ahoo
01-28-2010, 04:04 PM
نگاهی به تاریخچه سفال
دست آوردهای سومریان درهنروادبیات،مذهب،وشیوه کلی زندگی ،نه فقط برای جانشینان آنهادربین النهرین،بلکه برای تمام اقوام شرق کهن ،سرمشق واقع شد.دربابل هماننددیگرجوامع کهن،تفاوتی بین هنروصناعت وجودنداشت.اماهنرمندان احترام بسیاری داشتند.مهارت آنهاموهبت مستقیم ائا(خدای خردمندی)دانسته می شد.شاهان سرزمینهای همسایه ،نجاران،بنایان،وآهنگران برجسته بابلی رابرای اجرای کارهای هنری فرامی خواندندوبه هنگام فتح بابل آنهارابه غنیمت میگرفتند.
درحالیکه بابل،خودازنظرمواداولیه غنی نبود،اماموادموردنیازازطری ق تجارت باسوریه،آسیای صغیروایران تامین میگردید.
الف)سفالگری پیش ازاسلام
درشش هزار سال پیش ازمیلاد اولین نشانه پیدایش کوره پخت ،درصنعت سفال دیده می شود ودرسه هزاروپانصد سال پیش ازمیلاد چرخ سفالگری ساده ای که بادست حرکت می کرد ساخته شد.پیدایش چرخ سفالگری تحول بزرگی دراین صنعت به وجودآورد.
ازآغازنیمه سده گذشته باستان شناسان تعدادزیادی ظروف سفالی واشیاء دیگردرمنطقه ای ازمشرق ایران تاعراق وقفقاز رااززیر خاک بیرون آوردند.سفالهای پیش ازتاریخ که دراین منطقه وسیع یافت شده درشیوه وسبک ساختن تقریباً بامختصرتغییر یکنواخت ودرسطح فنی به طرزاعجاب انگیزی پیشرفته است.
نخستین نمونه های آن از شوش درایلام که اولین سکونتگاه ایرانیان درپای فلات ایران بود به دست آمد.سفالهای شوش نه تنهامربوط به خود شوش است بلکه سفالینه هایی که ازتپه موسیان در160 کیلومتری شوش وازسومروتل حلف درعراق وازشمال غربی هندوستان وبلوچستان، یاازفلات ایران درتپه گیان وتپه حصاروتورنگ تپه وسیلک، یادرقسمت شرق تاآنائو کهامروزدرتکستان روسیه است جزو طبقه سفالهای شوش نامیده می شود.
سفالهایی که بنام شوش اول معروف است متعلق به زمانی است که از3500تادرحدود2500 پیش ازمیلاد مسیح می باشد.دراینجابایدمتذکرشدکه مددمانی باتمدن نوسنگی نیز درایالت کانسوی چین پیدا شدند وظروف سفالی آنها ویژگیهای همانندظروف سفالی شوش ازلحاظ روش وفن تولید دارد.
ب)سفالگری بعدازاسلام
تازیان درزمان کوتاهی سراسرخاک ایران راگشودند،اشغال ایران ازطرف تازیان ابتدااثری درکارسفالسازی نداشت، اماوقتی که درسال750 میلادی خانواده ایرانی ابوالعباس برتخت خلافت بغداد تکیه زد،فعالیت فرهنگی ایرانیان باردگرآغاز گردید.اسلام بکاربردن ظرفهای گران قیمت فلزی به ویژه زروسیم راممنوع کرده است.ازاینروباردگرطبقه حاکمه خریدارظرفهای سفالی شدندوآماده شدندکه سفالهایی که بسیار خوب آراسته شده وازلحاظ هنری درسطح والایی قرار داشت بخرند.رفته رفته پیشینه سفالگری دربسیاری ازمراکز سفالسازی ایران بنیاد گرفت وصاحبان این کارگاههااستادان فن رابه کارگرفتند. نوشته ای که درسنگ محراب امامزاده یحیی ورامین درنزدیکی تهران هست ،افتخارساختن محراب رابه سه کس یعنی سفالساز،طراح نقشه وخوش نویس می دهد.
ازلحاظ تاریخی دوره اسلامی به سه بخش تقسیم می گردد:
1)دوره اولیه اسلامی تاآغاز سده یازده میلادی
2)دوره میانی اسلامی شامل پادشاهی سلجوقیان ومغولها
3)دوره متأخراسلامی اززمان صفویه تابه امروز
*دوره اولیه اسلام
دردوره اولیه اسلام،سفالساز افتاده ومتواضع ایرانی درهمان زمینه پارتها وساسانیان کارمی کرد.ظرفهای وی بی لعاب بودودرقالب فشاری هاآن راآراسته کرده،تزیین می داد ویاظرفهایی ازلعاب آبی یافیروزه ای می ساخت .اینگونه قالبها ی فشاری ازخاک رس بی لعاب ساخته می شد وپیش ازپختن آن رابرای آرایش ظرف کنده کاری می کردند.
دردوره اولیه سفالگری ظرفهای چینی که ازچین آورده شدسبب تشویق وتحریک ایرانیان درتوسعه صنعت سفالسازی شد.ثعالبی و بیرونی دونفرازمورخین مشهور درباره ی انواع سفالهایی که ازچین آورده شد شرحی نگاشته ومرغوبیت آن را ستوده اند.
محمدبنالحسین می نویسد که فرماندارخراسان درسال 1059 میلادی بیست تکه ظروف چینی ازکشورچین دریافت کردوآن رابه بارگاه خلیفه بغداد فرستاد،وسفالسازان داخلی راتشویق به ساختن سفالهای شبیه به آن کرد.درحقیقت دراثر تشویق فرمانداران وحکام محلی،نوآوریهاواختراعات زیادی درفن بدل چینیسازی وتقلید چینیهای دوره تانگ درایران به وجودآمد.
سفالسازان ایرانی درتقلید ازچینیهای سبک تانگ درایران به وجود آمد.سفالسازان ایرانی درتقلید ازچینیهای سبک تانگ آنقدر استاد بودند،که درنظر اول همه مصنوع آنها رابه جای چینی اصل می گرفتند.
