tania
08-07-2010, 07:24 PM
http://pnu-club.com/imported/2010/08/292.jpg
امروزه یکی از مشکلات میان زوجهای جوان که به واسطهی آن کانونهای خانوادگی در همان سالهای اول از هم میپاشد ، نبود صداقت و فریبخوردن یکی از طرفین یا اصطلاحاً فریب در ازدواج است که حجمی از پروندههای دادگاه خانواده را به خود اختصاص میدهد.با توجه به پروندههای موجود در دادگاهها بیشتر فریبهایی که از جانب آقایان صورت گرفته ، دروغ در بیان داشتن تحصیلات عالیه ، شغل مناسب و یا حتی ادعای فرزندی یکی از خانوادههای معروف بودن است و در مقابل فریبهایی که از جانب خانمها صورت گرفته اکثراً مبتنی بر پنهانکردن ازدواج در گذشته است که با آشکار شدن این موارد، فریبخورده شکایت خود را تحت عنوان فریب در ازدواج به دادگاه ارائه میدهد.[1] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn1#_ftn1)
تدلیس: عبارت از عملیاتی است که زن یا مرد یا شخص ثالثی انجام داده و موجب فریب در امر ازدواج شود که طبق قانون جرم محسوب شده و فریبدهنده به مجازات خواهد رسید.[2] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn2#_ftn2)
همانطور که میدانید عقد نکاح دائم یا به وسیله طلاق و یا فسخ نکاح منحل میگردد. گاهی یکی از طرفین بیماری داشته که در زمان عقد آن را مخفی داشته و یا وجود صفتی که مورد نظر طرف مقابل بوده در خود وانمود نماید خواه این مانور به صورت عمل باشد خواه به صورت نوشته یا لفظ ، نظیر ارائه گواهی جعلی صحت مزاج[3] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn3#_ftn3) که این هم حق فسخ برای طرف فریبخورده میآورد و آثار و پیامدهای حقوقی ویژهای دارد که با عنوان « تخلف از شرط صفت» در قانون مدنی مطرح است . همچنین این مسأله جرم محسوب شده و در قانون برای آن مجازات هم در نظر گرفته شده است.
مواردی که فریب در ازدواج محسوب شده و باعث ایجاد حق فسخ میشود:
اگر هر یک عیوب ذیل حین عقد در مرد بوده و زن از آن بیخبر بوده است:
1 – جنون ( دیوانگی) 2 – خصاء ( بیماری جنسی)3 – عنن به شرط اینکه ولو یکبار عمل زناشویی را انجام نداده باشد. 4 – مقطوع بودن آلت تناسلی به اندازهای که قادر به عمل زناشویی نباشد.[4] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn4#_ftn4)
و اگر هر یک از عیوب ذیل حین عقد در زن بوده ولی مرد از آن بیخبر بوده است:
1 – جنون( دیوانگی)2 – قرن ( بیماری جنسی) 3– جذام ( بیماری پوستی) 4– برص( بیماری پوستی) 5 – افضاء ( بیماری جنسی) 6 – زمینگیری7 – نابینائی از هر دو چشم[5] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn5#_ftn5)
هر گاه در یکی از طرفین صفت خاصی شرط شده و بعد از عقد معلوم شود که طرف مذکور آن وصف را نداشته برای طرف مقابل حق فسخ خواهد بود خواه وصف مذکور در عقد به صراحت بیان شده یا عقد متبایناً بر آن واقع شده باشد.[6] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn6#_ftn6)
شرط کردن صفت به صورتهای زیرمحقق میشود:
1 – بیان صفت به صراحت در ضمن عقد ، ذکر شود. مثلاً وکیل زوجه میگوید : « موکل خود خانم ..... را به عقد ازدواج آقای دکتر.... با مهریه.... درآوردم.»
2- مشخص شدن دختر يا پسر، قبل از عقد به صفتي خاص كه عقد هم مبتني بر آن صفت واقع گردد، مانند آنكه دختر و پسر قبل از عقد براي يكديگر نامه بنويسند و پسر در انتهاي نامه با عنوان دكتر ... امضا نمايد، يا در صحبت‌هاي قبل از عقد، دختر يا پسر خود را به دروغ داراي اوصاف خاصي معرفي كنند.
3- در مورد صفت هيچ گفتگويي نمي‌شود، ولي بر حسب عرف و عادت عقد بر وجود وصف خاصي نسبت به دو طرف منعقد مي‌گردد؛ مثلاً اگر پسر يا دختر مطلبي در مورد بيماري خود نگويند، قضاوت عرف بر آن است كه لزوماً سالم هستند و داراي بيماري خاص و مهمّي نمي‌باشند.
بر حسب انواع شرط صفت فوق، تخلف از شرط صفت به صورت‌هاي مختلفي محقق مي‌شود، از قبيل:
1- به دروغ صفت كمالي را به خود نسبت مي‌دهد يا نقصي را از خود دور ميكند. مثلاً فردي خود را مهندس معرفي كند.
2- در عمل برخلاف واقع كاري انجام دهد كه در پي آن صفت كمالي را به خويش نسبت دهد يا نقصي را از خود دور كند. مانند: آنكه فردي كچل، در مراسم خواستگاري و عقد از گيسوي مصنوعي استفاده نمايد.
3- با سكوت پرده بر روي نقص خويش گذاشته يا تصور ديگران از كمال خويش را مورد تأييد قرار دهد.
كه اين وجه به چند حالت قابل تصور است:
الف) فرد نسبت به نقص خويش جاهل باشد، مانند: فرد عقيم يا انسان مبتلا به ايدز كه خودش نيز از وجود اين بيماري در بدنش اطلاعي ندارد، لذا خود را سالم مي‌‌پندارد و طرف مقابل هم تصور ميكند كه با فرد سالمي ازدواج كرده است.
ب) فرد نسبت به نقصي كه مخفي است و بدون اظهار آن نمي‌توان نسبت به آن مطّلع شد، سكوت ميكند. مانند: ابتلا به بيماري سرطان يا عارضة قلبي.
ج) فرد به عيب خود علم دارد و نقص هم ظاهر مي‌باشد، لذا سكوت از عيب به معناي كتمان آن نمي‌باشد، ولي فرد متقاضي ازدواج كوتاهي كرده و در مورد آن دقت و تحقيق ننموده است، لذا به دليل كوتاهي خويش، تصوري خلاف واقع نسبت به طرف مقابل پيدا نموده است.
از انواع فوق، مواردي كه فرد به دروغ صفتي را براي خويش بيان كند يا عيب ظاهري را خلاف واقع نشان دهد يا نسبت به عيب مخفي خود كه از آن اطلاع دارد، سكوت نمايد، سبب فريب گرديده و به عبارت ديگر طرف مقابل در اين نكاح مورد «تدليس» واقع شده است. بنابراين در تمامي موارد تخلف از شرط صفت، تدليس محقق نمي‌گردد، بلکه زمانی تدلیس به حساب میآید که قصد فریب و گول زدن لحاظ شده باشد.در هر حال در موارد تخلف از شرط صفت نیز به استناد ماده 1128 عقد قابل فسخ خواهد بود[7] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn7#_ftn7).
مجازات
در مقابل فریب در ازدواج دو راهکار وجود دارد. فرد فریبخورده یا میتواند از طریق کیفری شکایت کند که در این صورت 6 ماه الی 2 سال حبس تعیین میشود [8] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn8#_ftn8)یا میتواند اقدام حقوقی کرده تقاضای حق فسخ کند . فسخ ازدواج تشریفات خاص طلاق را ندارد و فریبخورده میتواند به راحتی نکاح را فسخ کند.
اختیار فسخ فوری است [9] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn9#_ftn9)بدین معنی که طرفی که حق فسخ دارد بعد از اطلاع نکاح را فسخ نکند این حق او ساقط میشود البته به این شرط که علم به این حق فسخ و علم به فوریت آن داشته باشد . تشخیص مدتی که برای امکان استفاده از این حق لازم بوده به نظر عرف و عادت است.اگر آگاهی فرد فریبخورده بعد از رابطه زناشویی باشد ، وی میتواند علاوه بر فسخ نکاح از عامل فریب مهریه را باز پس گیرد. دادگاه در صدور حکم مجازات مجاز است که میزان حبس را بر میزان حداقل یا حداکثر تعیین کند ولی همین دادگاه میتواند به لحاظ جهات مخففه یعنی با توجه به این که فرد فریبدهنده جوان بوده و دارای سوء سابقه نیست ، جریمه را حتی تا میزان 50 هزار تومان تخفیف دهد یعنی کاملا بستگی به دادگاه دارد که میزان حبس و مجازات را به چه حدی تعیین کند.
