديدي نيست و پيش از اين در قلمرو ممالک اسلامي وجود داشته است.
من بر اين عقيده ام که در عين حال که چنين رويکردهايي قابل توجيه است، بطور واقع آنها آنقدر نقش معني داري ندارند. دليل اين امر اين است که اين مطالعات بندرت به فهم ديدگاههاي اسلامي اضافه شده اند، جز آنکه رضايت و اطمينان خاطر مجددي به مسلمانان بدهند که مبني بر اينکه اصول اسلامي که حدود 1500 سال قبل در جهان معاصر هم مانند نظريه هاي فعلي صد سال اخير و کمتر مي باشند. اگر اين رضايتمندي بتواند به ضرورت جستجوي تحقيق عقلايي(روشنفکرانه) براي کاربردي کردن ديدگاههاي اسلامي منجر شود، اين رويکرد تا حدي مي تواند مفيد باشد، در غير اينصورت فقط انحراف از آن چيزي است که در واقع بايد انجام شود.
آنچه که بواقع لازم است انجام شود، حرکت به سوي زمينه موضوعات مديريتي عميق تر و گسترده تر است. کاوش عميق تر مستلزم رويکرد فلسفي تر و ذهني تر است تا مفروضات اساسي و پارادايم ها را تجزيه و تحليل نمايد. حرکت گسترده تر مستلزم پوشش دادن به تعداد بيشتري از موضوعات متنوع است که بطور خاص با جنبه هاي عملي مديريت مرتبط باشند.
به اين ترتيب، رويکرد دو جانبه اي در نگارش مقالات فلسفي به منظور کاوش در اعماق جنبه هاي مهم معرفت وحياني اسلام لازم است. و نيز به موازات آن بايد فاصله ها و کاستي هاي ادبيات مديريت معاصر را در يک روند سالم مطرح کرد. از يک منظر گسترده تر تحقيقي به ديدگاه اسلامي در مطالعات مديريت، اين تحقيقات بايد کار بردي بودن رويکردهايي که با نگاه عميق تر به گذشته، آن را عميق تر مي کند(ابهام زدايي کرده و از شک بيرون مي آورد).
3- علل احتمالي بي علاقگي صاحبنظران به مطالعات مديريت اسلامي:
...
5- تعريف عامل :
فهرستي از برنامه ها يا اموري است که بايد انجام شود. يک مورد تحقيق چاچربي براي هدايت فعاليتهاي تحقيقي، آگاهي گستردعه اي در باره اولويت هاي تحجقيق که بازتاب نيازهاي جاري و آينده مي باشد. مورد تحقيق ژرسشهايي از اين دست را مطرح مي کند:
چگونه آنچه را که مي خواهيم انجام دهيم تعيين نماييم؟
فعاليت تحجقيق ما چگونه بايد هدايت شود؟
در عمل در واقع،يک عامل تحقيقي به اين معنا هم مي تواند باشد: به دست آوردن سرمايه هاي تخقيق به گونه اي که تحقيق قابل انجام شود.
در اين بخش از مقاله من عوامل تخيين کننده گسترده اي از عامل تحقيق را مطرح مي کنم. نقشه هاي گسترده، عامل تحقيق را مطرح مي کند . گستره ، به عنوان حوزه تحقيق در مطالعات مديريت از ديدگاه اسلام آنقدر گسترده و عميق است که در يک مقاله نمي توان به همه آن دست يافت. نقشه ها، از آنجاييکه اين عوامل در حد بسيار زيادي وارد جزييات نمي شوند و احتمالا نمي توانند آنطور که از يک طرح و ژرو‍ه تحقيق انتظار مي رود نمي توانند وارد شوند(محيط نامريي يا حاشيه).
سرعنوان عوامل تحقيقي به شرح ذيل مي باشد:
• بيانيه رسالت تحقيق
• اهداف تحقيق
• اولويت هاي تحقيق
• چارچوب تحقيق
• ترکيب اولويت ها و چارچوب تحقيق
• موضوعات تحفيف
• سطوح تجزيه و تحليل
• انتخاب طرح تحقيق
• روشهاي تحقيق
• چارچوب زماني
5-1- بيانيه رسالت تحقيق
رسالت تحقيق را مي توان به شرح زير بيان کرد:
توسعه و انتشار يافته هاي تحقيق براي مديريت اثربخش سازمان بر طبق قوانين الهي که در منابع دانش وحياني اسلامي به صراحت مطرح شده است.
منظر از عبارت "توسعه و انتشار يافته هاي تحقيق"، تلاشي است که براي پياده سازي عوامل تحقيق صورت مي پذيرد. که من آنها را به اختصار مطرح خواهم کرد.
منظور از عبارت " مديريت موثر سازمانها " ، مديريت سازمانها به گونه اي است که آنها را به سمت دستيابي به اهداف هدايت کند که اين امر مطابق با قوانين الهي تنظيم شده باشد.
منظور از عبارت " قوانين الهي " ، عبارت است از مجموعه اي از قوانين تغييرناپذير و دست نخورده (تحريف نشده) که بر مبناي حکمت هايي که در منابع دانش وحياني اسلامي قرار دارند، تعريف شده است.
منظور از عبارت " منابع دانش وحياني اسلامي " ، قرآن کريم، سنت و احاديث، شريعت، فقه و سخنان خلفاي راشدين(4 خليفه متقي) است.
5-2- اهداف تحقيق
اهداغف تحقيق را به صورت زير پيشنهاد مي شود:
الف- توسعه مجموعه اي از پارادايمهايي که براي هدايت مطالعه و اعمال مديريت اثربخش سازمانها.
ب- انجام ارزيابي انتقادي مفاهيم سازه ها، نظريه ها، اصول و قوانين مديريت معاصر با نگاه به نقد صريح آنها در پرتو منابع دانش وحياني اسلام.
ج- توسعه و پردازش مفاهيم و سازه هايي که توسعه نظريه سازي بر مبناي منابع دانش وحياني اسلام را تسهيل مي کند.
د- طراحي قضايا و فرضيه هايي که بتوان آنها را به منظور نظريه سازي بر مبناي منابع دانش وحياني اسلام آزمود.
ه- ساخت الگوهايي که روابط ميان کمتغيرها را در يک وضعيت توضيح دهد يا پديده هايي را به عنوان واقعيتي عيني از منظر منابع دانش وحياني اسلامي توضيح دهد.
و- انجام تحقيق تجربي در موضعاتي مبتني بر قضايا و مفروضاتي که با هدف اعتبارسنجي و پالايش نظريه پردازي مبتني بر منابع دانش وحياني اسلامي طراحي شذه است.