کوششی که سفالسازان ایرانی درتقلید چینیهای کشور چین دردوره های اولیه اسلام کرده اند سبب کشف مجدد لعاب مینایی قلع گردید.درسده ی هشتم پیش ازمیلاد مسیح آشوریهااکسیدروی رادرلعابهای سربی خود برای بدست آوردن رنگ سفید کدر به کاربرده اند.
چون آخرین کاربرای این فن درخاورنزدیک رامی توان ازآجرهای لعابی که درشوش وتخت جمشید درسده ی پنجم ساخته شده است ثابت کرد،بنابراین وقتی می گوییم بعداز1500 سال دوباره آن رابازیافتند بی دلیل نیست. این لعاب جدید که سطح کاملاً سفید درست می کرد،کاربردگل ورس سفید راازبین برد وازایران به سرعت به تمام کشورهای اسلامی تااسپانیا گسترش یافت .درآنجاپایه واساس سفالسازی اسپانیایی _ آفریقایی گردید که درجزیره اسپانیایی مایورکا ساخته می شد،ازآنجا به نام ماجولیکابه ایتالیا آمدوطولی نکشید که ایتالیا به آلمان وهلند وانگلستان رفت.درهلندوانگلستان به نام چینی آلات دلفت معروف گردید.
یکی دیگرازاختراعات ایرانیان درصنعت سفالسازی رنگهای مینایی بود که قبلاًدرسال 883میلادی آغاز گردیده بود.اشیایی که رنگ مینایی برآنهازده شده است _سفالسازان چینی هیچگاه این رنگ رابه کارنبرده اند_درکارگاه ههای کوزه گری فوسطاط نزدیک قاهره ودرعراق پیداشده است.ولی بیشتر دانشمندان امروزه براین باورند که رنگ مینایی یک اختراع ایرانی است.رنگ مینایی دراسپانیای آفریقا درکارگاه های کوزه گری معروف پاترنا ووالنسیابه کاربرده می شد ودرسال 1500 میلادی به ایتالیا رسید.
سه نوع رنگ مینایی وجود داردک
1)رنگ مینایی طلایی ساده روی زمینه سفید
2)رنگ مینایی جگری درزمینه سفید یا مخلوط باسایر رنگها
3)رنگ مینایی چند رنگ بادرخشندگی فلز مس یانقره،یااگرروکش آن بسیارنازک باشد،رنگ مینایی زرد ،قهوه ای یازیتونی برزمینه سفید.رنگ مینایی درزمان سلاطین سلجوق ومغول درکاشان به اوج تکامل خود رسید.
*دوره میانی
درزمان سلجوقیان(1037-1147)میلادی جهش چشمگیری درتمام هنرها،صنایع وعلوم پدیدآمد.بااینکه سلجوقیان دراصل ترک بودندولی خودراباروش زندگی ایرانیان تطبیق دادند.درموردسفالسازی این دوره بایدگفت(عصرطلایی چینی سازیست)دراین دوره تمام روشهای فنی شناخته شده به کاربرده می شد:حکاکی،برجسته کاری،شبکه سازی،قلمزنی رنگ زیریاروی لعاب،مینا کاری.
چنین به نظر می آیدکه درآن دوره نقاشان وطراحان استاد سفالساز رایاری می کردند واین امری عادی بوده است.کوشش مستمر سفالسازان ایرانی برای اینکه بتوانندباچینیهاولعابهای ساخت کشور باستانی چین برابری کنند موجب بوجودآمدن دواختراع درایران گردید،اولین اختراع ترکیب خمیر نرم باآمیخته زیادی از درکوهی ودیگرکشف مجدد لعاب قلیانی که برای آخرین باردرمصرباستان به کارمی رفت.
دانه های درکوهی وخمیرشیشه ای لعاب قلیایی رابه خاک رس اضافه میکردند ،پس از پختن رویه ی نیمه شفاف وسخت وبه هم چسبیده ای به دست می آمدواین همانند ماده وخمیری بودکه درسده ی هجدهم دراروپا به عنوان خمیر نرم چینی شناخته شده بود. برای به دست آوردن لعاب شفاف با اکسید قلع کار می کردند.تنه ی ظرف رااغلب کنده کاری کرده وبالعاب یکدست می پوشاندند،این فن رالقابی می گفتند.
متداول شدن لعابهای قلیایی سبب شدکه فن رنگ آمیزی جدید بوجود آمد.آمیخته مس درلعاب سرب معمولاً رنگ فیروزه ای تیره یاسبز زنده بوجود می آوردند،ولی همین مس درلعاب قلیلیی رنگ نیلی سیر درست می کرد.لاجوردکاشی(کوبالت) درلعاب قلیایی رنگ آبی مشکی (لاجوردی) می ساخت.درنزدیکی قم وکاشان معادن لاجورکاشی (کوبالت)هست واحتمال دارد که استفاده ازکوبالت ازهمانجا آغازگردیده باشد.ازجمله لعابهای دیگری که عموماً درلعابهای قلیایی به کارمی رفت عبارتنداز:فیروزه ای روشن،سبز روشن،یشمی، سرخ ارغوانی وزرد ملایم که اغلب آرایه زرهم به آن افزوده می شد.ترکیب طلادرلعاب یابه صورت زر گداخته ویابه حالت سریشی بود.
بااستفاده ازاین زرورق ،کوزه گرایرانی دوشیوه تازه لعابسازی پیداکردکه به نام مینایی وهفت رنگ شناخته می شد.برای ساختن لعاب مینایی کوزه گر،خمیر شیشه ی قلیایی ورنگیزه هارادرکوره می گداخت وبه صورت لعاب مورد نیاز می آورد.پس از خنک شدن آن راگرد می کردندوهنگامی که این لعاب روی ظرف داده شده به کوره برده می شد رنگش تغییر نمی کرد ونقاش وتزیینکارقبل ازوقت می دانست که لعاب پس از پخته شدن ،چه رنگی خواهد داشت وهمین امر سبب شد که دامنه ی تعداد رنگهاراگسترش دهد.