سوالات متداول:
آیا میتوان اشخاص ثالث را نیز در این خصوص متهم نمود؟
رویه مشخصی موجود نمیباشد به عنوان مثال زوج با فریب زوجه مبنی بر اینکه دارای تحصیلات عالیه میباشد با نام برده ازدواج نموده و پس از اطلاع زوجه از این امر ، وی علیه زوج و پدر وی اقدام به شکایت نموده و مدعی میگردد که پدر زوج از این امر قطعاً مطلع بوده و با سکوت خود موجبات تسهیل عمل مجرمانه را فراهم نموده است که البته چنانچه سوء نیت پدر زوج اثبات گردد میتوان با عنوان تبانی یا مباشر معنوی از نامبرده اقدام به شکایت نمود.معاونت در جرم تدلیس هم قابل طرح و هم قابل بررسی در مراجع قضایی است.
پرسش اين است: هر گاه تدليس به وسيله شخص ثالثي واقع گردد؛ چنانکه، پدريا مادر پسر يا دختر، يا واسطه ازدواج، صفاتي برخلاف واقع براي همسر يا شوهر ذکرکرده و طرف ديگر را فريب داده باشد، آيا فريب خوره حق فسخ خواهد داشت؟ قانون مدنيدر اين مورد ساکت است. بعضي از استادان حقوق تدليس به وسيله ثالث را موجب حق فسخ برايطرف مقابل دانسته اند . تباني يکي از زوجين با شخص ثالث در تدليس به منزله آن است که خود اومرتکب تدليس شده است و در اين صورت با توجه به ماده 1128 ق. م. مي توان گفت: صفتخاصي که يکي از زوجين برخلاف واقع واجد آن قلمداد شده به طور ضمني وارد قلمرويقرارداد شده و وقوع عقد مبتني بر آن بوده است[10] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn10#_ftn10).
صرف سکوت هر یک از طرفین و در نتیجه در اشتباه گذاردن طرف مقابل در این خصوص جرم میباشد یا خیر؟
به عنوان مثال شخصی که ازدواج قبلی خود را به طرف مقابل اعلام ننموده و با سکوت خود موجبات عدم اطلاع طرف دیگر را از این امر باعث گردد آیا مصداق تدلیس در نکاح میباشد یا خیر؟ به نظر میرسد مورد از موارد تدلیس در نکاح میباشد و اداره حقوقی قوه قضاییه نیز در نظریات مختلف خود این امر را تأیید نموده است . در قانون آمده چنانچه هر یک از زوجین قبل از عقد ازدواج طرف خود را به امور واهی از قبیل داشتن تحصیلات عالیه ، تمکن مالی ، موقعیت اجتماعی ، شغل و سمت خاص، تجرد و امثال آن فریب دهد و عقد بر مبنای هر یک از آنها واقع شود .....[11] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn11#_ftn11)، مصداق واهی بودن موارد اعلامی طرفین نیز عرف میباشد یعنی هر آنچه که در عرف به عنوان امر واهی بوده و طرف واجد آن نباشد مشمول قانون میگردد.
نکته: هر گاه نکاح ناشی از تدلیس باشد فریب خورده میتواند طبق قواعد مسئولیت مدنی از فریبدهنده مطالبه خسارت کند؛ اعم از این که فریبدهنده یکی از زوجین یا شخص ثالث باشد و اعم از اینکه همسر فریبخورده از حق فسخ استفاده کند یا نه . بنابراین هر گاه شوهر در اثر تدلیس با زنی غیر باکره ازدواج کند و از حق فسخ نخواهد یا نتواند استفاده کند میتواند تفاوت بین مهر باکره و غیرباکره را به عنوان خسارت از فریبدهنده به عنوان خسارت بگیرد و اگر مهر نداده و فریبدهنده خود زن است میتواند مابهالتفاوت را از مهر کسر و بقیه را به زن بپردازد. بنابراین اگر دختری به واسطه صدمهای بکارت خویش را از دست داد، در حالی که از آن بیخبر است ، در این حالت به یقین تدلیس واقع نشده است؛ ولی اگر دختری مرتکب بیعفتی شود و باکره نباشد سکوت او در مقابل خواستگار نوعی تدلیس محسوب میشود . چرا که عرفاً پسری که به خواستگاری دختری میرود میپندارد که دختر در گذشته با مردی ارتباط جنسی نداشته است.[12] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn12#_ftn12)
مرد و زنی با هم ازدواج مینمایند بعد از وقوع نکاح کاشف به عمل می آید که زن باکره نبوده است آیا برای مرد حق فسخ نکاح وجود دارد یا خیر؟
پاسخ: چون در عقد نکاح دختر اصل باکره بودن است در واقع صفت باکره بودن در ازدواج با دختر شرط اصلی صحت عقد نکاح است در قانون هم به این موضوع اشاره شده بدین توضیح هر گاه در یکی از طرفین صفت خاصی شرط شده باشد و پس از عقد معلوم شود که طرف فاقد وصف مورد نظر بوده برای طرف مقابل حق فسخ خواهد بود خواه وصف مذکور در عقد تصریح شده یا خیر. زیرا در ازدواج با دختر شرط باکره بودن مستتر است و موردی برای تصریح وجود ندارد[13] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn13#_ftn13).
زني شوهر را فريب داده و بعد از نکاح ونزديکي، مرد از تدليس آگاه شده و نکاح را فسخ مي کند. آيا مي تواند مهري را که بهزن داده است از او پس بگيرد يا اگر نداده است از دادن آن خودداري کند؟
پاسخ :مي دانيم باتحقق نزديکي زن مستحق تمام مهر مي شود لکن از آن جا که پرداخت مهر براي آن بوده کهشوهر زني را فاقد نقص يا واجد صفت کمالي که منظور او بوده بگيرد، پس از فسخ نکاح بهعلت تدليس، شوهر مي تواند به عنوان خسارت مهري را که به زن داده است پس بگيرد و يااگر نداده است از پرداخت آن خودداري کند. بعضي در اين موردبراي زن کمترين مهر امثال او را قائل شده اند. بعضي ديگر گفته اند: چون نزديکي واقعشده کمترين چيزي که مي تواند مهر قرار گيرد و به عبارت ديگر کمترين چيزي که عنوانمال بر آن صدق مي کند به زن داده مي شود و بقيه به شوهر بر مي گردد. اين نظر قولمشهور فقهاي اماميه مي باشد.
مهریه
فسخ نکاح قبل از نزدیکی:
در تمام مواردی که نکاح قبل از نزدیکی فسخ شود زن حق مهر ندارد، به جز یک صورت که آن عبارت است از آنکه نکاح به علت وجود عنن ( ناتوانی جنسی زوج) فسخ گردد که در این صورت زن مستحق نصف مهر است.
فسخ نکاح پس از نزدیکی:
1 ) هر گاه زن مرد را در ازدواج فریب دهد و مرد پس از نزدیکی به عیوب واقف گردد چنانچه مرد از حق خود استفاده ننماید باید تمامی مهر را بپردازد ولی در صورت اعمال حق و انحلال نکاح زوجه مستحق مهریه نمیباشد و اگر قبلاً پرداخت نموده میتواند پس بگیرد.
2 ) اگر فریبدهنده زن نباشد بلکه کسان او یا واسطهای دیگر باشد مرد میتواند مهریه پرداخته به زن را از فریبدهنده مطالبه نماید.
عده فسخ نکاح
عده فسخ نکاح همانند عده طلاق سه طهر است ، مگر اینکه زن با اقتضای سن ، عادت زنانگی نبیند که در این صورت عده او سه ماه است.[14] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn14#_ftn14)و در زمان عده فسخ نکاح زوج حق رجوع ندارد.
چگونگی طرح دعوا:
دادخواست فریب در ازدواج باید به دادگاه خانواده هر شهرستان ارائه شود.
در مورد فسخ نکاح به دو نحو میتوان طرح دعوا کرد:
الف: ابتدا به محض اطلاع از موجبات فسخ ، عقد را خود ذیحق فسخ نماید و به موجب اظهارنامه مراتب اعمال اراده خود را به طرف مقابل اطلاع دهد . سپس با تقدیم دادخواست به دادگاه صدور حکم بر تأیید فسخ را طلب کند. در این حالت از تاریخ اعمال اراده ذینفع ، عقد فسخشده محسوب میشود و حکم دادگاه تنها کاشف از این است که اعمال حق فسخ در تاریخ مذکور به درستی انجام شده است . توجه به این نکته ضروری است که رویه قضایی دادخواست به خواسته فسخ را پذیرفته و حکم به فسخ صادر میکنند.در صورتی که مرد بیماری عنن داشته باشد ، زوجه شخصاً حق فسخ نکاح را ندارد بلکه باید به حاکم رجوع کند . دادگاه از تاریخ مراجعه زوجه به دادگاه ، یکسال مهلت تعیین مینماید، چنانچه زوج در مدت مزبور قدرت جنسی خود را به دست آورد ، اعم از اینکه با زن مزبور یا زن دیگری قدرت همبستری پیدا کرد برای زوجه حق فسخ نکاح نخواهد بود.