ز- هدايت و حمايت از نظريه پردازي بر مبناي دانش وحياني اسلامي به منظور جهت دهي مديريت اثربخش سازمانها.
ح- برجسته کردن نقاط مثبت و نقاط منفي نظريه هاي مطرح حاکم از منظر منابع وحياني اسلامي در سازمانهاي معاصر.
ط- مقايسه و مقابله پارادايمهاي مديريت معاصر جاکم با آن دسته از پارادايمهاي موجود در منابع دانش وحياني اسلامي.
ي- توسعه پيوندها و شبکه هاي(اطلاع رساني) براي تسهيل مبادله يافته هاي تحقيق.
5-2- اولويتهاي تحقيق
در تعريف اولويتهاي تحقيق من از گونه شناسي نوع مطالعات يا رويکردهايي که از سوي صاحبنظران تاکنون استفاده شده و يا در آينده استفاده خواهد شد بهره برداري مي کنم. در جدول شماره 1 توضيح کوتاهي از اين نوع شناسي را قبل از آنکه اولويتهاي تحقيق خود را اراائه کنم، بيان کرده ام.
...
5-4- چارچوب تحقيق
چارچوب تحقيق که براي شمول عامل هاي تحقيق در نظر گرفته شده است، حول واقعيت سازمان ايجاد شده است. سازمان به مثابه ترکيب پيچيده اي از منابع دانش، مهارت و شايستگي ها، تلقي مي شود. سازمان از محيط خارجي که از عوامل تاثيرگذار، نافذ، متنوع و گيج کننده تشکيل شده است که از هزاران منبع سرچشمه مي گيرد. چارچوب تحقيق مستلزم آن است که واقعيت هاي محيط خارجي و محيط داخلي سازمان را با هم به چنگ آورد و بفهمد تا نظريه هاي مديريت اثربخش را بر مبناي منابع دانش آشکار اسلامي پيشنهاد دهد.
در پرتو گزاره هاي بالا، تصور مي شود که چارچوب تحقيق بر اين چهار جهت تمرکز دارند:
...
5-5- ترکيب اولويت هاي تحقيق و چارچوب تحقيق
چارچوب تحقيق، که در قالب رويکردهاي قابل پذيرش و چهار راهنماي جهت تحقيق در چارچوب پيشنهادي ام به ماتريسي که در نمودار شماره 2 نشان داده شدهاست،مي انجامد.
...
5-5- موضوعات تحقيق
موضوعات تحقيق، محصول جانبي ترکيب جهت گيري تحقيق و اولويت هاي تحقيق است آن گونه که در بخش قبلي بحث شد. نمودار شماره 2، چارچوب تحقيق را براي محققان مطالعات مديريت از ديدگاه اسلام را روشن مي کند.
...
حوزه تحقيق 2 ج – مديريت
نقد آگاهانه مطالعات مديريت معاصر از منظر برنامه ريزي، سازماندهي و کنترل با نگاه اسلامي ; نقش مديران به عنوان تصميم گيرنده از منظر اسلامي، بازاريابي، عمليات، مالي و مديريت منابع انساني از منظر اسلامي.
5-7- سطوح تجزيه و تحليل
موضوعات تحقيقي يي که معرفي شد، به حوزه هاي تعريف شده تحقيق و عنوان هاي تحقيقي خاص منتج مي شود. به علاوه، از يک رويکرد خاص پيروي مي کند. روشن است که صاحب نظران بايدد رويکرد دوگانه اي را بپذيرند. يک روش براي نگاه به اين نياز ، توجه به سطوح مختلف تحليل است که مي توان آنها را لحاظ کرد. من روشي را براي تعريف سطوح تحليلي مبتني بر فهم فعلي خودمان از سازمان ارايه مي دهم.
سطوح تحليل مي تواند به شرح زير باشد:
...
انتخاب سطح تحليل مي تواند به نوع شناسي رويکردهاي تحقيقي که در نمودار شماره يک مطرح شد، مربوط شود.
5-8- انتخاب طرح تحقيق
به خاطر سهولت، من دو روش طبقه بندي طرح تحقيق را اقتباس کردم تا روش انتخاب طرح تحقيق را در عوامل پيشنهادي تحقيق تشريح نمايم. اين طبقه بندي دو طبقه بندي ما را به طرح هاي تحقيق اکتشافي و نتيجه اي محدود مي کند. طرح تحقيق نتيجه اي به دو طرح تحقيق توصيفي و علي تقسيم مي شود. به اين ترتيب، مي توانم شاخص هايي را براي طرح تحقيق مناسب مبتني بر گونه شناسي رويکردهاي تحقيقي خود ارائه دهم.
اين وضعيت تا حدي به ترتيب زير است:
چهار رويکرد تحقيقي که ما در طرح تحقيق اصلي جدول بندي دو بعدي شده است ، نشان دهنده طراح تحقيق مناسب احتمالي است. در نمودار شماره 5 طرح هاي تحقيقي احتمالي به طور خلاصه ارائه مي شود.
5-9- روش هاي تحقيق
تحقيق معاصر، فهرست روشني از روش هاي تحقيق در ابعاد تحقيق در ابعاد تحقيق کيفي و کمي مانند مشاهده، مصاحبه، بررسي،موردپژوهي،آزمايش ، روان سنجي و مانند آن را ارائه مي دهد. در هماهنگ با شاخه هاي تحقيق انساني، حوزه مطالعات مديريت هم، در حد بسيار گسترده اي از روش هاي تحقيق کمي استفاده کرده است. بنابراين، ما به برتري روزافزون ابزارهاي تحليلي تخصصي دست يافته ايم، اما درست مانند ديگر زمينه ها، حوزه مطالعات مديريت هم با پذيرش تدريجي روش هاي تحقيق کمي و روش هاي ترکيبي و روش هاي مرکب، از مسير اصلي منحرف شده است.
طرح تحقيق پيشنهادي با توجه به چهار رويکرد تحقيقي
رويکرد تحقيق طرح تحقيق پيشنهادي
1- معدن کاوي طلا (طلا يابي) روش اکتشافي که با نوع نتيجه اي – توصيفي ادامه مي يابد.
2- زره شکافي روش اکتشافي که با نوع نتيجه اي – توصيفي ادامه مي يابد و با نوع نتيجه اي – علي به پايان مي رسد
3- عمق بخشي روش اکتشافي که با نوع نتيجه اي – توصيفي همراه با استفاده آزاد از بررسي و تحليل هاي تاريخ نگاري
4- Hands-on روش اکتشافي، توصيفي-نتيجه اي و علي به طور همزمان
توضيح هر يک از رويکردهاي تحقيق چهارگانه در اين بخش از تحقيق،به ارائه چند شاخص از نوع روش هاي تحقيق منجر مي شود که شايد مفيد باشد.