سفال وسرامیک درایران
سفال یکی از مهم ترین وقدیمی ترین دست ساخته های هنربشری است که ازآغازکارسفالگری تاکنون هم چنان پایدار مانده است.مردم سرزمین به سبب موقعیت خاص جغرافیاییو قرار گرفتن برسر راه شاهراه تمدن ها،نه تنها ازنخستین سازندگان آثارسفالی بوده اند بلکه چیره دست ترین سازنده به شمارمی رفته اند.درایران درچهارمنطقه مسکونی،سفالگری رواج داشته است:
1-منطقه غرب کوه های زاگرس نزدیک کرمانشاهان2-کرانه های جنوبی دریای خزر3-شمال غرب آذربایجان4-جنوب شرق ایران درحاشیه کویرونواحی مرکزی ایران نیزسفال هایی باقدمت هشت هزار ساله به چشم می خورد.کهن ترین اشیای سفالی به دست آمده درکاوش های باستانی ایران آثار مکشوفه ازکنج دره تپه دراستان کرمانشاه است که به هزاره هشتم قبل میلاد برمی گردد.همین طور مناطقی چون غتری درجنوب مازندران نزدیکی بهشهر(هشتم قبل میلاد)ودرمرحله دوم منطقه زاغه دردشت قزوین،چشمه علی نزدیک تهران وتپه سیلک کاشان.
سفالهای مکشوفه ازنقاط مذ کور خشن ودارای مغزنرم است که موادی مانند کاه خرد شده وسبزیجات ریز برای چسبندگی به مخلوط اولیه یعنی آب وخاک افزوده اندوچرخ سفالگری هنوزمورداستفاده قرارنگرفته است وهمین طور حرارت کوره قابل کنترل نبوده است وسفال کاملاًسخت ویکرنگی بدست نمی آمده است وگاهی مغزبه علت کمی درجه حرارت خاکستری متمایل به سیاه باقی مانده است(هزاره ششم ق.م)مرحله بعدسفالسازی تکامل بیشتری می یابدووازشن نرم وپودرشن به همراه خاک استفاده می کردندتاظروفی باجداره بسیار ظریف ونازک بسازند.دراین دوره ساخت ظروف باکف مقعر وبدنه محدب آغاز شد.درهزاره چهارم ق.م بااختراع چرخ سفالگری واستفاده ازآن درشکل بخشیدن به ظروف سفالی تحولی جدید درصنعت سفالسازی آغاز می شودوهم چنین تزیینات روی ظروف تنوع بیشتری پیدامی کند.
سفالگری در حال حاضر :
سازمان صنایع دستی ایران از بدو تأسیس خود کوشیده است با شناسایی مناطقی که کار سفالگری هنوز در آن وجود دارد ، با حفظ اصالت های بومی ، به توسعه و اشاعه این صنعت قدیمی و پر پیشینه بپردازد . سعی سازمان صنایع بر این بوده است که با بالابردن کیفیت جنس و طرح سفالهای مناطق مختلف کشور به مصرفی کردن محصولات سفالی در سطح شهرها (علاوه بر مصرف روستایی و بومی آن ) بپردازد و درقالب این سیاست از موفقیت قابل توجهی به صورت صادر کردن سفال ایران به خارج نیز برخوردار بوده است .
طرز کار سفال سازان ایران وهمچنین ابزار کار آنان کم و بیش همانند است ، صنعتگران محلی که غالباً کار اصلی شان کشاورزی و سایر مشاغل روستایی است در اوقات فراغت خود به تولیدسفال می پردازند و معمولاً در فصل زمستان که وقت بیشتری دارند ، خاک مصرفی سالانه خود رااز معادن نزدیک استخراج می کنند . ( باید خاطرنشان ساخت که خاکهای معمولی ناخالصی هایی از قبیل ماسه ، آهک و غیره دارند که برای ساختن سفال مناسب نیست . ) سپس خاکهای استخراج شده رادرمحلی نزدیک کارگاه انبار می نمایند .
کارگاههای سفال سازی همیشه درنزدیکی معادن خاک قابل استفاده سفالگری به وجودمی آید زیرا مقرون به صرفه نخواهد بود که خاک را از محل دوردستی به کارگاه بیاورند . ترکیبات خاک هرناحیه ای کم وبیش با ناحیه دیگر فرق دارد . مثلاً خاک لالجین همدان کمی شبیه به خاک علی آبادتهران است ، ولی با خاک قمشه (شهرضا) و باخاک مشهد تفاوت زیادی دارد. خاک لواسان که دارای چسبندگی زیاد است به تنهایی نمی تواند مصرف شود و آنرا برای اصلاح خاکهایی که چسبندگی کافی ندارند به کار می برند و خاک شمال به علت وجود ترکیبات آهن ، قرمز رنگ است .
درایران به طور کلی دونوع خاک مورداستفاده سفال سازان قرار می گیرد : خاک رس که در همدان ، تهران ، گیلان ، مازندران ، اصفهان و به طور کلی دربیشتر نقاط ایران وجود داردو دیگر خاک سفید که ترکیبی از کوارتز ، کائولن و سیلیس است و در بعضی نقاط ایران مانند زنوز آذربایجان ، منگاباد ، میبد یزد ، استهبان فاس و شهرضا قابل تأمین است .
چگونگی دستگاههای سرامیک وسفال سازی
الف) نحوه اجرای کار :
دستگاه سرامیک سازی تشکیل شده ازدو رکاب که وسیله اهرمی عمودی به صفحه فلزی مدوری متصل است و یا باپا ویابه وسیله دینام برق صفحه مزبور به حرکت در می آید و استاد کارپشت دستگاه روی سکو ، طوری نشسته که صفحه مدور جلوی روی او قرار دارد و با پا و یا دینام آنرا می چرخاند .روی صفحه مقدار دو سه کیلیو گل های خمیرشده قرار داردو تقریباً حالت قالبها را به آن می دهند که بستگی داردبه جنسی که می خواهند بسازند . سپس مقدار گل خمیر شده را با دست نیز به شکل تقریبی جنسی درآورده و چون ظروف موردساخت دارای گودی می باشد، گودی آن رابه طور وارونه روی خمیر قالب روی صفحه قرار می دهند و چون مرتب صفحه در حال چرخش است به وسیله تیغهای فلزی رویه آنراصاف می نمایند و یا به کمک همان تیغه ها شیارهایی به آن داده تا تزئین گردند . پس از آنکه تزئین داده شدآنهابه مدت دو تاسه روز در آفتاب می چینند تا خشک شود .