ب) بدون فسخ عقد با تقدیم دادخواست به دادگاه با برشماری موجب فسخ نکاح ، صدور حکم بر فسخ عقد را طلب کند.در این صورت زمانی عقد فسخ میشود که رأی دادگاه بر فسخ صادر شود و قطعی گردد تا این زمان عقد معتبر و تأثیر گذار بوده و حقوق و تکالیف زوجین نسبت به هم پابرجا است.
ضمن دادخواست به تأیید فسخ ، میتوان صدور حکم بر اموری چون استرداد جهیزیه ، مطالبه مهریه در صورت وقوع نزدیکی ، مطالبه نفقه ایام گذشته ، ثبت در سند نکاحیه واسناد سجلی و ... را مطالبه کرد تا گرفتار روند دادرسی طولانی دیگری نشد[15] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn15#_ftn15).
سیر انجام کار در دادگاه
هنگام ورود به دادگاه بهترين راه براي کسب اطلاعات حقوقي،مراجعه به واحد مشاوره است. در اين محل افرادي به عنوانوکيل و مطلع شما را به شکل رایگان راهنمايي مي‌کنند. پس از مشورتبا اين وکلا، مي‌توانيد يقين حاصل کنيد که تا چه حد شکايتي که مي‌خواهيد مطرح کنيد،مي‌تـواند به نتيجه مثبتي برسد. در اين مرحله و پس از تصميم نهايي براي شکايت بايدبه واحد تنظيم دادخواست مراجعه کنيد. در اين محل براي هر نوع شکايتي لايحه آماده و تايپ شده‌ايوجود دارد که در مقابل مبلغ بين يک هزار تا دو هزار تومان در اختيار شما قرارمي‌گيرد. لايحه دادگاه از يک برگ تشکيل شده و پس از تکميل شدن بايد به انضمام اسناد ومدارک مورد نياز که بيشتر فتوکپي شناسنامه و عقدنامه است به واحد نقش تمبر ارائهشود.
در اين بخش روي لوايح متناسب با هر لايحه تمبر زده مي‌شود. پس از آن شما بايد ازلايحه خود فتوکپي تهيه کنيد. نسخه اصلي شکايت در پرونده باقي مي‌ماند و نسخه دومنيز از سوي دادگاه براي طرف شما ارسال مي‌شود. پس از طي اين مراحل پرونده شما ازسوي فردي از مسؤولان دادگاه بررسي مي‌شود و بعد از تاييد مدارک و اطمينان از تکميلبودن آنها، پرونده به واحد رايانه مي‌رود تا اطلاعات آن در اين مکان ثبت شود. سپس پرونده به معاونت ارجاع مي‌رود. در اينمرحله پرونده شما به يکي از شعبه‌هاي دادگاه ارسال مي‌شود. از اين پس تمامپرونده‌هاي شما و پرونده‌هايي که همسرتان عليه شما طرح کند، در همان شعبه رسيدگيمي‌شود، البته در خود شعبه نيز پرونده از جهات مختلفي بررسي مي‌شود تا يک وقت مدارکپرونده کم و کسر نباشد. نکته قابل‌توجه ديگر اين است که همسران براي شکايت ازيکديگر در دادگاه نياز به فتوکپي عقدنامه دارند، در زماني که اختلافي ميان همسرانشکل مي‌گيرد، طبيعتا امکان دسترسي به عقدنامه از سوي يکي از دوطرف وجود ندارد. براياين مساله قانون پيش‌بيني لازم را هم انجام داده و آن اينکه هر کدام از همسرانمي‌توانند به‌جاي کپي عقدنامه، رونوشت عقدنامه را به دادگاه ارائه کنند. رونوشتعقدنامه نيز در محضري که سند ازدواج در آن تنظيم شده به هر يک از دو طرف دادهمي‌شود و به‌دست آوردن آن بسيار ساده است[16] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn16#_ftn16).
شیوه دفاع:
در مواردی شخص ذینفع ، علیرغم آگاهی به وجود عیب در همسرش اقدامی در جهت فسخ نکاح نمیکند. در این حالت به علت عدم استفاده فوری از حق فسخ ، این حق فسخ ساقط میشود و خوانده دعوای فسخ میتواند به این امر استناد کند و برای اثبات تاریخ اطلاع همسر نیز میتواند به گواهی پزشک معالج نیز گواهی گواهان استناد کند.
خوانده دعوای فسخ میتواند با استناد به نظریه پزشک معالج یا درخواست معرفی به پزشکی قانونی اثبات نماید که امری که خواهان آن را موجب فسخ دانسته است بیماری قابل درمان است و عیب نیست.
خوانده دعوای فسخ با استناد به دلایلی که مهمترین آن نظر پزشک معالج است یا طلب معرفی به پزشک قانونی میتواند ثابت نماید که عیب انتسابی در وی وجود نداردیا ثابت کند عیب انتسابی در زمان عقد در وی موجود بوده و همسرش به وجود آن عالم بوده است.
لایحه دفاعیه: اطلاع خواهان از وجود عیب قبل از عقد
ریاست محترم شعبه ...
با سلام
احتراماً در پاسخ به دعوای مطروحه علیه اینجانب در پرونده شماره .... به استحضار میرسانم با توجه به این که خواهان مدعی وجود عیب ... در اینجانب شده و بر این اساس درخواست فسخ عقد نکاح را نموده است به استحضار میرسانم ایشان قبل از انعقاد عقد نکاح کاملاً به این امر آگاه بوده و با این وجود حاضر به ازدواج با اینجانب شده است و برای اثبات ادعای خود به گواهی آقایان ... استناد میکنم .لذا مستند به ماده 1126 قانون مدنی صدور حکم بر رد دعوای خواهان مورد استدعا است.
لایحه دفاعیه : بیماری
ریاست محترم شعبه ...
با سلام
احتراماً با توجه به این که خواهان در پرونده شماره ... مدعی شده است که اینجانب دارای جنون / ... هستم . به استحضار عالی میرسانم اینجانب به موجب نظریه مورخ ... پزشک معالج دارای بیماری ... هستم که نوعی بیماری اعصاب و روان است که تحت درمان قرار دارم و این بیماری به هیچ وجه جنون / ... نبوده و آثار آن را ندارد تا خواهان مستحق فسخ نکاح باشد. لذا مستند به ماده 1121 / ... قانون مدنی صدور حکم بر رد دعوای خواهان مورد استدعا است.
لایحه دفاعیه: حدوث عیب بعد از عقد
ریاست محترم شعبه...
با سلام
احتراماً در پاسخ به دعوای موضوع پرونده شماره ... که طی آن خواهان با استناد به وجود عیب ... در اینجانب درخواست فسخ عقد نکاح را نموده است به استحضار عالی میرسانم اینجانب در تاریخ ... به موجب سند نکاحیه شماره ... با خواهان ازدواج کردهام و در زمان عقد فاقد هر گونه نقص و عیبی بودهام . تا اینکه در تاریخ ... این عیب در من حادث شد . لذا با توجه به بروز عیب پس از عقد مستند به ماد ه 1124 قانون مدنی خواهان حق فسخ نکاح را نداشته ، صدور حکم به رد دعوای مذکور را خواستارم[17] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn17#_ftn17).
نمونه رأی کیفری
شاکیه : ...
مشتکی عنه:......
موضوع شکایت: فریب در ازدواج
سرپرست محترم دادسرای ناحیه ...
