بزه Crime ،offence

[tania]

بزه یا جرم یکی از ارکان اصلی پدیده مجرمانه است که مورد مطالعه و بررسی در جرمشناسی می­باشد.
بزه یا جرم از نظر لغوی به معنای خطا و جور می­باشد.[1] از دیدگاه جرمشناسی، جرم به هر فعل یا ترک فعل زیان آور فردی یا گروهی اطلاق می­شود که مخلّ نظم اجتماعی و مغایر با شوون انسانی باشد و لو اینکه قانون مجازات متعرض به آن نشده­باشد.[2] از منظر حقوق کیفری، جرم، فعل یا ترک فعلی است، که به موجب قانون برای آن مجازات تعیین شده­باشد.[3] نکته قابل توجه در ارتباط با دیدگاه حقوق کیفری و جرمشناسی در تعریف جرم این است که روش حقوق کیفری تجزیه و تحلیل عناصر تشکیل دهنده جرم و تعیین مجازات می­باشد و به داعی و انگیزه ارتکاب جرم توجهی ندارد؛ ولی در نگاه جرمشناسی علل و انگیزه ارتکاب جرم و شخصیت بزهکار مورد توجه قرار می‌گیرد.[4]
در جوامع باستانی و اولیه علل پدیده­ها را نمی­شناختند و در نظر آنان پدیده‌ها ناشی از قوای عالی هستند و هر واقعه ناگوار را مستند به قدرتی شوم و اهریمنی می­دانستند. در آن زمان بزه و جرم به ماورای گروه کوچک و خانواده و قبیله گسترش نمی­یافت. قتل یک بیگانه هیچ واکنشی را در گروهی که مجرم به آن تعلق دارد ایجاد نمی­­کرد؛ بلکه اغلب به منزله فتحی بزرگ تلقی می­شد. در داخل گروه اعمالی که عمیقاً وجدان جمعی را جریحه­دار می­کند تا حدی متنوع هستند و برخوردها نوعاً نسبی هستند و نسبت به یک عمل برخوردهای مشابه‌ای وجود نداشت؛ به­طور مثال نقض بعضی از تابوها (محرمات مذهبی) در درجه اول اهمیت قرار دارند، در مقابل اهمیت چندانی به زنای محصنه، همجنس­بازی و فحشا نمی­دادند.[5]

اقسام بزه و جرم
بزه و جرم را با توجه به اعتبارات مختلفی می­توان به صورت‌های ذیل تقسیم نمود:

‌أ. تقسیم به اعتبار چگونگی شرکت و حضور بزه­دیده در وقوع جرم
جرایم از این منظر به دو دسته، جرایم ناگهانی و جرایم دارای تدارک و سبق تصمیم تقسیم می­شوند.
جرایم ناگهانی به جرایمی اطلاق می‌گردد که در آنها، به طور معمول بین بزهکار و بزه­دیده رابطه قبلی وجود ندارد.
جرایم دارای تدارک و سبق تصمیم، جرایمی هستند که در آنها جرم مسبوق به رابطه طرفینی است.[6]

‌ب. تقسیم باعتبار نسبی و غیر نسبی بودن
به این اعتبار که آیا برخی از اعمال به طور ذاتی دارای خصیصه جرم بوده­اند یا اینکه، فرآیند جرم انگاری به نسبت جوامع متغیر بوده، جرایم به دو دسته طبیعی و مصنوعی تقسیم می­گردند.
جرایم طبیعی یا فطری، جرایمی هستند که همواره به عنوان جرم شناخته شده­اند؛ مانند قتل و سرقت.
جرایم مصنوعی یا ساختگی، جرایمی هستند که به اعتبار زمان و مکان متفاوت می­باشند؛ مانند سحر و جادو که از بدو پیدایش قوانین کیفری همواره به عنوان جرم شناخته شده­ و مجازات آن اعدام بوده­است، ولی درعصر ما این عمل مادام که عنوان کلاهبردای را نداشته باشد جرم محسوب نمی­شود.[7]

‌ج. تقسیم باعتبار تعداد شرکت کنندگان در جرم
جرایم را به اعتبار وحدت و تعدد عاملان موثر در وقوع آنها می­توان به جرایم انفرادی، جرایم مشارکتی و جرایم توده­ای تقسیم نمود.
جرایم انفرادی، جرایمی هستند که عامل فعل یا ترک فعل یک نفر است.
جرایم مشارکتی، در مواردی است که جرم ارتکابی با تحریک دیگری رخ می‌دهد. جرایم توده­ای، جرایمی هستند که جمعی از افراد به صورت خود جوش و یا در اجرای دستور یک رهبر مرتکب این عمل می­شوند.[8]