لازم به یادآوری است اگر مرحله لگدکردن و ماساژ گل ها کم باشد موقعی که در آفتاب برای خشکشدن می گذارند ترک ترک می شود و ممکن است خرد گردد .
مصنوعات عمده ای که در میبد ساخته می شود عبارتنداز : گلدان ، انواع ظروف ، قندان ، کوزه ، قلیان ، میوه خوری ، شیرینی خوری و
سرامیک
دید کلی اززمانی که انسان غارنشینی رابه قصد یافتن مکان زیت بهتر ،پشت سرگذاشت ،بامصالح ساختمانی سروکارپیداکرده بوده.بدیهی است که این مواد ازنوع موجوددرطبیعت بود،مانند پوست برای بناکردن خیمه ویاسنگ برای تهیه مسکن دائمی.بعدهابشر آموخت که ازقطعات چوب وتخته ومیخ وپیچ برای استحکام بنااستفاده کند وموادی مانند آهک ،ساروج وسیمان رابرای اتصال محکم تر قطعات سنگ ویاچوب به یکدیگر بکار بگیرد،ولی خاک رس مهمترین ماده اولیه تهیه بسیاری ازمصالح ساختمانی است.خاک رس به صورت ناخالص درتهیه کوزه، گلدانهای گلی،ظروف سفالی،اشیاولوله های سفالی، سرامیک ،سیمان وبه صورت خالص ،درتهیه ظروف چینی و....مصرف می شود.
تعریف ازنظر واژه :سرامیک به کلیه جامدات غیرآلی وغیرفلزی گفته می شود.
ازنظرساختار شیمیایی: کلیه موادی که ازمخلوط خاک رس باماسه وفلدسپار دردمای بالا بدست می آیند وتوسط توده شیشه مانندی انسجام یافته وبسیارسخت وغیرقابل حل درحلالهاوتقریباًگدازناپذی ر می باشند،سرامیک نامیده می شوند.
*نقش اجزای سه گانه درسرامیک
خاک رس:موجب نرمی وانعطاف وتشکیل ذرات بلوری سرامیک می شود.
ماسه :قابلیت چین خوردن ،پس ازخشک وگرم شدن وتشکیل ذرات بلوری سرامیک را کاهش می دهد.
فلدسپار:درکاهش دادن دمای پخت وتشکیل توده شیشه ای وچسباننده ذرات بلوری سرامیک موثراست.
خواص سرامیکها بسته به نوع ودرجه خلوص هریک ازاجزای اصلی ،مواد افزودنی،لعاب،زمان حرارت دادن ،مواداکسنده وکاهنده های موجوددرمحیط،تغییر می کند.درقرن حاضر صنعت سرامیک سازی توسعه وتنوع شگرفی یافته واهمیت وکاربردهای آن نیز وسعت پیدا کرده است.
انواع سرامیکها
سرامیکهای ویژه( برق):که عایقهای خوبی برای گرماوبرق هستند ودرآنهاازal2o3وzr2o3 استفاده می شود.
سرامیکهای مغناطیسی :دراین نوع سرامیک ازاکسیدهای آهن استفاده می شود.مهمترین کاربرد آنهادرتهیه عنصرهای حافظه درکامپیوتر است.
سرامیکهای شیشه ای:وقتی شیشه معمولی پس ازتهیه دردمای بالایی قرارگیرد،تعدادقابل توجهی ازذرات بلور درآن تشکیل می شودوخاصیت شکنندگی آن کم می گردد وبرخلاف شیشه های معمولی دیگر،ایجاد یاپیدایش شکاف کوچک درآنها ساری نمی باشد،یعنی این شکافها خود به خود پیشرفت نمی کنند. ازاین نوع سرامیکها برای تهیه ظروف آشپزخانه یاظروفی که برای حرارت دادن لازم باشند ،استفاده می شود که آن رااصطلاحاً پیروسرام می گویند.
لعابها وانواع آنها
لعابها طیف وسیعی ازترکیبات آلی ومعدنی رادربر می گیرند.لعاب مربوط به سرامیک معمولاً مخلوط شیشه مانندی متشکل ازکوارتز،فلدسپار واکسید سرب(pbo)است.این اجزااراپس ازآسیاب شدن ونرم کردن به صورت خمیری رقیق درمی آورند.آنگاه وسیله سرامیکی مورد نظررادراین خمیر غوطه ور کرده وپس ازسردوخشک شدن ،آن رادرکوره تادمای معین حرارت میدهند.پس ازلعاب دادن روی چینی ،روی آن مطالب مورد نظر رامی نویسند ویاطرح موردنظر رانقاشی می کنندودوباره روی آن رالعاب داده ویک بار دیگر حرارت می دهند.دراین صورت وسیله مورد نظر پرارزش ترونوشته وطرح روی آن بادوام تر می شود.
انواع چینی ها ازانواع سرامیک محسوب می شوند وبه دودسته چینی های اصل یا سخت وچینیهای بدلی تقسیم می شوند.
*چینی های اصل
" چینی سیلیسی :این نوع چینی لیموژمعروف است ،درکشورهای فرانسه ،ژاپن وچین تهیه می شود.مواداولیه آن خاک چینی سفید ،شن سفیدوفلدسپار است.
" چینی ظرف: که می توان آن نوعی شیشه کدر دانست، مانندچینی معروف به سور.ازویژگی های این نوع چینی آن است که لعاب رنگی رابه خود می گیرد.
"چینی آلومینیوم دار:این نوع چینی به نام چینی ساکس وبایودرفرانسه تهیه می شودودارای cao2وsio3o2alاست.