با سلام؛
احتراما به استحضار می رساند،مشتکی عنه فوق الذکر،جهت ترغیب موکله ( که فارغ التحصیل دانشگاه علوم پزشکی در رشته مامایی است) به ازدواج با خویش،خود را فردی تحصیلکرده و دارای مدرک مهندسی معرفی نموده،به طوری که این امر در سند نکاحیه نیز انعکاس یافته است.این در حالی است که وی،فاقد هر گونه مدرک دانشگاهی می باشد.بنا به مراتب و با توجه به اینکه موکله فردی با تحصیلات دانشگاهی بوده و قصد ازدواج با فردی هم کفو خود را داشته،که با فریب مشتکی عنه حاضر به نکاح با ایشان گردیده است،مستندا به ماده 647 قانون مجازات اسلامی،تعقیب و درخواست کیفر برای متهم مزبور مستدعی است.با ارجاع امر به بازپرسی،پس از تحقیقات لازمه،بازپرس عقیده بر مجرمیت متهم پیدا نمود و نتیجتا دادسرا علیه وی کیفرخواست صادر و جهت تعیین مجازات به دادگاه ارسال نمود.شعبه 1079 محاکم کیفری تهران در رسیدگی به این موضوع ، چنین انشاء رای نمود:
رای دادگاه
به موجب کیفر خواست صادره از ناحیه دادسرای عمومی ناحیه 4 تهران،آقای ..... متهم است به فریب در ازدواج.با توجه به شکایت خانم .... .....با وکالت آقای ........ و گزارش انتظامی ،شهادت شهود،اظهارات متهم و محتویات پرونده و قرائن و امارات موجود درپرونده و سند رسمی نکاحیه شماره .... که در آن شغل زوج مهندس کامپیوتر درج شده است و متهم مدرک مهندسی را ارائه ننموده است و مدارک ارائه شده بعنوان پایان تحصیلات دانشگاهی مهندسی محسوبنمی گردد.لذا بزهکاریش محرز و مسلم است.مستندا به ماده 647 قانون مجازات اسلامی با رعایت بند 5 ماده 22 همان قانون به لحاظ فقد سابقه کیفری و جهت حفظ کیان خانواده و اینکه حبس زوجه موجب انحلال نکاح خواهد شد و حبس نه تنها موجب تحکیم علقه زوجیت نمی شود بلکه باعث تقویت خصومت و کدورت شده و آثار زیانباری بر پیکره خانواده خواهد داشت،به پرداخت پانصد هزار ریال جزای نقدی در حق دولت محکوم می نماید،بدل از حبس.رای صادره حضوری و ظرف بیست روز پس از ابلاغ،قابل اعتراض در دادگاه محترم تجدیدنظراستان تهران می باشد[18] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn18#_ftn18).
هزينه دادرسي
هزينه‌هاي دادرسي عبارتند از:
1ـ هزينة برگه‌هايي كه به دادگاه داده مي‌شود.( پنج هزار ریال- 5000 ریال)
2ـ هزينة قرار (رأي) و احكام دادگاه، شاخص پرداخت هزينة دادرسي، خواسته دعوا (چيزي كه در مرافعه يا امور حسبي اشخاص از دادگاه بخواهند) است و در مورد دعاوی مالی و غیرمالی با هم فرق دارد. در موضوع مورد بحث که یک دعوای غیرمالی است در مرحله بدوي، 50000 ریال میباشد[19] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn19#_ftn19).
پیشنهادات
1 - آگاه نمودن زنان از ماده 1128 ق.م.؛ زیرا در تحقیقات انجام شده، پیرامون اینماده مشاهده گردید، اكثر مردم به خصوص زنان نسبت به این ماده قانونی آگاهی ندارند،لذا در اكثر موارد تخلف از وصف مشروط و تدلیس، زنان جهت پیگیری حقوق خویش تقاضای طلاق می دهند و سعی می كنند، از ماده 1130 ق.م. كه جواز طلاق را وابسته به اثبات عسر و حرج در دوام زوجیت می داند، بهره ببرند تا از شوهر خویش جدا شوند، اما به جهت آنكه اثبات عسر و حرج در دوام زندگی مشترك معمولاً دشوار است، نمی توانند از حقوقخویش بهره مند شوند. واضح است كه همه باید سعی كنند، این آگاهی بدین جهت باشد تاپسران و دختران، با توجه به تبعات حقوقی كتمان عیوب یا ابراز صفات كمال دروغین، ازبرخورد غیر صادقانه در امر ازدواج پرهیز كنند.
2 - بیان وصف مشروط در ضمن عقد؛ وصف مشروط از طریق ثبت قانونی یا شهادت شهود بهصراحت بیان شود. این امر از دو جهت قابل اهمیت است.
الف) امكان پیگیری این امر میسر می شود، ولی در صورتی كه بنای عقد بر وجود وصف خاصی به عرف و عادت استوار باشد، در مواردی كه قضاوت عرف در آن زمینه خاص موردابهام است، امكان اثبات شرط وصف میسرنمی باشد.
ب) عدم امكان انكار فرد خاطی در دادگاه: زمانی كه اوصاف مشروط به ثبت برسند وشاهدی بر این ثبت وجود داشته باشد، دیگر انكار آن ممكن نیست. زیرا در موارد متعددی مشاهده شده كه زن یا مردی با مراجعه به دادگاه ادعا كرده اند، طرف مقابل عیب خود رامخفی داشته، اما او فوراً ابراز می كند كه عیب خود را قبل از عقد گفته است و چونصحبت های طرفین، قبل از عقد، بدون حضور شاهد و شفاهی صورت پذیرفته است، اثبات ابرازعیب ممكن نمی باشد. در مورد ابراز صفت كمال نیز همین مشكل وجود دارد، در مواردی زن یا مرد ادعا می كنند كه طرف مقابل آنها وصفی را برای خود ابراز نموده، در حالی كه فاقد آن وصف است و طرف مقابل نیز ابراز وصف كمال را انكار می نماید، لذا اگر این وصف به صورت مكتوب ثبت، یا در مقابل شهود ابراز نشود، اثبات آن در جلسه خصوصی دونفره معمولاً میسر نیست.
3 -اجباری شدن ثبت اوصاف مشروط توسط زوجین در فرم های مخصوص؛ لازم است قبل ازثبت ازدواج برگه هایی تهیه شود و طرفین موظف باشند تا به پرسش های آن پاسخ دهند. این برگه باید به گونه ای تنظیم شود كه لزوماً هر یك از طرفین اظهارات مكتوب طرفدیگر را مطالعه نمایند. در این پرسشنامه سئوالاتی در مورد اوصاف اساسی فرد از جملهنام و نام خانوادگی، سن، میزان تحصیلات، نوع شغل، ملیت، مذهب، سابقه ازدواج (و درمورد مردان وضعیت تأهل)، تعداد فرزندان، ابتلا به بیماری خاص و نوع آن، حتی عكس هردو نیز در آن برگه الصاق شود تا در آینده ادعایی مبنی بر فریب در موارد مربوط بهمشخصات ظاهری مطرح نگردد و پس از پاسخ به سئوالات مذكور، زوج و زوجه برگه های یكدیگر را مطالعه نمایند و در انتها آن را امضا نمایند. این امر، اقدامی عملی جهت كاهش فریب در ازدواج خواهد بود[20] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn20#_ftn20).
نام محقق : خانم زهراالسادات قرشی
[1] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref1#_ftnref1) - www.ensaf.blogfa.com
[2] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref2#_ftnref2) - ماده 438 قانون مدنی و 648 قانون مجازات اسلامی
[3] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref3#_ftnref3) - www.dadkhahi.net
[4] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref4#_ftnref4) - ماده 1121 و 1122 قانون مدنی
[5] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref5#_ftnref5) - ماده 1123 قانون مدنی
[6] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref6#_ftnref6) - ماده 1128 قانون مدنی
[7] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref7#_ftnref7) - www. Iranpress.ir
[8] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref8#_ftnref8) - ماده 648 قانون مجازات اسلامی
[9] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref9#_ftnref9) - ماده 1131 قانون مجازات اسلامی
[10] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref10#_ftnref10) - www.dadkhahi.net
[11] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref11#_ftnref11) - ماده 674 قانون مجازات اسلامی
[12] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref12#_ftnref12) - www.dadkhahi.net
[13] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref13#_ftnref13) - معاونت آموزش و تحقیقات قوه قضائیه - مجموعه نشستهای قضایی – جلد 13 – مسائل قانون مدنی3 – قم – نشر قضا 1383
[14] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref14#_ftnref14) - ماده 1151 قانون مدنی
[15] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref15#_ftnref15) - موسوی مقدم – محمد - راهنمای دعاوی خانوادگی- معاونت آموزش دادگستری کل استان قم –قم – وزارت دادگستری ، دادگستری کل استان قم 1386 صفحه 83
[16] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref16#_ftnref16) -www.dadgar.blogfa.com
[17] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref17#_ftnref17) - همان، صفحه 89
[18] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref18#_ftnref18) - www.tafatton.ir
[19] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref19#_ftnref19) - بخشنامه اصلاح تعرفههای خدمات قضایی مندرج در ماده 3 قانون وصول برخی از درآمدهای دولت و مصرف آن در موارد معین
[20] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref20#_ftnref20) - www.tebyan.net
امروزه یکی از مشکلات میان زوجهای جوان که به واسطهی آن کانونهای خانوادگی در همان سالهای اول از هم میپاشد ، نبود صداقت و فریبخوردن یکی از طرفین یا اصطلاحاً فریب در ازدواج است که حجمی از پروندههای دادگاه خانواده را به خود اختصاص میدهد.با توجه به پروندههای موجود در دادگاهها بیشتر فریبهایی که از جانب آقایان صورت گرفته ، دروغ در بیان داشتن تحصیلات عالیه ، شغل مناسب و یا حتی ادعای فرزندی یکی از خانوادههای معروف بودن است و در مقابل فریبهایی که از جانب خانمها صورت گرفته اکثراً مبتنی بر پنهانکردن ازدواج در گذشته است که با آشکار شدن این موارد، فریبخورده شکایت خود را تحت عنوان فریب در ازدواج به دادگاه ارائه میدهد.[1] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn1#_ftn1)
تدلیس: عبارت از عملیاتی است که زن یا مرد یا شخص ثالثی انجام داده و موجب فریب در امر ازدواج شود که طبق قانون جرم محسوب شده و فریبدهنده به مجازات خواهد رسید.[2] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn2#_ftn2)
همانطور که میدانید عقد نکاح دائم یا به وسیله طلاق و یا فسخ نکاح منحل میگردد. گاهی یکی از طرفین بیماری داشته که در زمان عقد آن را مخفی داشته و یا وجود صفتی که مورد نظر طرف مقابل بوده در خود وانمود نماید خواه این مانور به صورت عمل باشد خواه به صورت نوشته یا لفظ ، نظیر ارائه گواهی جعلی صحت مزاج[3] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn3#_ftn3) که این هم حق فسخ برای طرف فریبخورده میآورد و آثار و پیامدهای حقوقی ویژهای دارد که با عنوان « تخلف از شرط صفت» در قانون مدنی مطرح است . همچنین این مسأله جرم محسوب شده و در قانون برای آن مجازات هم در نظر گرفته شده است.