...
5-10- چارچوب زماني
تعيين آن چه که به چارچوب زماني مربوط مي شود، پرداختن به جزئيات و موضوعي است که بايد به تفصيل به آن پرداخته شود. البته،مي توان در اينجا چند رهنمود کلي ارائه کرد:
• مطالعات مبتني بر رويکرد معدن کاوي طلا يا طلايابي، را مي توان به مجموعه موضوعاتي که در چارچوب تعريف شده پروژه تحقيقي خاصي آمده است، محدود کرد.
به طور مثال: ي....
6- پيشنهادهاي استنتاجي
نقشه هاي برجسته موارد مورد بحث تحقيقي که در اين مقاله تمريني، توضيح داده و شفاف سازي شد، يک طرح آرماني (مستلزم همتي بلند است) از يک کار تحقيقي است که بايد در حوزه و زمينه ي مطالعات مديريت از ديدگاه اسلامي برنامه ريزي، اجرا و ارزشيابي شود. در نزد برخي، موارد مورد بحث نه تنها بلندپروازانه نيست،بلکه بيباکانه تلقي مي شود. فهم اين امر آسان است. چه بسا، يک دليل اين باشد که مطالعات مديريت معاصر،در طول گذشت بيش از يک قرن از حيات خود، گام هاي بلند و سريعي برداشته است.
توجه به کار در زمينه ي ديدگاه هاي اسلامي، به تازگي (توسعه پيدا کرده است) مطرح شده است و همچنان به نسبت حوزه اي ناشناخته در کار تحقيقي به شمار مي رود. مطالعاتي که تا کنون انجام شده است،تا حدي آزمايشي از نوع توصيفي است و هنوز دامنه ي وسيعي براي جهت هاي آينده ي تحقيق ايجاد نکرده است. بنابراين، به عبارتي آن چه را که من سعي در بيان آن دارم، اين است که در عرصه ي واقعيت، همچنان بايد در انتظار بود تا کار آغاز شود.
مستندسازي آثار موجود، به خصوص در حوزه هايي نظير اقتصاد اسلامي، ماليه اسلامي، بانکداري اسلامي و نظام هاي جيگزين مانند تکفل(بيمه اسلامي) بايد به طور نظام مند از منظر مطالعات اسلامي انجام شود....
1- مقدمه
ديدگاه اسلامي در مطالعات مديريت، حوزه نوظهوري در تحقيق علوم دانشگاهي است. مروري بر ادبيات موجود اين موضوع، دلالت دارد که اين موضوع، موضوعي فراموش شده و زمينه اي به نسبت ناشناخته براي کار تحقيقي است.
هنگامي مطالعات مديريت از ديدگاه اسلامي، از تحقيقات فعلي مطالعات مديريت به طور جدي جدا شد که ديدگاههاي اسلامي تبيين شد و زيربناي منابع وحياني دانش و معرفت اسلامي، به عنوان منابعي معتبر براي هدف تحقيق، مورد بحث قرار گرفت. به علاوه، اين امکان بالقوه وجود دارد که از روش شناسي تحقيق کاربردي علوم معاصر، براي توليد و استخراج ديدگاههاي مهم و معني دار از منابع اسلامي استفاده شود.
اين مقاله به پيشرفت هاي چشمگيري که در تحقيق پيرامون موضوعات مرتبط با ديدگاههاي اسلامي در مطالعات مديريت در حال وقوع است، توجه دارد و تلاش مي کند تا برخي از چالش هاي ويژه اي را که در اين زمينه ي نوظهور تحقيق وجود دارد شناسايي کند.
من تلاش کرده ام ايده هاي خود را پيرامون زمينه هاي تحقيقي مهم سازمان دهي کنم و آن ها را در قالب يک عامل تحقيقي گسترده در حوزه ديدگاه هاي اسلامي در مطالعات مديريت انسجام بخشم. بنابراين، اين مقاله نه تنها به عنوان يک عامل پيشنهادي که زمينه هاي تحقيق را منسجم مي سازد، به حساب مي آيد، بلکه طرح تحقيق، سطوح تجزبه و تحليل، روش شناسي ها و چارچوب زماني تحقيق را هم ارائه مي نمايد.
از جمله ديگر اهداف من در اين مقاله، شفاف سازي افکار خود در باره موضوع است و اين که دانشگاهي ياني که اين موضوع را پيگيري مي نمايند را در اين کار سهيم نمايم و براي تمرکز بر فهرست هاي تحقيقي ايشان در اين راستا در آنان ايجاد انگيزه نمايم، تا اين علاقه مندي هاي مذهبي و معنوي آنان، در يک دوره زماني با فعاليت هاي تحقيقي هدف مند ممزوج شود، به گونه اي که بتواند رضايت آنان از ورود شجاعانه به طيف تحقيق و جستجو - که به نظر مي رسد زمان آن فرا رسيده است- ، تامين شود.
من اين کار را با رويکردي انتقادي به ادبيات موجود آغاز کردم. هدفم از اين کار، شناسايي تلاش هاي انجام گرفته در دوران معاصر است. در پيش گفتار اين مقاله، اين سوال که چرا تحقيق در اين حوزه توجه دانشگاهي يان را به خود جلب نکرده است و دلائل محتمل اين امر چه مي تواند باشد، مطرح شده است. سپس بخش کوچکي در زمينه اين که چه معيارهاي سنجشي و اندازه گيري چگونگي برخورد با اين فقدان علاقه را مشخص کرده ام.
محور اصلي اين مقاله بررسي و احصاء عوامل تحقيق است که در ادامه مقدمه به آن پرداخته مي شود.
عوامل تحقيقي مفروض پيرامون ده زمينه فرعي به شرح زير شکل گرفته است:
1- بيانيه رسالت تحقيق
2- اهداف تحقيق
3- اولويت هاي تحقيق
4- چارچوب تحقيق
5- ترکيب اولويت ها و چارچوب تحقيق
6- موضوعات تحقيق
7- سطح تجزيه و تحليل
8- انتخاب طرح تحقيق
9- روش هاي تحقيق
10- چارچوب زماني
2-تحليل انتقادي ادبيات موجود:
با نگاهي به برخي آثار موجود در زمينه ديدگاه اسلامي به مطالعات مديريت به تصويري کلان از موضوع مي رسيم. با بررسي آثار موجود مي بينيم که اين آثار بيشتر به منابع انگليسي محدود مي شوند و براين اساس به احتمال زياد ممکن است برخي آثار مهم که به زبان هاي ديگر نگاشته شده است ناديده گرفته شود. البته، جاي شکرش باقي است که اولا: به طور حتم مي توان گفت از زماني که مطالعات مديريت اسلامي به طور گسترده اي در دنيا به زبان انگليسي در حوزه تدريس اجرا شده است، تحقيق نيز به همان زبان انجام شده است.