*چینی های بدلی
خمیراین نوع چینی ها ترکیبی حدواسط ازخمیرسفال وخمیرچینی های ظریف است.درنتیجه سختی آنهاازچینی های اصل کمتراست.ازاین رو حتماًبایدآنهارابالعاب بپوشانند.این نوع چینی هاخودبه دودسته تقسیم می شوند:
" بدل چینی های معمولی که خمیر آنهارنگی است وازاین رو،بالعاب کدر پوشانیده می شود.
" بدل چینی ظریف که خمیرآنهامانندچینی بی رنگ است امابرخلاف چینی درمقابل نورشفاف نیست.معمولاًسطح این نوع چینی ها راازلعاب بی رنگ ورنی مانند وشفاف می پشانندتاظاهری مانندچینی اصل است.
معروف ترین پیشرفتهای فنی دررشته سفالینه سازی ازاین قراراست
1)بدنه ای ازخاک رس ظریف که بدون تردید آبدیده شده است.این ظرف درکوره پخته می شدورنگ آن لیمویی،کرم،زرد،صورتی یاگاهی اوقات سرخ تیره بود.تیغه های کرم یالیمویی رنگ که پیداشده است نشان می دهد که پخت آن دراتمسفراحیاکننده ای انجام شده است.
2)تمام ظروف دارای ضخامت یکنواخت است،آنهایی که بلندیشان بیش از10سانتیمتربود،3/سانتیمتر ضخامت داشتندوبزرگترین آنهاکه پیداشده است30 سانتی مترارتفاعو95/سانتی مترضخامت داشت.
3)گردی کامل وبعضی علاماتی که درموقع چرخ دادن آن بدست آمده نشان می دهدکه لااقل درآنروزچرخ کوزه گری باسرعت کم که پیش درآمدچرخهای فعلی کوزه گری است به کار برده می شده است.
4)تمام ظروف پیداشده دردوغ آب خاک رس بسیار نرمی فرو برده شده بود که سطح آنهارااینقدر صاف کرده است.
5)یک ماده رنگی که ازگرداسید آهن آبدارواکسید منگنز ساخته شده بوددرآمیخته فوق به کاربرده می شد.درپخت دوم این رنگهاسیاه وقهوه ای سیر می شد.
6)پیش ازپایان هزاره چهارم قبل از میلاد چرخ کندروکوزه گری به صورت چرخ تند امروزی درآمد.لااقل این موضوع درموردسفالهایی که سیلک درمرکز ایران تپه حصاردرشمال شرقی ایران پیدا شده است ،صدق می کند.
7)تقریباًدرهمان زمان نوعی ازکوره درایران بوجود آمد که آتشخانه آن درزیر محل سفالها بودویک درآجری آنها راازهم جدامی کرد،کوره هاباید ازاین نوع باشند.تانظارت وبررسی اتمسفر لازم برای تولید رنگهای کرم ونخودی عملی باشد.این نوع کوره ها هنوز درسراسرکشورازطرف کوزه گران وآجرپزان به کاربرده می شودوهنوزهم رنگ نخودی رابرای آجر ترجیح می دهند.
8)سفالهای قالبی درتپه حصار وتل باکون درجنوب ایران پیداشده است.درقسمتهای مختلف کشور قالبهای گلی پخته شده برای تولید زیاد مجسمه های متعلق به سالهای2500 تا1750 قبل ازمیلاد مسیح بدست آمده است.
لعابکاری سفال درقرون وسطی درکاشان متداول گردید،وکاشان تنها چندکیلومتر دورتر ازسیلک است.
گزارشی از فراز ونشیب های صنعت کاشی سرامیک درایران
تولید کاشی وسرامیک 248 برابر شده است اززمان احداث اولین واحد تولیددرایران45 سال می گذرد.روند این این صنعت طی 45 سال گذشته به گونه ای بوده است که ازتولید500 هزار مترمربع درسال 1339 به124 میلیون مترمربع درسال 84 رسیده است (248برابر).بابررسی طرحهای درحال اجرااعم ازواحدهای جدیدوطرحهای توسعه واحدهای درحال کار پیش بینی می شود که روند افزایش ظرفیت درچند سال آینده ادامه داشته باشد وظرفیت اسمی واحدهادرسال1385 به270 میلیون مترمربع ودرسال 1386 به بیش از330میلیون مترمربع برسد.این درحالی است که ظرفیتهای نصب شده درسال های فوق بالاترازمیزان تولید بوده است.به طور کلی تولیدورشدصنعت سرامیک ایران رامی توان به چهار دوره کاملا مجزا تقسیم بندی کرد.1-دوره اول ازسال1338 تاسال 1357سیاست گذاری های صنعتی قبل ازانقلاب درقالب برنامه های 5ساله توسعه وبهموازت آن ایجاد زیرساختهای لازم درابتدای دهه 30 به گونه ای شکل گرفت که سرمایه های حاصل ازبخش تجاری کشور به مسیرایجاد واحدهای کوچک وبزرگ صنعتی وتولید هدایت شود.دربخش صنعت کاشی وسرامیک ایران نیز مشاهده می شود کهموسسان وسرمایه گذارانی که برای اولین باراقدام به احداث کارخانه نموده اند دارای پایگاه بازاری بوده وطبیعتاً سرمایه حاصله نیز منشا تجاری داشته است.سرمایه گذاری واحداث واحدهای اولیه کاشی وسرامیک براساس شرایط وامکانات ذیل صورت گرفت.الف)مزیت نسبی مستتردربسیاری ازپارمترهای تولید مانندمواداولیه،انرژی،نیرو ی کاروغیره.