مواردی که فریب در ازدواج محسوب شده و باعث ایجاد حق فسخ میشود:
اگر هر یک عیوب ذیل حین عقد در مرد بوده و زن از آن بیخبر بوده است:
1 – جنون ( دیوانگی) 2 – خصاء ( بیماری جنسی)3 – عنن به شرط اینکه ولو یکبار عمل زناشویی را انجام نداده باشد. 4 – مقطوع بودن آلت تناسلی به اندازهای که قادر به عمل زناشویی نباشد.[4] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn4#_ftn4)
و اگر هر یک از عیوب ذیل حین عقد در زن بوده ولی مرد از آن بیخبر بوده است:
1 – جنون( دیوانگی)2 – قرن ( بیماری جنسی) 3– جذام ( بیماری پوستی) 4– برص( بیماری پوستی) 5 – افضاء ( بیماری جنسی) 6 – زمینگیری7 – نابینائی از هر دو چشم[5] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn5#_ftn5)
هر گاه در یکی از طرفین صفت خاصی شرط شده و بعد از عقد معلوم شود که طرف مذکور آن وصف را نداشته برای طرف مقابل حق فسخ خواهد بود خواه وصف مذکور در عقد به صراحت بیان شده یا عقد متبایناً بر آن واقع شده باشد.[6] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn6#_ftn6)
شرط کردن صفت به صورتهای زیرمحقق میشود:
1 – بیان صفت به صراحت در ضمن عقد ، ذکر شود. مثلاً وکیل زوجه میگوید : « موکل خود خانم ..... را به عقد ازدواج آقای دکتر.... با مهریه.... درآوردم.»
2- مشخص شدن دختر يا پسر، قبل از عقد به صفتي خاص كه عقد هم مبتني بر آن صفت واقع گردد، مانند آنكه دختر و پسر قبل از عقد براي يكديگر نامه بنويسند و پسر در انتهاي نامه با عنوان دكتر ... امضا نمايد، يا در صحبت‌هاي قبل از عقد، دختر يا پسر خود را به دروغ داراي اوصاف خاصي معرفي كنند.
3- در مورد صفت هيچ گفتگويي نمي‌شود، ولي بر حسب عرف و عادت عقد بر وجود وصف خاصي نسبت به دو طرف منعقد مي‌گردد؛ مثلاً اگر پسر يا دختر مطلبي در مورد بيماري خود نگويند، قضاوت عرف بر آن است كه لزوماً سالم هستند و داراي بيماري خاص و مهمّي نمي‌باشند.
بر حسب انواع شرط صفت فوق، تخلف از شرط صفت به صورت‌هاي مختلفي محقق مي‌شود، از قبيل:
1- به دروغ صفت كمالي را به خود نسبت مي‌دهد يا نقصي را از خود دور ميكند. مثلاً فردي خود را مهندس معرفي كند.
2- در عمل برخلاف واقع كاري انجام دهد كه در پي آن صفت كمالي را به خويش نسبت دهد يا نقصي را از خود دور كند. مانند: آنكه فردي كچل، در مراسم خواستگاري و عقد از گيسوي مصنوعي استفاده نمايد.
3- با سكوت پرده بر روي نقص خويش گذاشته يا تصور ديگران از كمال خويش را مورد تأييد قرار دهد.
كه اين وجه به چند حالت قابل تصور است:
الف) فرد نسبت به نقص خويش جاهل باشد، مانند: فرد عقيم يا انسان مبتلا به ايدز كه خودش نيز از وجود اين بيماري در بدنش اطلاعي ندارد، لذا خود را سالم مي‌‌پندارد و طرف مقابل هم تصور ميكند كه با فرد سالمي ازدواج كرده است.
ب) فرد نسبت به نقصي كه مخفي است و بدون اظهار آن نمي‌توان نسبت به آن مطّلع شد، سكوت ميكند. مانند: ابتلا به بيماري سرطان يا عارضة قلبي.
ج) فرد به عيب خود علم دارد و نقص هم ظاهر مي‌باشد، لذا سكوت از عيب به معناي كتمان آن نمي‌باشد، ولي فرد متقاضي ازدواج كوتاهي كرده و در مورد آن دقت و تحقيق ننموده است، لذا به دليل كوتاهي خويش، تصوري خلاف واقع نسبت به طرف مقابل پيدا نموده است.
از انواع فوق، مواردي كه فرد به دروغ صفتي را براي خويش بيان كند يا عيب ظاهري را خلاف واقع نشان دهد يا نسبت به عيب مخفي خود كه از آن اطلاع دارد، سكوت نمايد، سبب فريب گرديده و به عبارت ديگر طرف مقابل در اين نكاح مورد «تدليس» واقع شده است. بنابراين در تمامي موارد تخلف از شرط صفت، تدليس محقق نمي‌گردد، بلکه زمانی تدلیس به حساب میآید که قصد فریب و گول زدن لحاظ شده باشد.در هر حال در موارد تخلف از شرط صفت نیز به استناد ماده 1128 عقد قابل فسخ خواهد بود[7] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn7#_ftn7).
مجازات
در مقابل فریب در ازدواج دو راهکار وجود دارد. فرد فریبخورده یا میتواند از طریق کیفری شکایت کند که در این صورت 6 ماه الی 2 سال حبس تعیین میشود [8] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn8#_ftn8)یا میتواند اقدام حقوقی کرده تقاضای حق فسخ کند . فسخ ازدواج تشریفات خاص طلاق را ندارد و فریبخورده میتواند به راحتی نکاح را فسخ کند.
اختیار فسخ فوری است [9] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn9#_ftn9)بدین معنی که طرفی که حق فسخ دارد بعد از اطلاع نکاح را فسخ نکند این حق او ساقط میشود البته به این شرط که علم به این حق فسخ و علم به فوریت آن داشته باشد . تشخیص مدتی که برای امکان استفاده از این حق لازم بوده به نظر عرف و عادت است.اگر آگاهی فرد فریبخورده بعد از رابطه زناشویی باشد ، وی میتواند علاوه بر فسخ نکاح از عامل فریب مهریه را باز پس گیرد. دادگاه در صدور حکم مجازات مجاز است که میزان حبس را بر میزان حداقل یا حداکثر تعیین کند ولی همین دادگاه میتواند به لحاظ جهات مخففه یعنی با توجه به این که فرد فریبدهنده جوان بوده و دارای سوء سابقه نیست ، جریمه را حتی تا میزان 50 هزار تومان تخفیف دهد یعنی کاملا بستگی به دادگاه دارد که میزان حبس و مجازات را به چه حدی تعیین کند.