‌د. تقسیم به اعتبار وجود یا عدم وجود مجنی­علیه جرم
به اعتبار این که آیا جرم دارای مجنی­علیه هست یا بدون مجنی­علیه می‌باشد؟ جرایم به دو دسته، جرایم دارای بزه­دیده و جرایم بدون بزه­دیده[9] تقسیم می­شوند.
جرایم دارای بزه­دیده جرایمی هستند که دارای بزه­دیده حقیقی یا حقوقی می­باشند. اصولا کلیه جرایم دارای بزه­دیده می­باشند؛ یعنی جرم بدون بزه‌دیده وجود ندارد. مراد از جرایم بدون بزه­دیده جرایمی هستند که بزه­دیده شخصی و انسانی ندارد؛ بلکه بزه­دیده آن ممکن است شخص حقوقی یا اخلاق عمومی یا یک ارزش عمومی و خصوصی باشد؛ مثل روسپیگری، خودزنی، خودکشی، اعتیاد. ویژگی این جرایم این است­ که برای وقوع و احراز قانونی آن نیازی به وجود و ایفای نقش بزه­دیده ندارد؛ مثل زنا، لواط و مساحقه که در این جرایم مجنی­علیه حقوقی وجود ندارد؛ بلکه مجنی­علیه اخلاق حسنه یا اخلاق جامعه است.[10]

‌ه. تقسیم به اعتبار شیوه ارتکاب جرم
به این اعتبار می­توان جرایم را به دو دسته، جرایم خشونت بار و جرایم با سوء استفاده از زیرکی و تقلب تقسیم کرد.
جرایم خشونت بار آن دسته از جرایم هستند که، انسان اجتماعی، از زور و نیرویش سوء استفاده کند؛ مانند قتل که جرمی خشونت بار است. جرایم با سوء استفاده از زیرکی، جرایمی هستند که مبتنی بر زیرکی و تقلب یا تفکر می‌باشند و مرتکبین آنها معمولاً افرادی هستند که ضریب هوش بالایی دارند؛ مثل کلاهبرداری.[11]

بزه و پدیده­های مرتبط
الف: انحراف[12]
انحراف در جرم­شناسی به­معنای دور شدن از یک هنجار و پشت کردن به آن و نوعی هنجارگریزی است. جرم و انحراف هر دو مصداق پشت کردن به هنجارهای اجتماعی هستند؛ اما انحراف دور شدن از هنجارهایی است که دارای ضمانت اجراهای اجتماعی، نظیر تقبیح و سرزنش است؛ ولی جرم دور شدن از هنجارهای اجتماعی است، که دارای ضمانت اجرای حقوقی است. [13]

ب: بزهکاری
سه معنا برای بزهکاری ذکر شده­است: در یک معنا جمع جرایم است و رویکرد توده­ای به جرم را بزهکاری می­گویند. در این معنا بزهکاری مجموعه جرایم صرف­نظر از جرم ارتکابی است. معنای دوم آن مجرمیت است، در این معنا بزهکاری دارای معنای حقوقی است. معنای سوم بزهکاری عبارتست از مجموعه جرایم ارتکابی در زمان و مکان معین. با توجه به تعاریف ارایه شده در بزهکاری روشن می­شود که در بزه و جرم بر خلاف بزهکاری به زمان و مکان جرم و مجموعه جرایم ارتکابی کاری ندارد. [14]

عوامل جرم­زا[15](عوامل موثر در وقوع جرم)
عامل جرم­زا هر وضع جسمانی یا روانی یا اجتماعی را گویند که می­تواند در پیدایش یا افزایش جرم نقش موثری داشته­باشد.[16]
با توجه به روشهای تحقیقات جرم­شناسی سه سلسله عوامل جرم­زای فردی، عوامل جرم­زای اجتماعی یا محیطی و عوامل جرم­زای وضعی یا موقعیتی در وقوع جرایم موثر می­باشند.[17]

عوامل جرم­زای فردی
عواملی همچون جنس، سن، اندام، عدم تقارن در جمجمه ،قیافه، زشتی و زیبایی، نقص خلقت، نوع خون، وضع مزاج، ضعف قدرت می‌باشند، که در وقوع بزه می­تواند موثر باشد.[18]
خصوصیات فردی (شخصی و درونی) خود به خصوصیات فردی ذاتی و خصوصیات فردی اکتسابی تقسیم می­شوند:
‌أ. خصوصیات فردی ذاتی خصوصیاتی هستند که از بدو تولد همراه انسان است و خود نقشی در شکل گیری آنها ندارد.
‌ب. خصوصیات اکتسابی شامل آن دسته از خصوصیاتی می­شود که انسانها از تعامل با محیط و دیگران کسب می­کنند؛ بیماریهای روانی و جسمانی از جمله خصوصیات اکتسابی است.[19]