ثانيا; مايه ي خوشبختي است که تحقيقاتي که در حوزه مطالعات مديريت اسلامي به زبان انگليسي ارايه شده است نيز بر مبناي منابع موجود در ديگر زبان ها - و مشخصا زبان عربي انجام شده است - ، در اين آثار انگليسي زبان آمده است. در نتيجه، اين قضيه موجب شده است تا عصاره آن چه که در منابع غير انگليسي وجود دارد در آثار مديريت اسلامي به زبان انگليسي ارايه شود.
محدوده جغرافيايي:
ناشران کتاب ها و کتب تدوين شده با ديدگاه اسلامي در مطالعات مديريت عمدتا در خاورميانه، جنوب آسيا، جنوب شرقي آسيا و انگلستان حضور دارند.
نشريات در اين حوزه در کشورهاي آمريکا، انگليس، هند، پاکستان و عربستان سعودي منتشر مي شود.
صاحب نظران اين حوزه بيشتر اهل کشورهاي هند، مالزي، کشورهاي خاورميانه، آفريقاي شمالي، پاکستان، انگلستان و آمريکا هستند.
گسترش زماني:
نکته قابل توجه اين است که دهه 1980 نقطه شروع انتشار آثار ديدگاه هاي اسلامي در مطالعات مديريت مي باشد. استثناء در اين دوره، مطالعات اندکي است که در دهه 1970 ارائه شده است. البته، در دهه 1980 تعدادي اثر وجود دارد که از برجستگي ويژه اي برخوردارند، در اين خصوص مي توان به مقاله آيت الله مکارم شيرازي(سال 1980) با عنوان "مديريت و رهبري در زندگي پيامبر اکرم(ص)" و اثر دکتر ابوالفضل عزتي (سال 1982) با عنوان "مفهوم رهبري در اسلام "، اشاره نمود.
ظهور آثار در دهه 1980 از منظر زماني حائز اهميت فراوان است، به اين دليل که در اين دهه حرکت چشمگيري را در پروژه اسلامي کردن دانش در جهان شاهد بوديم.
کنفرانس ها و سمينارهايي در زمينه اسلامي کردن مديريت و موضوعاتي نظير مديريت دولتي و کسب و کار(مديريت بازرگاني)، برگزار شد، اما به ندرت مي توان مقاله يا مطالبي در مقالات مرتبط با اين موضوع مشاهده نمود. شاهد ديگري را که مي توان ارائه نمود، کوششي براي اسلامي کردن مطالعات مديريت، بخشي از جرياني است که جاي جاي مطالعات مديريت مي توان مشاهده کرد.
هم چنين دهه 1980 دهه اي است که در آن ترديدهاي اساسي نسبت به ديدگاه هاي آمريکايي در حوزه مطالعات مديريت ظهور نمود. و هم چنين اين دهه، زماني است که آمريکايي ها رويکردهاي انتقادي به ديدگاه هاي خود را آغاز کردند.
به نظر مي رسد اين دهه زماني است که رقابت شديد کارخانه داران ژاپني با شرکتهاي آمريکايي فزوني يافت. آمريکايي ها علاقمند شدند که علت اين امر را بيابند و مطالعات گسترده اي در قالب سبک يا مفاهيم مديريت ژاپني شکل گرفت.
از طرف ديگر، آگاهي فزاينده اي در فرهنگ هاي غير غربي نسبت به ميراث خودشان پديد آمد. آنان به خوبي دريافتند که شکست ناپذيري ديدگاه هاي مديريت آمريکايي افسانه اي بيش نيست و اين ديدگاه ها در عرصه هاي کاربردي- عملي شکست پذير مي باشند. با اثبات بي کفايتي اين ديدگاهها در اداره کردن، صاحب نظران فرهنگ هاي چيني و هندي به تحقيق در معرفت، حکمت و پيشينه ي خود پرداختند. چيني ها به کاوش در معادن فکري بودايي و کنفوسيوس پرداختند. در گوشه اي ديگر هندوها جستجو براي استخراج ديدگاه هاي مديريتي در آثار انديشه هاي روحي- فلسفي مکتب هاي هندي را پيشه خود نمودند. بنابراين، ديدگاه هاي اسلامي در مطالعات مديريت را نيز مي توان به عنوان بخشي از جريان جهاني فرهنگ هايي که به اعماق ريشه هاي هويت و اصالت خود رجوع مي کنند تا سحر و جادوي ناشي از ديدگاه هاي غربي را باطل کنند، تلقي کرد.
دهه 1990 شاهد ظهور فزاينده اي از آثار گزارش شده هستيم. در سال 1995، اف .آر. فريدي کتاب " اصول اسلامي سازمان مديريت کسب و کار "، را تدوين نمود. اين کتاب گزارش تازه ترين يافته هاي يک کنفرانس در هند در زمينه ي موضوع مديريت اسلامي است. اين کنفرانس پس از سميناري برگزار شد که در زمينه ي " کسب و کار و تجارت در عصر حاضر "، در جهت توسعه مديريت کسب و کار اسلامي در سپتامبر 1987 در کشور مالزي برگزار شده بود. مقاله هاي اين سمينار هم در دسترس است.
کنفرانس هاي انجمن دانشمندان علوم اجتماعي مسلمان هم گاه گاهي طرح موضوعاتي در اين زمينه مي پردازد. به طور مثال سمينار اين انجمن AMSS در زمينه رفتار سازماني در 1988 نسبت به بسياري از سمينارهاي مشابه پيشتاز بوده است. مجله آمريکايي علوم اجتماعي اسلامي که در اوائل 1984 شکل گرفت و سپس در دهه 1990 مقاله ها و يادداشتهاي تحقيق در زمينه موضوع ديدگاههاي اسلامي پيرامون موضوعات مديريتي به صورتي پيوسته و مرتب ارائه مي شود.
دهه 2000 در مقايسه با دهه 1990 نااميدکننده است، به اين دليل که روند توليد و انتشار آثار بسيار ناموزن است. به استناد برخي نوشتارهاي منتشرشده و تحقيقاتي که در سطح دکتري انجام شده، به نظر مي رسد که تمرکز فزاينده اي روي موضوعات جدي مديريت معطوف شده است. اين پيشرفت، پيشرفت خوبي است و به عنوان نشانه اي از بلوغ ابتدايي در سطح تحقيق به آن مي توان نگاه کرد.