سوالات متداول:
آیا میتوان اشخاص ثالث را نیز در این خصوص متهم نمود؟
رویه مشخصی موجود نمیباشد به عنوان مثال زوج با فریب زوجه مبنی بر اینکه دارای تحصیلات عالیه میباشد با نام برده ازدواج نموده و پس از اطلاع زوجه از این امر ، وی علیه زوج و پدر وی اقدام به شکایت نموده و مدعی میگردد که پدر زوج از این امر قطعاً مطلع بوده و با سکوت خود موجبات تسهیل عمل مجرمانه را فراهم نموده است که البته چنانچه سوء نیت پدر زوج اثبات گردد میتوان با عنوان تبانی یا مباشر معنوی از نامبرده اقدام به شکایت نمود.معاونت در جرم تدلیس هم قابل طرح و هم قابل بررسی در مراجع قضایی است.
پرسش اين است: هر گاه تدليس به وسيله شخص ثالثي واقع گردد؛ چنانکه، پدريا مادر پسر يا دختر، يا واسطه ازدواج، صفاتي برخلاف واقع براي همسر يا شوهر ذکرکرده و طرف ديگر را فريب داده باشد، آيا فريب خوره حق فسخ خواهد داشت؟ قانون مدنيدر اين مورد ساکت است. بعضي از استادان حقوق تدليس به وسيله ثالث را موجب حق فسخ برايطرف مقابل دانسته اند . تباني يکي از زوجين با شخص ثالث در تدليس به منزله آن است که خود اومرتکب تدليس شده است و در اين صورت با توجه به ماده 1128 ق. م. مي توان گفت: صفتخاصي که يکي از زوجين برخلاف واقع واجد آن قلمداد شده به طور ضمني وارد قلمرويقرارداد شده و وقوع عقد مبتني بر آن بوده است[10] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn10#_ftn10).
صرف سکوت هر یک از طرفین و در نتیجه در اشتباه گذاردن طرف مقابل در این خصوص جرم میباشد یا خیر؟
به عنوان مثال شخصی که ازدواج قبلی خود را به طرف مقابل اعلام ننموده و با سکوت خود موجبات عدم اطلاع طرف دیگر را از این امر باعث گردد آیا مصداق تدلیس در نکاح میباشد یا خیر؟ به نظر میرسد مورد از موارد تدلیس در نکاح میباشد و اداره حقوقی قوه قضاییه نیز در نظریات مختلف خود این امر را تأیید نموده است . در قانون آمده چنانچه هر یک از زوجین قبل از عقد ازدواج طرف خود را به امور واهی از قبیل داشتن تحصیلات عالیه ، تمکن مالی ، موقعیت اجتماعی ، شغل و سمت خاص، تجرد و امثال آن فریب دهد و عقد بر مبنای هر یک از آنها واقع شود .....[11] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn11#_ftn11)، مصداق واهی بودن موارد اعلامی طرفین نیز عرف میباشد یعنی هر آنچه که در عرف به عنوان امر واهی بوده و طرف واجد آن نباشد مشمول قانون میگردد.
نکته: هر گاه نکاح ناشی از تدلیس باشد فریب خورده میتواند طبق قواعد مسئولیت مدنی از فریبدهنده مطالبه خسارت کند؛ اعم از این که فریبدهنده یکی از زوجین یا شخص ثالث باشد و اعم از اینکه همسر فریبخورده از حق فسخ استفاده کند یا نه . بنابراین هر گاه شوهر در اثر تدلیس با زنی غیر باکره ازدواج کند و از حق فسخ نخواهد یا نتواند استفاده کند میتواند تفاوت بین مهر باکره و غیرباکره را به عنوان خسارت از فریبدهنده به عنوان خسارت بگیرد و اگر مهر نداده و فریبدهنده خود زن است میتواند مابهالتفاوت را از مهر کسر و بقیه را به زن بپردازد. بنابراین اگر دختری به واسطه صدمهای بکارت خویش را از دست داد، در حالی که از آن بیخبر است ، در این حالت به یقین تدلیس واقع نشده است؛ ولی اگر دختری مرتکب بیعفتی شود و باکره نباشد سکوت او در مقابل خواستگار نوعی تدلیس محسوب میشود . چرا که عرفاً پسری که به خواستگاری دختری میرود میپندارد که دختر در گذشته با مردی ارتباط جنسی نداشته است.[12] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn12#_ftn12)
مرد و زنی با هم ازدواج مینمایند بعد از وقوع نکاح کاشف به عمل می آید که زن باکره نبوده است آیا برای مرد حق فسخ نکاح وجود دارد یا خیر؟
پاسخ: چون در عقد نکاح دختر اصل باکره بودن است در واقع صفت باکره بودن در ازدواج با دختر شرط اصلی صحت عقد نکاح است در قانون هم به این موضوع اشاره شده بدین توضیح هر گاه در یکی از طرفین صفت خاصی شرط شده باشد و پس از عقد معلوم شود که طرف فاقد وصف مورد نظر بوده برای طرف مقابل حق فسخ خواهد بود خواه وصف مذکور در عقد تصریح شده یا خیر. زیرا در ازدواج با دختر شرط باکره بودن مستتر است و موردی برای تصریح وجود ندارد[13] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn13#_ftn13).
زني شوهر را فريب داده و بعد از نکاح ونزديکي، مرد از تدليس آگاه شده و نکاح را فسخ مي کند. آيا مي تواند مهري را که بهزن داده است از او پس بگيرد يا اگر نداده است از دادن آن خودداري کند؟
پاسخ :مي دانيم باتحقق نزديکي زن مستحق تمام مهر مي شود لکن از آن جا که پرداخت مهر براي آن بوده کهشوهر زني را فاقد نقص يا واجد صفت کمالي که منظور او بوده بگيرد، پس از فسخ نکاح بهعلت تدليس، شوهر مي تواند به عنوان خسارت مهري را که به زن داده است پس بگيرد و يااگر نداده است از پرداخت آن خودداري کند. بعضي در اين موردبراي زن کمترين مهر امثال او را قائل شده اند. بعضي ديگر گفته اند: چون نزديکي واقعشده کمترين چيزي که مي تواند مهر قرار گيرد و به عبارت ديگر کمترين چيزي که عنوانمال بر آن صدق مي کند به زن داده مي شود و بقيه به شوهر بر مي گردد. اين نظر قولمشهور فقهاي اماميه مي باشد.
مهریه
فسخ نکاح قبل از نزدیکی:
در تمام مواردی که نکاح قبل از نزدیکی فسخ شود زن حق مهر ندارد، به جز یک صورت که آن عبارت است از آنکه نکاح به علت وجود عنن ( ناتوانی جنسی زوج) فسخ گردد که در این صورت زن مستحق نصف مهر است.
فسخ نکاح پس از نزدیکی:
1 ) هر گاه زن مرد را در ازدواج فریب دهد و مرد پس از نزدیکی به عیوب واقف گردد چنانچه مرد از حق خود استفاده ننماید باید تمامی مهر را بپردازد ولی در صورت اعمال حق و انحلال نکاح زوجه مستحق مهریه نمیباشد و اگر قبلاً پرداخت نموده میتواند پس بگیرد.
2 ) اگر فریبدهنده زن نباشد بلکه کسان او یا واسطهای دیگر باشد مرد میتواند مهریه پرداخته به زن را از فریبدهنده مطالبه نماید.
عده فسخ نکاح
عده فسخ نکاح همانند عده طلاق سه طهر است ، مگر اینکه زن با اقتضای سن ، عادت زنانگی نبیند که در این صورت عده او سه ماه است.[14] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn14#_ftn14)و در زمان عده فسخ نکاح زوج حق رجوع ندارد.
چگونگی طرح دعوا:
دادخواست فریب در ازدواج باید به دادگاه خانواده هر شهرستان ارائه شود.
در مورد فسخ نکاح به دو نحو میتوان طرح دعوا کرد:
الف: ابتدا به محض اطلاع از موجبات فسخ ، عقد را خود ذیحق فسخ نماید و به موجب اظهارنامه مراتب اعمال اراده خود را به طرف مقابل اطلاع دهد . سپس با تقدیم دادخواست به دادگاه صدور حکم بر تأیید فسخ را طلب کند. در این حالت از تاریخ اعمال اراده ذینفع ، عقد فسخشده محسوب میشود و حکم دادگاه تنها کاشف از این است که اعمال حق فسخ در تاریخ مذکور به درستی انجام شده است . توجه به این نکته ضروری است که رویه قضایی دادخواست به خواسته فسخ را پذیرفته و حکم به فسخ صادر میکنند.در صورتی که مرد بیماری عنن داشته باشد ، زوجه شخصاً حق فسخ نکاح را ندارد بلکه باید به حاکم رجوع کند . دادگاه از تاریخ مراجعه زوجه به دادگاه ، یکسال مهلت تعیین مینماید، چنانچه زوج در مدت مزبور قدرت جنسی خود را به دست آورد ، اعم از اینکه با زن مزبور یا زن دیگری قدرت همبستری پیدا کرد برای زوجه حق فسخ نکاح نخواهد بود.