علل محیطی و اجتماعی
مجموعه عواملی است که از قبل شکل گرفته باشند که، با وضعیت یا عوامل وضعی برای ارتکاب جرم کامل می­شوند. این علل در تعامل با محیط محله و خانواده شکل می­گیرد. خانواده نابسامان، ناسازگاری والدین، خصوصیات مسکن، و نارسایی­های آن، مطبوعات، سینما و تلویزیون، عوامل سیاسی و... از جمله مصادیق عوامل محیطی و اجتماعی می­باشند.[20]
محیط اجتماعی به دو دسته‌ی شخصی و عمومی تقسیم می­شود:
‌أ. محیط اجتماعی عمومی، از تمام شرابط عمومی جامعه تشکیل شده است و نتایج مشترکی را برای تمامی شهروندان به­بار می­آورد؛ مثل، نظام اقتصادی و فرهنگی؛
‌ب. محیط شخصی، محیطی است که بدون واسطه بر افراد تاثیر می‌گذارد؛ مثلا قدرت خرید از جمله محیط اقتصادی شخصی است.[21]

علل وضعی[22]
عوامل وضعی، شرایط و اوضاع و احوالی هستند که به دست خود انسان به وجود می­آیند و به دست خود انسان هم از بین می‌روند؛ مانند، بن بست بودن یا نبودن، دزدگیر داشتن یا نداشتن وسیله نقلیه. علل وضعی ناظر به اوضاع و احوال ماقبل جرم است و فرد را در آستانه ارتکاب جرم قرار می­دهد یا فرد را از ارتکاب جرم باز می­دارد.[23]
در پایان باید متذکر شد که در بروز برهکاری و عوامل گوناگون جرمزا، یک رابطه قطعی و دقیق و جزمی نمی­توان یافت. هر یک از عوامل مذکور به هر درجه از شدت که باشد، گاهی به تنهایی و به خودی خود اثر بخش نیست و با اقتران به اوضاع و احوال خاصی و ترکیب با عوامل غیر انسانی و غیر محسوسی مانند، هیجان ناگهانی و شدید می­تواند موثر باشد.[24]








سيد احمد موسوي
[1] . معین، محمد؛ فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات سرایش، 1386، چاپ نهم، ص170

[2] کی‌نیا، مهدی؛ مبانی جرمشناسی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1386، چاپ هشتم، جلد اول، ص 18

. [3] ‌ماده 2 قانون مجازات اسلامی 1370مقرر می­دارد: "هر فعل يا ترك فعل كه در قانون برای ان مجازات تعیین شده باشد، جرم محسوب می­شود"

[4]. کی نیا، مهدی؛ منبع پیشین، صص15-18

. [5] گسن، ریموند؛ جرمشناسی نظری، ترجمه مهدی کی نیا، تهران، انتشارات مجد، 1385، چاپ دوم، ص26

.[6]رابجیان اصلی، مهرداد؛ بزه­دیده در فرایند کیفری، تهران، نشر خط سوم، 1381، چاپ اول، ص 35

[7] . تقریرات درس جرمشناسی(کلیات)، دکتر علی حسین نجفی ابرند آبادی، دوره کارشناسی دانشکده حقوق دانشگاه امام صادق، نیم سال دوم تحصیلی 82-1381، تنظیم حمید بهره­مند، ص1313

[8] . گسن، ریموند؛ پیشین، ص245

[9]. victimless crimes

[10] . رهامی، محسن؛ جرایم بدون بزه دیده، تهران، انتشارات میزان، 1386، چاپ سوم، ص20

[11] . رابجیان اصلی، مهرداد؛ پیشین، ص40

9 . Deviance

[13]. ر.ک به: گسن، ریموند؛ پیشسن، ص230

[14]. تقریرات درس جرمشناسی(کلیات)، دکتر علی حسین نجفی ابرند ابادی، دوره کارشناسی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی، نیم سال دوم تحصیلی 83-1382، تنظیم محمد کاظم تقدیر، ص1438

[15] facteur criminogene

. [16] کی نیا، مهدی؛ پیشین، ص 62

[17] . همان، ص 71

[18] . همان، ص 63

[19] . تقریرات درس جرمشناسی(کلیات)، دکتر علی حسین نجفی ابرند ابادی، دوره کارشناسی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی، نیم سال دوم تحصیلی 83-1382، تنظیم محمد کاظم تقدیر، صص1470و1406

[20] . کی نیا، مهدی، پیشین، ص 64

[21] گسن، ریموند، پیشین، ص 182

[22] . situational factors

[23] . نجفی ابرند آبادی، علی حسین، پیشگیری عادلانه از جرم، در علوم جنایی(مجموعه مقالات در تجلیل از دکتر آشوری)، تهران، انتشارات سمت، 1388، چاپ دوم، ص559

[24] . کی نیا، مهدی؛ پیشین ، ص 65