يک تلاش زيبا، اثر آزادين سالم خليفه(2001) است که به لحاظ ماهوي پيشتاز است و مي تواند به عنوان اولين اثر در نوع خود تلقي گردد، به اين دليل که به جاي آنکه مطالعات مديريت معاصر را نقطه آغاز کار خود قرار دهد به موضوع مديريت از ديدگاه مباني معرفت وحياني اسلامي پرداخته است،.(تاسيسي کار کرده است).
در باره ماهيت، موضوعاتي که در اين آثار در طول دو دهه 1980 تا 2000 ارائه شده است، موضوعات اخلاق و ارزشها، رفتار سازماني و مديريت منابع انساني، زمينه هاي غالب هستند. موضوعات جدي که کار شده است، بطور مثال توسط شوکت علي که کاري در زمينه مباني ارتباطات در قرآن و سنت"، است و اثر سيدجمال حميدآل جونيد و سيدانور (2000) که کاري اکتشافي در خصوص مباني غلوم رفتاري در توسعه سازمان است.
کمي پيش تر از آن، مادور رحمان و محمد البورايي (1992) اثر جدي را بطور مشترک با عنوان " کنترل هاي سازماني و ارزيابي عملکرد" ارائه کردند.
اندکي بعد، آثار نشاندهنده حرکت به سمت جنبه هاي کمي مديريت است. از نمونه هاي اين نوع آثار مي توان به اثر ابوالحسن محمدصادق و الف. خالق ابن محمد اسرائيل نام برد که در حوزه علائق معاصر در مديريت کيفيت است.
اگر توجه شود مي توان پي برد در طول دو دهه 1980 تا 2000 تاکيد بيش از اندازه اي بر جنبه نرم مطالعات مديريت شده است و مشارکت بسيار اندکي نسبت به موضوعات زيربنايي مديريت شده است. اين امر قابل درک است که تفکر در موضوعات نرم به طور طبيعي به کاربري آنها در حوزه هاي موضوعات سخت در اداره کردن منتهي مي شود. (جنبه نرم بعني کاربردي) و . (جنبه سخت بعني بنيادي)
تاکيد بر جنبه نرم مديريت به معني توجه به موضوعات مربوط به مسايل انسان در مديريت سازمان که در مقابل موضوعات مربوط به توليد، فناوري و سيستم قرار دارد.
در اينجا باز به اهميت و توجه به حنبه نرم به عنوان بخشي از جريان جهاني يادآور مي شوم. تاکيد بر جنبه نرم در مديريت خيلي زود در طول دوره پس از تيلوريسم ظهور کرد. ظهور اين امر تحت تاثير مطالعات هاثورن در دهه 1930 بود. البته حدود نيم قرن به طول انجاميد تا اين جريان از سردرگمي(گيجي) و ابهام خرج شود(ابهام زدايي شود) (در اين جريان چشمگير ابهام زدايي شود).
همانگونه که واقغيت امر نشان مي دهد ظهور علم مديريت، تحقيق در عمليات و نظريه عمومي سيستمها در طول دوره جنگ جهاني دوم به وقوع پيوست. محيط کسب و کار در طول دهه 1980 به ميزان قابل ملاحظه اي تحت تاثير شوک نفتي 1973 و با ظهور ژاپن به عنوان رقيب بلامنازعه اقتصاد جهاني، پالايش شد..
پس از آن، تجزيه اتحاد جماهير شوروي سابق، ظهور مجدد اروپاي قديم در شکل اتجاديه اروپا و اتحاد مجدد آلمان، نقاط مهمي در شکل گيري محيط کسب و کار جهاني در طول دهه هاي 1980 تا 1990 است. مديريت آمريکايي به نظر مي رسد که بر اثر تاثير جمعي و پاسخ به جذب فزاينده موضوعات نرم تر در تلاشهاي علمي خود در مطالعات مديريت بشدت شکننده شده است.
تعجبي ندارد اگر کسي حتي يک نگاه علي? به متون مطالعات مديريت در طول دهه 60 بيندازيم و آنها را با متون درسي کنوني مقايسه نماييد، انسان به آساني مي تواند گرايش تمرکز فزاينده بر موضوعات فرهنگي و اجتماعي که در واژگان مديريت وارد شده است را ببيند.
کمک هاي جهاني سازي و روشنفکري ليبرالي در طول دهه 1990 و پس از آن توسعه نيافت و موجب شد که ديدگاههاي مديريت آمريکايي کمتر داراي گرايشهاي آمريکايي باشد و بيشتر از گذشته نگاه به بيرون داشته باشد. اين امر تا حدي موجب شد تا مديران آمريکايي در شرکتهاي چند مليتي که نتوانند زمينه فرهنگي کشورهايي را که نمايندگي هاي آنها در آن کشورها فعاليت مي کنند را ناديده انگارند.
بطور مثال متون علمي و آموزشي در مديريت و کسب و کار بين المللي به ندرت موفق مي شدند که به مديران شرکتهاي توصيه کنند تا نسبت به فرهنگ و جامعه کشوري که در آن فعاليت مي کنند حساس باشند(در گذشته اينچنين بوده است).
اگر بخواهم به جمع بندي مشاهدات خودم بپردازم مي توانم با درجه اطمينان برخودار از منطق بگويم که:
• مديريت آمريکايي نشان داده است تا حدي داراي تاثير مي باشد.
• به نظر مي رسد که مديران آمريکايي تا حدي نسبت به ديگر فرهنگها حساس هستند.
• مردمان ديگر فرهنگها تلاش کرده اند تا خود را از طلسم هژموني(تفوق و برتري) آمريکايي حاکم بر مطالعات مديريت رهايي بخشند.
• آنان احساس مي کنند که نياز دارند رگه هايي (لايه هايي) از حکمت را در پيشينه خود بيابند.
همه اينها در مجموع روندهايي است که من سناريوي حاضر را با مطالعات مديريت مرتبط مي بينم. اين مشاهدات به من انگيزه مي دهد تا به اين نتيجه برسم که زمان توجه جدي تر به مطالعات مديريت از منظر اسلامي فرا رسيده است.
روش شناسي : معمولترين روش شناسي که بيشتر در آثار اوليه (فارسي، چيني) دنبال مي شود، مواردي مانند زير است:
• انتخاب موضوع نظير اخلاق و ارزشها
• بهره گيري از آثار علمي صاحبنظران معاصر(روش فعلي و مرسوم)
• شناسايي برخي از آيات و رواياتي که بر مبناي معرفت وحياني هويت يافته اند.