ب)تحولات اجتماعی وتغییرات الگوی تولید ومصرف درصنعت ساختمان وگرایش به استفاده ازمصالح برتردرسالهای پایانی دهه40 وشروع دهه50 الگوی مصرف درصنعت ساختمان خصوصاًدراقلامی مانند کاشی وسرامیک نیز تغییر یافته وگرایش به مصرف کالای لوکس خارجی پیدا کرد.2-دوره دوم ازسال 58 تا1368 باپشت سر گذاشتن التهابات ناشی ازانقلاب وتثبیت نظام جدید سیاست گذاری های صنعتی کشور براساس تز خودکفایی درتولیدبه جای واردات شکل گرفت .تاثیر این سیاست گذاری درصنعت کاشی کشور دراحداث واحدهای جدید وتوسعه کارخانه های احداث شده قبل ازانقلاب نمایان شد.درسال1365 بانظارت وزارت صنایع باخرید انبوه برای تعداد ده کاشی شامل چهار واحد کاشی کف هریک باظرفیت اولیه 750 هزار مترمربع و6واحد کاشی دیوار هریک با ظرفیت اولیه 5/1 میلیون مترمربع گشایش اعتبارشد.درسالهای1372تا1375 مجموع ظرفیت تولید کاشی وسرامیک ایران به حدود20 میلیون متر مربع رسید که نشان دهنده عزم راسخ سیاست گذاران صنعتی کشورومسوولان مربوط به تحقق تز خودکفایی وتولید جایگزین واردات می باشد.3- دوره سوم ازسال 68 تا79 دراین دوره به دلیل پایان یافتن جنگ وتثبیت شرایط داخلی ورونق گرفتن صنایع خصوصاًساختمانی ونیازروز افزون به مصالح ساختمانی من جمله کاشی وسرامیک ،روند سرمایه گذاری ورشد صنعت کاشی وسرامیک باشتاب بیشتری ادامه یافت وباورود تدریجی محصولات واحدهای جدیدالاحداث به بازار داخلی وتامین کامل نیازهای بازار،بخشی ازآن نیزروانه بازارهای بین المللی شد.4-دوره چهارم ازابتدای سال1380تاپایان سال84وپیش بینی تاسال86) همانگونه که قبلاًذکر شدرشد صنعت کاشی وسرامیک ایران طی سه دوره اول (1379-1338)رشد متوازن ومنطبق برنیاز بازار داخلی وتوان صادارتی این صنعت بوده است.باتصویب برنامه سوم توسعه اقتصادی ،اجتماعی کشور وایجاد تسهیلات برای سرمایه کذاری وتشکیل صندوق ارزی هجوم سرمایه گذاران برای احداث واحدهای جدید باصدور سهل وآسان موافقت اصولی وپرداخت تسهیلات توسط شبکه بانکی کشور شروع شد.به طوری که ظرف مدت دوسال بیش از500 میلیون مترمربع موافقت اصولی صادر گردید کهبیش از220 میلیون آن وارد فازاجرایی شد.ازنیمه دوم سال1381 توازن بین مصرف وتولید به هم خورده ودلایل تمایل تولیدکنندگان به صادرات به دلایل زیر است:
1)اشباع بازارداخلی ورسوب کاشی درانبارها وکاهش نقدینگی2)پایین بودن قیمت های صادراتی 3)افزایش مداوم قیمت تمام شده درایران وازدست دادن توان رقابت وتحمل تورم دورقمی هرساله4)کاشی وسرامیک ایران دربازارهای جهانی فاقد brand می باشد.
دست آوردهای سومریان درهنروادبیات،مذهب،وشیوه کلی زندگی ،نه فقط برای جانشینان آنهادربین النهرین،بلکه برای تمام اقوام شرق کهن ،سرمشق واقع شد.دربابل هماننددیگرجوامع کهن،تفاوتی بین هنروصناعت وجودنداشت.اماهنرمندان احترام بسیاری داشتند.مهارت آنهاموهبت مستقیم ائا(خدای خردمندی)دانسته می شد.شاهان سرزمینهای همسایه ،نجاران،بنایان،وآهنگران برجسته بابلی رابرای اجرای کارهای هنری فرامی خواندندوبه هنگام فتح بابل آنهارابه غنیمت میگرفتند.
درحالیکه بابل،خودازنظرمواداولیه غنی نبود،اماموادموردنیازازطری ق تجارت باسوریه،آسیای صغیروایران تامین میگردید.
الف)سفالگری پیش ازاسلام
درشش هزار سال پیش ازمیلاد اولین نشانه پیدایش کوره پخت ،درصنعت سفال دیده می شود ودرسه هزاروپانصد سال پیش ازمیلاد چرخ سفالگری ساده ای که بادست حرکت می کرد ساخته شد.پیدایش چرخ سفالگری تحول بزرگی دراین صنعت به وجودآورد.
ازآغازنیمه سده گذشته باستان شناسان تعدادزیادی ظروف سفالی واشیاء دیگردرمنطقه ای ازمشرق ایران تاعراق وقفقاز رااززیر خاک بیرون آوردند.سفالهای پیش ازتاریخ که دراین منطقه وسیع یافت شده درشیوه وسبک ساختن تقریباً بامختصرتغییر یکنواخت ودرسطح فنی به طرزاعجاب انگیزی پیشرفته است.
نخستین نمونه های آن از شوش درایلام که اولین سکونتگاه ایرانیان درپای فلات ایران بود به دست آمد.سفالهای شوش نه تنهامربوط به خود شوش است بلکه سفالینه هایی که ازتپه موسیان در160 کیلومتری شوش وازسومروتل حلف درعراق وازشمال غربی هندوستان وبلوچستان، یاازفلات ایران درتپه گیان وتپه حصاروتورنگ تپه وسیلک، یادرقسمت شرق تاآنائو کهامروزدرتکستان روسیه است جزو طبقه سفالهای شوش نامیده می شود.
سفالهایی که بنام شوش اول معروف است متعلق به زمانی است که از3500تادرحدود2500 پیش ازمیلاد مسیح می باشد.دراینجابایدمتذکرشدکه مددمانی باتمدن نوسنگی نیز درایالت کانسوی چین پیدا شدند وظروف سفالی آنها ویژگیهای همانندظروف سفالی شوش ازلحاظ روش وفن تولید دارد.