ب) بدون فسخ عقد با تقدیم دادخواست به دادگاه با برشماری موجب فسخ نکاح ، صدور حکم بر فسخ عقد را طلب کند.در این صورت زمانی عقد فسخ میشود که رأی دادگاه بر فسخ صادر شود و قطعی گردد تا این زمان عقد معتبر و تأثیر گذار بوده و حقوق و تکالیف زوجین نسبت به هم پابرجا است.
ضمن دادخواست به تأیید فسخ ، میتوان صدور حکم بر اموری چون استرداد جهیزیه ، مطالبه مهریه در صورت وقوع نزدیکی ، مطالبه نفقه ایام گذشته ، ثبت در سند نکاحیه واسناد سجلی و ... را مطالبه کرد تا گرفتار روند دادرسی طولانی دیگری نشد[15] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn15#_ftn15).
سیر انجام کار در دادگاه
هنگام ورود به دادگاه بهترين راه براي کسب اطلاعات حقوقي،مراجعه به واحد مشاوره است. در اين محل افرادي به عنوانوکيل و مطلع شما را به شکل رایگان راهنمايي مي‌کنند. پس از مشورتبا اين وکلا، مي‌توانيد يقين حاصل کنيد که تا چه حد شکايتي که مي‌خواهيد مطرح کنيد،مي‌تـواند به نتيجه مثبتي برسد. در اين مرحله و پس از تصميم نهايي براي شکايت بايدبه واحد تنظيم دادخواست مراجعه کنيد. در اين محل براي هر نوع شکايتي لايحه آماده و تايپ شده‌ايوجود دارد که در مقابل مبلغ بين يک هزار تا دو هزار تومان در اختيار شما قرارمي‌گيرد. لايحه دادگاه از يک برگ تشکيل شده و پس از تکميل شدن بايد به انضمام اسناد ومدارک مورد نياز که بيشتر فتوکپي شناسنامه و عقدنامه است به واحد نقش تمبر ارائهشود.
در اين بخش روي لوايح متناسب با هر لايحه تمبر زده مي‌شود. پس از آن شما بايد ازلايحه خود فتوکپي تهيه کنيد. نسخه اصلي شکايت در پرونده باقي مي‌ماند و نسخه دومنيز از سوي دادگاه براي طرف شما ارسال مي‌شود. پس از طي اين مراحل پرونده شما ازسوي فردي از مسؤولان دادگاه بررسي مي‌شود و بعد از تاييد مدارک و اطمينان از تکميلبودن آنها، پرونده به واحد رايانه مي‌رود تا اطلاعات آن در اين مکان ثبت شود. سپس پرونده به معاونت ارجاع مي‌رود. در اينمرحله پرونده شما به يکي از شعبه‌هاي دادگاه ارسال مي‌شود. از اين پس تمامپرونده‌هاي شما و پرونده‌هايي که همسرتان عليه شما طرح کند، در همان شعبه رسيدگيمي‌شود، البته در خود شعبه نيز پرونده از جهات مختلفي بررسي مي‌شود تا يک وقت مدارکپرونده کم و کسر نباشد. نکته قابل‌توجه ديگر اين است که همسران براي شکايت ازيکديگر در دادگاه نياز به فتوکپي عقدنامه دارند، در زماني که اختلافي ميان همسرانشکل مي‌گيرد، طبيعتا امکان دسترسي به عقدنامه از سوي يکي از دوطرف وجود ندارد. براياين مساله قانون پيش‌بيني لازم را هم انجام داده و آن اينکه هر کدام از همسرانمي‌توانند به‌جاي کپي عقدنامه، رونوشت عقدنامه را به دادگاه ارائه کنند. رونوشتعقدنامه نيز در محضري که سند ازدواج در آن تنظيم شده به هر يک از دو طرف دادهمي‌شود و به‌دست آوردن آن بسيار ساده است[16] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn16#_ftn16).
شیوه دفاع:
در مواردی شخص ذینفع ، علیرغم آگاهی به وجود عیب در همسرش اقدامی در جهت فسخ نکاح نمیکند. در این حالت به علت عدم استفاده فوری از حق فسخ ، این حق فسخ ساقط میشود و خوانده دعوای فسخ میتواند به این امر استناد کند و برای اثبات تاریخ اطلاع همسر نیز میتواند به گواهی پزشک معالج نیز گواهی گواهان استناد کند.
خوانده دعوای فسخ میتواند با استناد به نظریه پزشک معالج یا درخواست معرفی به پزشکی قانونی اثبات نماید که امری که خواهان آن را موجب فسخ دانسته است بیماری قابل درمان است و عیب نیست.
خوانده دعوای فسخ با استناد به دلایلی که مهمترین آن نظر پزشک معالج است یا طلب معرفی به پزشک قانونی میتواند ثابت نماید که عیب انتسابی در وی وجود نداردیا ثابت کند عیب انتسابی در زمان عقد در وی موجود بوده و همسرش به وجود آن عالم بوده است.
لایحه دفاعیه: اطلاع خواهان از وجود عیب قبل از عقد
ریاست محترم شعبه ...
با سلام
احتراماً در پاسخ به دعوای مطروحه علیه اینجانب در پرونده شماره .... به استحضار میرسانم با توجه به این که خواهان مدعی وجود عیب ... در اینجانب شده و بر این اساس درخواست فسخ عقد نکاح را نموده است به استحضار میرسانم ایشان قبل از انعقاد عقد نکاح کاملاً به این امر آگاه بوده و با این وجود حاضر به ازدواج با اینجانب شده است و برای اثبات ادعای خود به گواهی آقایان ... استناد میکنم .لذا مستند به ماده 1126 قانون مدنی صدور حکم بر رد دعوای خواهان مورد استدعا است.
لایحه دفاعیه : بیماری
ریاست محترم شعبه ...
با سلام
احتراماً با توجه به این که خواهان در پرونده شماره ... مدعی شده است که اینجانب دارای جنون / ... هستم . به استحضار عالی میرسانم اینجانب به موجب نظریه مورخ ... پزشک معالج دارای بیماری ... هستم که نوعی بیماری اعصاب و روان است که تحت درمان قرار دارم و این بیماری به هیچ وجه جنون / ... نبوده و آثار آن را ندارد تا خواهان مستحق فسخ نکاح باشد. لذا مستند به ماده 1121 / ... قانون مدنی صدور حکم بر رد دعوای خواهان مورد استدعا است.
لایحه دفاعیه: حدوث عیب بعد از عقد
ریاست محترم شعبه...
با سلام
احتراماً در پاسخ به دعوای موضوع پرونده شماره ... که طی آن خواهان با استناد به وجود عیب ... در اینجانب درخواست فسخ عقد نکاح را نموده است به استحضار عالی میرسانم اینجانب در تاریخ ... به موجب سند نکاحیه شماره ... با خواهان ازدواج کردهام و در زمان عقد فاقد هر گونه نقص و عیبی بودهام . تا اینکه در تاریخ ... این عیب در من حادث شد . لذا با توجه به بروز عیب پس از عقد مستند به ماد ه 1124 قانون مدنی خواهان حق فسخ نکاح را نداشته ، صدور حکم به رد دعوای مذکور را خواستارم[17] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn17#_ftn17).
نمونه رأی کیفری
شاکیه : ...
مشتکی عنه:......
موضوع شکایت: فریب در ازدواج
سرپرست محترم دادسرای ناحیه ...