• مورد بحث قرار گرفتن اين آيات و روايات در پرتو رشته هاي علمي معاصر
• نتيجه گيري و ارائه اصول اسلامي به نحوي که قابل بکارگيري در زمينه و بافت رشته هاي علمي باشد.
• ارائه پيشنهادات
به نظر مي رسد تلاشهاي اندکي براي توصيف انجام شده است تا راهي را که آنها بايد در سازمان بکار برند ارائه دهد.
در برخي آثار مانند نعيم نصير (1985)، ابن عمر محمد شرف الدين 1987 و قايد احمد 1995 ، بر انتقاد آگاهانه از نظريه هاي معاصر متمرکز شده اند. با تفاوتهايي به زمينه باشد، به عنوان دليلي براي نظريه هايي با توصيه هاي غالب در کشورهاي اسلامي مرتبط نيستند، اسناد داده شده اند.
اگر انسان توجه کند در اينجا به تشابه ميان رويکردي که دانشمندان در کشورهاي در حال توسعه براي شناسايي نظريه هاي موجود پذيرفته اند و يا بخشي از آنها پي برده اند مبني بر اينکه اين نظريه ها با زمينه هاي موجود مرتبط نيستند(با زمينه هاي فرهنگي اجتماعي آن کشور آمريکا)، در حقيقت اين روند در برخي آثار صاحبنظران غربي هم مشاهده مي شود. بطور مثال در مديريت و تجارت بين الملل، آنان تلاش کرده اند تا زمينه هاي متفاوت را توصيف کنند و مديران انگلو ساکسون را نسبت به حساسيت در برابر شرايط غالب در کشورهاي در حال توسعه در زماني که آنان در آنجا کار مي کنند، حساس نمائيد.
نوع معني داري از اين نوع آثار را مي توان در اثر مظفر . الف. شيخ(1988) مشاهده نمود که در آن به مقايسه تطبيقي ميان اخلاق تصميم گيري در محيط هاي اسلامي و غربي پرداخته و احتمال رفتارهاي ارزيابي مقايسه اي را ارائه کرده است. من معتقدم که اين رويکرد به آثار مديريت در اسلام، رويکردي معني دار مي باشد. بنابراين، من آن را به عنوان يکي از رويکردهاي موردنظر خود در اين مقاله پس اين مطرح خواهم کرد.(آن را تاييد مي کنم)
در طول دو دهه 1980 و 1990 پايان نامه هاي دکتري در اين زمينه هم گزارش شده است، در عين حال که آثار تحقيق دوره دکتري که قابل توجه باشد و به طور مستقيم به ديدگاههاي اسلامي در مطالعات مديريت پرداخته است اندک است، آثاري وجود دارد که موضوعات معرفتي اکتشافي در کشورهاي اسلامي و سازمانهاي اسلامي را در پايان نامه خود مطرح کرده اند.
يک مثال براي نوع اول مطالعه استراتژي هاي بازاريابي در کشورهاي مصر است که موضوع پايان نامه محمد محمد گاهي 1986 است. و نمونه نوع دوم موضوع عبدالرحيم عبدالرحمن 1998 است که در باره اقدامات(روشهاي اجراي حسابداري در سازمانهاي اسلامي مالزي مي باشد).
آثار ديگري در اين زمينه وجود دارد، مانند اقتصاد اسلامي که بطور غيرمستقيم و در درجه اهميت حاشيه اي نسبت به ديدگاههاي اسلامي در مطالعات مديريت است).
من براساس نگاه خودم در پايان اين مقاله فهرستي از پايان امه هاي دکتري را که به نظر مي رسد بيشترين ارتباط را با مطالعات مديريت از ديدگاه اسلام دارند، آورده ام. روند مشهوري که در برخي از آثار قبلي(اوليه) مديريت اسلامي مطرح است که نظريه هاي موجود را مطرح کرد يا اينکه از مديريت معاصر اقتباس کرده اند و بعد ثابت کرده اند که نظريهاي علمي روز(معاصر) يا فرضيات امروزي چيز جديدي نيست و پيش از اين در قلمرو ممالک اسلامي وجود داشته است.
من بر اين عقيده ام که در عين حال که چنين رويکردهايي قابل توجيه است، بطور واقع آنها آنقدر نقش معني داري ندارند. دليل اين امر اين است که اين مطالعات بندرت به فهم ديدگاههاي اسلامي اضافه شده اند، جز آنکه رضايت و اطمينان خاطر مجددي به مسلمانان بدهند که مبني بر اينکه اصول اسلامي که حدود 1500 سال قبل در جهان معاصر هم مانند نظريه هاي فعلي صد سال اخير و کمتر مي باشند. اگر اين رضايتمندي بتواند به ضرورت جستجوي تحقيق عقلايي(روشنفکرانه) براي کاربردي کردن ديدگاههاي اسلامي منجر شود، اين رويکرد تا حدي مي تواند مفيد باشد، در غير اينصورت فقط انحراف از آن چيزي است که در واقع بايد انجام شود.
آنچه که بواقع لازم است انجام شود، حرکت به سوي زمينه موضوعات مديريتي عميق تر و گسترده تر است. کاوش عميق تر مستلزم رويکرد فلسفي تر و ذهني تر است تا مفروضات اساسي و پارادايم ها را تجزيه و تحليل نمايد. حرکت گسترده تر مستلزم پوشش دادن به تعداد بيشتري از موضوعات متنوع است که بطور خاص با جنبه هاي عملي مديريت مرتبط باشند.
به اين ترتيب، رويکرد دو جانبه اي در نگارش مقالات فلسفي به منظور کاوش در اعماق جنبه هاي مهم معرفت وحياني اسلام لازم است. و نيز به موازات آن بايد فاصله ها و کاستي هاي ادبيات مديريت معاصر را در يک روند سالم مطرح کرد. از يک منظر گسترده تر تحقيقي به ديدگاه اسلامي در مطالعات مديريت، اين تحقيقات بايد کار بردي بودن رويکردهايي که با نگاه عميق تر به گذشته، آن را عميق تر مي کند(ابهام زدايي کرده و از شک بيرون مي آورد).
3- علل احتمالي بي علاقگي صاحبنظران به مطالعات مديريت اسلامي:
...