ب)سفالگری بعدازاسلام
تازیان درزمان کوتاهی سراسرخاک ایران راگشودند،اشغال ایران ازطرف تازیان ابتدااثری درکارسفالسازی نداشت، اماوقتی که درسال750 میلادی خانواده ایرانی ابوالعباس برتخت خلافت بغداد تکیه زد،فعالیت فرهنگی ایرانیان باردگرآغاز گردید.اسلام بکاربردن ظرفهای گران قیمت فلزی به ویژه زروسیم راممنوع کرده است.ازاینروباردگرطبقه حاکمه خریدارظرفهای سفالی شدندوآماده شدندکه سفالهایی که بسیار خوب آراسته شده وازلحاظ هنری درسطح والایی قرار داشت بخرند.رفته رفته پیشینه سفالگری دربسیاری ازمراکز سفالسازی ایران بنیاد گرفت وصاحبان این کارگاههااستادان فن رابه کارگرفتند. نوشته ای که درسنگ محراب امامزاده یحیی ورامین درنزدیکی تهران هست ،افتخارساختن محراب رابه سه کس یعنی سفالساز،طراح نقشه وخوش نویس می دهد.
ازلحاظ تاریخی دوره اسلامی به سه بخش تقسیم می گردد:
1)دوره اولیه اسلامی تاآغاز سده یازده میلادی
2)دوره میانی اسلامی شامل پادشاهی سلجوقیان ومغولها
3)دوره متأخراسلامی اززمان صفویه تابه امروز
*دوره اولیه اسلام
دردوره اولیه اسلام،سفالساز افتاده ومتواضع ایرانی درهمان زمینه پارتها وساسانیان کارمی کرد.ظرفهای وی بی لعاب بودودرقالب فشاری هاآن راآراسته کرده،تزیین می داد ویاظرفهایی ازلعاب آبی یافیروزه ای می ساخت .اینگونه قالبها ی فشاری ازخاک رس بی لعاب ساخته می شد وپیش ازپختن آن رابرای آرایش ظرف کنده کاری می کردند.
دردوره اولیه سفالگری ظرفهای چینی که ازچین آورده شدسبب تشویق وتحریک ایرانیان درتوسعه صنعت سفالسازی شد.ثعالبی و بیرونی دونفرازمورخین مشهور درباره ی انواع سفالهایی که ازچین آورده شد شرحی نگاشته ومرغوبیت آن را ستوده اند.
محمدبنالحسین می نویسد که فرماندارخراسان درسال 1059 میلادی بیست تکه ظروف چینی ازکشورچین دریافت کردوآن رابه بارگاه خلیفه بغداد فرستاد،وسفالسازان داخلی راتشویق به ساختن سفالهای شبیه به آن کرد.درحقیقت دراثر تشویق فرمانداران وحکام محلی،نوآوریهاواختراعات زیادی درفن بدل چینیسازی وتقلید چینیهای دوره تانگ درایران به وجودآمد.
سفالسازان ایرانی درتقلید ازچینیهای سبک تانگ درایران به وجود آمد.سفالسازان ایرانی درتقلید ازچینیهای سبک تانگ آنقدر استاد بودند،که درنظر اول همه مصنوع آنها رابه جای چینی اصل می گرفتند.
کوششی که سفالسازان ایرانی درتقلید چینیهای کشور چین دردوره های اولیه اسلام کرده اند سبب کشف مجدد لعاب مینایی قلع گردید.درسده ی هشتم پیش ازمیلاد مسیح آشوریهااکسیدروی رادرلعابهای سربی خود برای بدست آوردن رنگ سفید کدر به کاربرده اند.
چون آخرین کاربرای این فن درخاورنزدیک رامی توان ازآجرهای لعابی که درشوش وتخت جمشید درسده ی پنجم ساخته شده است ثابت کرد،بنابراین وقتی می گوییم بعداز1500 سال دوباره آن رابازیافتند بی دلیل نیست. این لعاب جدید که سطح کاملاً سفید درست می کرد،کاربردگل ورس سفید راازبین برد وازایران به سرعت به تمام کشورهای اسلامی تااسپانیا گسترش یافت .درآنجاپایه واساس سفالسازی اسپانیایی _ آفریقایی گردید که درجزیره اسپانیایی مایورکا ساخته می شد،ازآنجا به نام ماجولیکابه ایتالیا آمدوطولی نکشید که ایتالیا به آلمان وهلند وانگلستان رفت.درهلندوانگلستان به نام چینی آلات دلفت معروف گردید.
یکی دیگرازاختراعات ایرانیان درصنعت سفالسازی رنگهای مینایی بود که قبلاًدرسال 883میلادی آغاز گردیده بود.اشیایی که رنگ مینایی برآنهازده شده است _سفالسازان چینی هیچگاه این رنگ رابه کارنبرده اند_درکارگاه ههای کوزه گری فوسطاط نزدیک قاهره ودرعراق پیداشده است.ولی بیشتر دانشمندان امروزه براین باورند که رنگ مینایی یک اختراع ایرانی است.رنگ مینایی دراسپانیای آفریقا درکارگاه های کوزه گری معروف پاترنا ووالنسیابه کاربرده می شد ودرسال 1500 میلادی به ایتالیا رسید.
سه نوع رنگ مینایی وجود داردک
1)رنگ مینایی طلایی ساده روی زمینه سفید
2)رنگ مینایی جگری درزمینه سفید یا مخلوط باسایر رنگها
3)رنگ مینایی چند رنگ بادرخشندگی فلز مس یانقره،یااگرروکش آن بسیارنازک باشد،رنگ مینایی زرد ،قهوه ای یازیتونی برزمینه سفید.رنگ مینایی درزمان سلاطین سلجوق ومغول درکاشان به اوج تکامل خود رسید.
*دوره میانی
درزمان سلجوقیان(1037-1147)میلادی جهش چشمگیری درتمام هنرها،صنایع وعلوم پدیدآمد.بااینکه سلجوقیان دراصل ترک بودندولی خودراباروش زندگی ایرانیان تطبیق دادند.درموردسفالسازی این دوره بایدگفت(عصرطلایی چینی سازیست)دراین دوره تمام روشهای فنی شناخته شده به کاربرده می شد:حکاکی،برجسته کاری،شبکه سازی،قلمزنی رنگ زیریاروی لعاب،مینا کاری.
چنین به نظر می آیدکه درآن دوره نقاشان وطراحان استاد سفالساز رایاری می کردند واین امری عادی بوده است.کوشش مستمر سفالسازان ایرانی برای اینکه بتوانندباچینیهاولعابهای ساخت کشور باستانی چین برابری کنند موجب بوجودآمدن دواختراع درایران گردید،اولین اختراع ترکیب خمیر نرم باآمیخته زیادی از درکوهی ودیگرکشف مجدد لعاب قلیانی که برای آخرین باردرمصرباستان به کارمی رفت.