با سلام؛
احتراما به استحضار می رساند،مشتکی عنه فوق الذکر،جهت ترغیب موکله ( که فارغ التحصیل دانشگاه علوم پزشکی در رشته مامایی است) به ازدواج با خویش،خود را فردی تحصیلکرده و دارای مدرک مهندسی معرفی نموده،به طوری که این امر در سند نکاحیه نیز انعکاس یافته است.این در حالی است که وی،فاقد هر گونه مدرک دانشگاهی می باشد.بنا به مراتب و با توجه به اینکه موکله فردی با تحصیلات دانشگاهی بوده و قصد ازدواج با فردی هم کفو خود را داشته،که با فریب مشتکی عنه حاضر به نکاح با ایشان گردیده است،مستندا به ماده 647 قانون مجازات اسلامی،تعقیب و درخواست کیفر برای متهم مزبور مستدعی است.با ارجاع امر به بازپرسی،پس از تحقیقات لازمه،بازپرس عقیده بر مجرمیت متهم پیدا نمود و نتیجتا دادسرا علیه وی کیفرخواست صادر و جهت تعیین مجازات به دادگاه ارسال نمود.شعبه 1079 محاکم کیفری تهران در رسیدگی به این موضوع ، چنین انشاء رای نمود:
رای دادگاه
به موجب کیفر خواست صادره از ناحیه دادسرای عمومی ناحیه 4 تهران،آقای ..... متهم است به فریب در ازدواج.با توجه به شکایت خانم .... .....با وکالت آقای ........ و گزارش انتظامی ،شهادت شهود،اظهارات متهم و محتویات پرونده و قرائن و امارات موجود درپرونده و سند رسمی نکاحیه شماره .... که در آن شغل زوج مهندس کامپیوتر درج شده است و متهم مدرک مهندسی را ارائه ننموده است و مدارک ارائه شده بعنوان پایان تحصیلات دانشگاهی مهندسی محسوبنمی گردد.لذا بزهکاریش محرز و مسلم است.مستندا به ماده 647 قانون مجازات اسلامی با رعایت بند 5 ماده 22 همان قانون به لحاظ فقد سابقه کیفری و جهت حفظ کیان خانواده و اینکه حبس زوجه موجب انحلال نکاح خواهد شد و حبس نه تنها موجب تحکیم علقه زوجیت نمی شود بلکه باعث تقویت خصومت و کدورت شده و آثار زیانباری بر پیکره خانواده خواهد داشت،به پرداخت پانصد هزار ریال جزای نقدی در حق دولت محکوم می نماید،بدل از حبس.رای صادره حضوری و ظرف بیست روز پس از ابلاغ،قابل اعتراض در دادگاه محترم تجدیدنظراستان تهران می باشد[18] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn18#_ftn18).
هزينه دادرسي
هزينه‌هاي دادرسي عبارتند از:
1ـ هزينة برگه‌هايي كه به دادگاه داده مي‌شود.( پنج هزار ریال- 5000 ریال)
2ـ هزينة قرار (رأي) و احكام دادگاه، شاخص پرداخت هزينة دادرسي، خواسته دعوا (چيزي كه در مرافعه يا امور حسبي اشخاص از دادگاه بخواهند) است و در مورد دعاوی مالی و غیرمالی با هم فرق دارد. در موضوع مورد بحث که یک دعوای غیرمالی است در مرحله بدوي، 50000 ریال میباشد[19] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn19#_ftn19).
پیشنهادات
1 - آگاه نمودن زنان از ماده 1128 ق.م.؛ زیرا در تحقیقات انجام شده، پیرامون اینماده مشاهده گردید، اكثر مردم به خصوص زنان نسبت به این ماده قانونی آگاهی ندارند،لذا در اكثر موارد تخلف از وصف مشروط و تدلیس، زنان جهت پیگیری حقوق خویش تقاضای طلاق می دهند و سعی می كنند، از ماده 1130 ق.م. كه جواز طلاق را وابسته به اثبات عسر و حرج در دوام زوجیت می داند، بهره ببرند تا از شوهر خویش جدا شوند، اما به جهت آنكه اثبات عسر و حرج در دوام زندگی مشترك معمولاً دشوار است، نمی توانند از حقوقخویش بهره مند شوند. واضح است كه همه باید سعی كنند، این آگاهی بدین جهت باشد تاپسران و دختران، با توجه به تبعات حقوقی كتمان عیوب یا ابراز صفات كمال دروغین، ازبرخورد غیر صادقانه در امر ازدواج پرهیز كنند.
2 - بیان وصف مشروط در ضمن عقد؛ وصف مشروط از طریق ثبت قانونی یا شهادت شهود بهصراحت بیان شود. این امر از دو جهت قابل اهمیت است.
الف) امكان پیگیری این امر میسر می شود، ولی در صورتی كه بنای عقد بر وجود وصف خاصی به عرف و عادت استوار باشد، در مواردی كه قضاوت عرف در آن زمینه خاص موردابهام است، امكان اثبات شرط وصف میسرنمی باشد.
ب) عدم امكان انكار فرد خاطی در دادگاه: زمانی كه اوصاف مشروط به ثبت برسند وشاهدی بر این ثبت وجود داشته باشد، دیگر انكار آن ممكن نیست. زیرا در موارد متعددی مشاهده شده كه زن یا مردی با مراجعه به دادگاه ادعا كرده اند، طرف مقابل عیب خود رامخفی داشته، اما او فوراً ابراز می كند كه عیب خود را قبل از عقد گفته است و چونصحبت های طرفین، قبل از عقد، بدون حضور شاهد و شفاهی صورت پذیرفته است، اثبات ابرازعیب ممكن نمی باشد. در مورد ابراز صفت كمال نیز همین مشكل وجود دارد، در مواردی زن یا مرد ادعا می كنند كه طرف مقابل آنها وصفی را برای خود ابراز نموده، در حالی كه فاقد آن وصف است و طرف مقابل نیز ابراز وصف كمال را انكار می نماید، لذا اگر این وصف به صورت مكتوب ثبت، یا در مقابل شهود ابراز نشود، اثبات آن در جلسه خصوصی دونفره معمولاً میسر نیست.
3 -اجباری شدن ثبت اوصاف مشروط توسط زوجین در فرم های مخصوص؛ لازم است قبل ازثبت ازدواج برگه هایی تهیه شود و طرفین موظف باشند تا به پرسش های آن پاسخ دهند. این برگه باید به گونه ای تنظیم شود كه لزوماً هر یك از طرفین اظهارات مكتوب طرفدیگر را مطالعه نمایند. در این پرسشنامه سئوالاتی در مورد اوصاف اساسی فرد از جملهنام و نام خانوادگی، سن، میزان تحصیلات، نوع شغل، ملیت، مذهب، سابقه ازدواج (و درمورد مردان وضعیت تأهل)، تعداد فرزندان، ابتلا به بیماری خاص و نوع آن، حتی عكس هردو نیز در آن برگه الصاق شود تا در آینده ادعایی مبنی بر فریب در موارد مربوط بهمشخصات ظاهری مطرح نگردد و پس از پاسخ به سئوالات مذكور، زوج و زوجه برگه های یكدیگر را مطالعه نمایند و در انتها آن را امضا نمایند. این امر، اقدامی عملی جهت كاهش فریب در ازدواج خواهد بود[20] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftn20#_ftn20).
نام محقق : خانم زهراالسادات قرشی
[1] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref1#_ftnref1) - www.ensaf.blogfa.com
[2] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref2#_ftnref2) - ماده 438 قانون مدنی و 648 قانون مجازات اسلامی
[3] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref3#_ftnref3) - www.dadkhahi.net
[4] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref4#_ftnref4) - ماده 1121 و 1122 قانون مدنی
[5] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref5#_ftnref5) - ماده 1123 قانون مدنی
[6] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref6#_ftnref6) - ماده 1128 قانون مدنی
[7] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref7#_ftnref7) - www. Iranpress.ir
[8] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref8#_ftnref8) - ماده 648 قانون مجازات اسلامی
[9] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref9#_ftnref9) - ماده 1131 قانون مجازات اسلامی
[10] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref10#_ftnref10) - www.dadkhahi.net
[11] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref11#_ftnref11) - ماده 674 قانون مجازات اسلامی
[12] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref12#_ftnref12) - www.dadkhahi.net
[13] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref13#_ftnref13) - معاونت آموزش و تحقیقات قوه قضائیه - مجموعه نشستهای قضایی – جلد 13 – مسائل قانون مدنی3 – قم – نشر قضا 1383
[14] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref14#_ftnref14) - ماده 1151 قانون مدنی
[15] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref15#_ftnref15) - موسوی مقدم – محمد - راهنمای دعاوی خانوادگی- معاونت آموزش دادگستری کل استان قم –قم – وزارت دادگستری ، دادگستری کل استان قم 1386 صفحه 83
[16] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref16#_ftnref16) -www.dadgar.blogfa.com
[17] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref17#_ftnref17) - همان، صفحه 89
[18] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref18#_ftnref18) - www.tafatton.ir
[19] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref19#_ftnref19) - بخشنامه اصلاح تعرفههای خدمات قضایی مندرج در ماده 3 قانون وصول برخی از درآمدهای دولت و مصرف آن در موارد معین
[20] (http://www.dadgostariqom.ir/SubjectView/tabid/145/Code/75/Default.aspx#_ftnref20#_ftnref20) - www.tebyan.net