5- تعريف عامل :
فهرستي از برنامه ها يا اموري است که بايد انجام شود. يک مورد تحقيق چاچربي براي هدايت فعاليتهاي تحقيقي، آگاهي گستردعه اي در باره اولويت هاي تحجقيق که بازتاب نيازهاي جاري و آينده مي باشد. مورد تحقيق ژرسشهايي از اين دست را مطرح مي کند:
چگونه آنچه را که مي خواهيم انجام دهيم تعيين نماييم؟
فعاليت تحجقيق ما چگونه بايد هدايت شود؟
در عمل در واقع،يک عامل تحقيقي به اين معنا هم مي تواند باشد: به دست آوردن سرمايه هاي تخقيق به گونه اي که تحقيق قابل انجام شود.
در اين بخش از مقاله من عوامل تخيين کننده گسترده اي از عامل تحقيق را مطرح مي کنم. نقشه هاي گسترده، عامل تحقيق را مطرح مي کند . گستره ، به عنوان حوزه تحقيق در مطالعات مديريت از ديدگاه اسلام آنقدر گسترده و عميق است که در يک مقاله نمي توان به همه آن دست يافت. نقشه ها، از آنجاييکه اين عوامل در حد بسيار زيادي وارد جزييات نمي شوند و احتمالا نمي توانند آنطور که از يک طرح و ژرو‍ه تحقيق انتظار مي رود نمي توانند وارد شوند(محيط نامريي يا حاشيه).
سرعنوان عوامل تحقيقي به شرح ذيل مي باشد:
• بيانيه رسالت تحقيق
• اهداف تحقيق
• اولويت هاي تحقيق
• چارچوب تحقيق
• ترکيب اولويت ها و چارچوب تحقيق
• موضوعات تحفيف
• سطوح تجزيه و تحليل
• انتخاب طرح تحقيق
• روشهاي تحقيق
• چارچوب زماني
5-1- بيانيه رسالت تحقيق
رسالت تحقيق را مي توان به شرح زير بيان کرد:
توسعه و انتشار يافته هاي تحقيق براي مديريت اثربخش سازمان بر طبق قوانين الهي که در منابع دانش وحياني اسلامي به صراحت مطرح شده است.
منظر از عبارت "توسعه و انتشار يافته هاي تحقيق"، تلاشي است که براي پياده سازي عوامل تحقيق صورت مي پذيرد. که من آنها را به اختصار مطرح خواهم کرد.
منظور از عبارت " مديريت موثر سازمانها " ، مديريت سازمانها به گونه اي است که آنها را به سمت دستيابي به اهداف هدايت کند که اين امر مطابق با قوانين الهي تنظيم شده باشد.
منظور از عبارت " قوانين الهي " ، عبارت است از مجموعه اي از قوانين تغييرناپذير و دست نخورده (تحريف نشده) که بر مبناي حکمت هايي که در منابع دانش وحياني اسلامي قرار دارند، تعريف شده است.
منظور از عبارت " منابع دانش وحياني اسلامي " ، قرآن کريم، سنت و احاديث، شريعت، فقه و سخنان خلفاي راشدين(4 خليفه متقي) است.
5-2- اهداف تحقيق
اهداغف تحقيق را به صورت زير پيشنهاد مي شود:
الف- توسعه مجموعه اي از پارادايمهايي که براي هدايت مطالعه و اعمال مديريت اثربخش سازمانها.
ب- انجام ارزيابي انتقادي مفاهيم سازه ها، نظريه ها، اصول و قوانين مديريت معاصر با نگاه به نقد صريح آنها در پرتو منابع دانش وحياني اسلام.
ج- توسعه و پردازش مفاهيم و سازه هايي که توسعه نظريه سازي بر مبناي منابع دانش وحياني اسلام را تسهيل مي کند.
د- طراحي قضايا و فرضيه هايي که بتوان آنها را به منظور نظريه سازي بر مبناي منابع دانش وحياني اسلام آزمود.
ه- ساخت الگوهايي که روابط ميان کمتغيرها را در يک وضعيت توضيح دهد يا پديده هايي را به عنوان واقعيتي عيني از منظر منابع دانش وحياني اسلامي توضيح دهد.
و- انجام تحقيق تجربي در موضعاتي مبتني بر قضايا و مفروضاتي که با هدف اعتبارسنجي و پالايش نظريه پردازي مبتني بر منابع دانش وحياني اسلامي طراحي شذه است.
ز- هدايت و حمايت از نظريه پردازي بر مبناي دانش وحياني اسلامي به منظور جهت دهي مديريت اثربخش سازمانها.
ح- برجسته کردن نقاط مثبت و نقاط منفي نظريه هاي مطرح حاکم از منظر منابع وحياني اسلامي در سازمانهاي معاصر.
ط- مقايسه و مقابله پارادايمهاي مديريت معاصر جاکم با آن دسته از پارادايمهاي موجود در منابع دانش وحياني اسلامي.
ي- توسعه پيوندها و شبکه هاي(اطلاع رساني) براي تسهيل مبادله يافته هاي تحقيق.
5-2- اولويتهاي تحقيق
در تعريف اولويتهاي تحقيق من از گونه شناسي نوع مطالعات يا رويکردهايي که از سوي صاحبنظران تاکنون استفاده شده و يا در آينده استفاده خواهد شد بهره برداري مي کنم. در جدول شماره 1 توضيح کوتاهي از اين نوع شناسي را قبل از آنکه اولويتهاي تحقيق خود را اراائه کنم، بيان کرده ام.
...
5-4- چارچوب تحقيق
چارچوب تحقيق که براي شمول عامل هاي تحقيق در نظر گرفته شده است، حول واقعيت سازمان ايجاد شده است. سازمان به مثابه ترکيب پيچيده اي از منابع دانش، مهارت و شايستگي ها، تلقي مي شود. سازمان از محيط خارجي که از عوامل تاثيرگذار، نافذ، متنوع و گيج کننده تشکيل شده است که از هزاران منبع سرچشمه مي گيرد. چارچوب تحقيق مستلزم آن است که واقعيت هاي محيط خارجي و محيط داخلي سازمان را با هم به چنگ آورد و بفهمد تا نظريه هاي مديريت اثربخش را بر مبناي منابع دانش آشکار اسلامي پيشنهاد دهد.
در پرتو گزاره هاي بالا، تصور مي شود که چارچوب تحقيق بر اين چهار جهت تمرکز دارند:
...
5-5- ترکيب اولويت هاي تحقيق و چارچوب تحقيق
چارچوب تحقيق، که در قالب رويکردهاي قابل پذيرش و چهار راهنماي جهت تحقيق در چارچوب پيشنهادي ام به ماتريسي که در نمودار شماره 2 نشان داده شدهاست،مي انجامد.
...
5-5- موضوعات تحقيق
موضوعات تحقيق، محصول جانبي ترکيب جهت گيري تحقيق و اولويت هاي تحقيق است آن گونه که در بخش قبلي بحث شد. نمودار شماره 2، چارچوب تحقيق را براي محققان مطالعات مديريت از ديدگاه اسلام را روشن مي کند.
...
حوزه تحقيق 2 ج – مديريت
نقد آگاهانه مطالعات مديريت معاصر از منظر برنامه ريزي، سازماندهي و کنترل با نگاه اسلامي ; نقش مديران به عنوان تصميم گيرنده از منظر اسلامي، بازاريابي، عمليات، مالي و مديريت منابع انساني از منظر اسلامي.
5-7- سطوح تجزيه و تحليل
موضوعات تحقيقي يي که معرفي شد، به حوزه هاي تعريف شده تحقيق و عنوان هاي تحقيقي خاص منتج مي شود. به علاوه، از يک رويکرد خاص پيروي مي کند. روشن است که صاحب نظران بايدد رويکرد دوگانه اي را بپذيرند. يک روش براي نگاه به اين نياز ، توجه به سطوح مختلف تحليل است که مي توان آنها را لحاظ کرد. من روشي را براي تعريف سطوح تحليلي مبتني بر فهم فعلي خودمان از سازمان ارايه مي دهم.
سطوح تحليل مي تواند به شرح زير باشد:
...
انتخاب سطح تحليل مي تواند به نوع شناسي رويکردهاي تحقيقي که در نمودار شماره يک مطرح شد، مربوط شود.
5-8- انتخاب طرح تحقيق
به خاطر سهولت، من دو روش طبقه بندي طرح تحقيق را اقتباس کردم تا روش انتخاب طرح تحقيق را در عوامل پيشنهادي تحقيق تشريح نمايم. اين طبقه بندي دو طبقه بندي ما را به طرح هاي تحقيق اکتشافي و نتيجه اي محدود مي کند. طرح تحقيق نتيجه اي به دو طرح تحقيق توصيفي و علي تقسيم مي شود. به اين ترتيب، مي توانم شاخص هايي را براي طرح تحقيق مناسب مبتني بر گونه شناسي رويکردهاي تحقيقي خود ارائه دهم.
اين وضعيت تا حدي به ترتيب زير است:
چهار رويکرد تحقيقي که ما در طرح تحقيق اصلي جدول بندي دو بعدي شده است ، نشان دهنده طراح تحقيق مناسب احتمالي است. در نمودار شماره 5 طرح هاي تحقيقي احتمالي به طور خلاصه ارائه مي شود.
5-9- روش هاي تحقيق
تحقيق معاصر، فهرست روشني از روش هاي تحقيق در ابعاد تحقيق در ابعاد تحقيق کيفي و کمي مانند مشاهده، مصاحبه، بررسي،موردپژوهي،آزمايش ، روان سنجي و مانند آن را ارائه مي دهد. در هماهنگ با شاخه هاي تحقيق انساني، حوزه مطالعات مديريت هم، در حد بسيار گسترده اي از روش هاي تحقيق کمي استفاده کرده است. بنابراين، ما به برتري روزافزون ابزارهاي تحليلي تخصصي دست يافته ايم، اما درست مانند ديگر زمينه ها، حوزه مطالعات مديريت هم با پذيرش تدريجي روش هاي تحقيق کمي و روش هاي ترکيبي و روش هاي مرکب، از مسير اصلي منحرف شده است.
طرح تحقيق پيشنهادي با توجه به چهار رويکرد تحقيقي
رويکرد تحقيق طرح تحقيق پيشنهادي
1- معدن کاوي طلا (طلا يابي) روش اکتشافي که با نوع نتيجه اي – توصيفي ادامه مي يابد.
2- زره شکافي روش اکتشافي که با نوع نتيجه اي – توصيفي ادامه مي يابد و با نوع نتيجه اي – علي به پايان مي رسد
3- عمق بخشي روش اکتشافي که با نوع نتيجه اي – توصيفي همراه با استفاده آزاد از بررسي و تحليل هاي تاريخ نگاري
4- Hands-on روش اکتشافي، توصيفي-نتيجه اي و علي به طور همزمان
توضيح هر يک از رويکردهاي تحقيق چهارگانه در اين بخش از تحقيق،به ارائه چند شاخص از نوع روش هاي تحقيق منجر مي شود که شايد مفيد باشد.
...
5-10- چارچوب زماني
تعيين آن چه که به چارچوب زماني مربوط مي شود، پرداختن به جزئيات و موضوعي است که بايد به تفصيل به آن پرداخته شود. البته،مي توان در اينجا چند رهنمود کلي ارائه کرد:
• مطالعات مبتني بر رويکرد معدن کاوي طلا يا طلايابي، را مي توان به مجموعه موضوعاتي که در چارچوب تعريف شده پروژه تحقيقي خاصي آمده است، محدود کرد.
به طور مثال: ي....
6- پيشنهادهاي استنتاجي
نقشه هاي برجسته موارد مورد بحث تحقيقي که در اين مقاله تمريني، توضيح داده و شفاف سازي شد، يک طرح آرماني (مستلزم همتي بلند است) از يک کار تحقيقي است که بايد در حوزه و زمينه ي مطالعات مديريت از ديدگاه اسلامي برنامه ريزي، اجرا و ارزشيابي شود. در نزد برخي، موارد مورد بحث نه تنها بلندپروازانه نيست،بلکه بيباکانه تلقي مي شود. فهم اين امر آسان است. چه بسا، يک دليل اين باشد که مطالعات مديريت معاصر،در طول گذشت بيش از يک قرن از حيات خود، گام هاي بلند و سريعي برداشته است.
توجه به کار در زمينه ي ديدگاه هاي اسلامي، به تازگي (توسعه پيدا کرده است) مطرح شده است و همچنان به نسبت حوزه اي ناشناخته در کار تحقيقي به شمار مي رود. مطالعاتي که تا کنون انجام شده است،تا حدي آزمايشي از نوع توصيفي است و هنوز دامنه ي وسيعي براي جهت هاي آينده ي تحقيق ايجاد نکرده است. بنابراين، به عبارتي آن چه را که من سعي در بيان آن دارم، اين است که در عرصه ي واقعيت، همچنان بايد در انتظار بود تا کار آغاز شود.
مستندسازي آثار موجود، به خصوص در حوزه هايي نظير اقتصاد اسلامي، ماليه اسلامي، بانکداري اسلامي و نظام هاي جيگزين مانند تکفل(بيمه اسلامي) بايد به طور نظام مند از منظر مطالعات اسلامي انجام شود....