دانه های درکوهی وخمیرشیشه ای لعاب قلیایی رابه خاک رس اضافه میکردند ،پس از پختن رویه ی نیمه شفاف وسخت وبه هم چسبیده ای به دست می آمدواین همانند ماده وخمیری بودکه درسده ی هجدهم دراروپا به عنوان خمیر نرم چینی شناخته شده بود. برای به دست آوردن لعاب شفاف با اکسید قلع کار می کردند.تنه ی ظرف رااغلب کنده کاری کرده وبالعاب یکدست می پوشاندند،این فن رالقابی می گفتند.
متداول شدن لعابهای قلیایی سبب شدکه فن رنگ آمیزی جدید بوجود آمد.آمیخته مس درلعاب سرب معمولاً رنگ فیروزه ای تیره یاسبز زنده بوجود می آوردند،ولی همین مس درلعاب قلیلیی رنگ نیلی سیر درست می کرد.لاجوردکاشی(کوبالت) درلعاب قلیایی رنگ آبی مشکی (لاجوردی) می ساخت.درنزدیکی قم وکاشان معادن لاجورکاشی (کوبالت)هست واحتمال دارد که استفاده ازکوبالت ازهمانجا آغازگردیده باشد.ازجمله لعابهای دیگری که عموماً درلعابهای قلیایی به کارمی رفت عبارتنداز:فیروزه ای روشن،سبز روشن،یشمی، سرخ ارغوانی وزرد ملایم که اغلب آرایه زرهم به آن افزوده می شد.ترکیب طلادرلعاب یابه صورت زر گداخته ویابه حالت سریشی بود.
بااستفاده ازاین زرورق ،کوزه گرایرانی دوشیوه تازه لعابسازی پیداکردکه به نام مینایی وهفت رنگ شناخته می شد.برای ساختن لعاب مینایی کوزه گر،خمیر شیشه ی قلیایی ورنگیزه هارادرکوره می گداخت وبه صورت لعاب مورد نیاز می آورد.پس از خنک شدن آن راگرد می کردندوهنگامی که این لعاب روی ظرف داده شده به کوره برده می شد رنگش تغییر نمی کرد ونقاش وتزیینکارقبل ازوقت می دانست که لعاب پس از پخته شدن ،چه رنگی خواهد داشت وهمین امر سبب شد که دامنه ی تعداد رنگهاراگسترش دهد.
سفال وسرامیک درایران
سفال یکی از مهم ترین وقدیمی ترین دست ساخته های هنربشری است که ازآغازکارسفالگری تاکنون هم چنان پایدار مانده است.مردم سرزمین به سبب موقعیت خاص جغرافیاییو قرار گرفتن برسر راه شاهراه تمدن ها،نه تنها ازنخستین سازندگان آثارسفالی بوده اند بلکه چیره دست ترین سازنده به شمارمی رفته اند.درایران درچهارمنطقه مسکونی،سفالگری رواج داشته است:
1-منطقه غرب کوه های زاگرس نزدیک کرمانشاهان2-کرانه های جنوبی دریای خزر3-شمال غرب آذربایجان4-جنوب شرق ایران درحاشیه کویرونواحی مرکزی ایران نیزسفال هایی باقدمت هشت هزار ساله به چشم می خورد.کهن ترین اشیای سفالی به دست آمده درکاوش های باستانی ایران آثار مکشوفه ازکنج دره تپه دراستان کرمانشاه است که به هزاره هشتم قبل میلاد برمی گردد.همین طور مناطقی چون غتری درجنوب مازندران نزدیکی بهشهر(هشتم قبل میلاد)ودرمرحله دوم منطقه زاغه دردشت قزوین،چشمه علی نزدیک تهران وتپه سیلک کاشان.
سفالهای مکشوفه ازنقاط مذ کور خشن ودارای مغزنرم است که موادی مانند کاه خرد شده وسبزیجات ریز برای چسبندگی به مخلوط اولیه یعنی آب وخاک افزوده اندوچرخ سفالگری هنوزمورداستفاده قرارنگرفته است وهمین طور حرارت کوره قابل کنترل نبوده است وسفال کاملاًسخت ویکرنگی بدست نمی آمده است وگاهی مغزبه علت کمی درجه حرارت خاکستری متمایل به سیاه باقی مانده است(هزاره ششم ق.م)مرحله بعدسفالسازی تکامل بیشتری می یابدووازشن نرم وپودرشن به همراه خاک استفاده می کردندتاظروفی باجداره بسیار ظریف ونازک بسازند.دراین دوره ساخت ظروف باکف مقعر وبدنه محدب آغاز شد.درهزاره چهارم ق.م بااختراع چرخ سفالگری واستفاده ازآن درشکل بخشیدن به ظروف سفالی تحولی جدید درصنعت سفالسازی آغاز می شودوهم چنین تزیینات روی ظروف تنوع بیشتری پیدامی کند.
سفالگری در حال حاضر :
سازمان صنایع دستی ایران از بدو تأسیس خود کوشیده است با شناسایی مناطقی که کار سفالگری هنوز در آن وجود دارد ، با حفظ اصالت های بومی ، به توسعه و اشاعه این صنعت قدیمی و پر پیشینه بپردازد . سعی سازمان صنایع بر این بوده است که با بالابردن کیفیت جنس و طرح سفالهای مناطق مختلف کشور به مصرفی کردن محصولات سفالی در سطح شهرها (علاوه بر مصرف روستایی و بومی آن ) بپردازد و درقالب این سیاست از موفقیت قابل توجهی به صورت صادر کردن سفال ایران به خارج نیز برخوردار بوده است .
طرز کار سفال سازان ایران وهمچنین ابزار کار آنان کم و بیش همانند است ، صنعتگران محلی که غالباً کار اصلی شان کشاورزی و سایر مشاغل روستایی است در اوقات فراغت خود به تولیدسفال می پردازند و معمولاً در فصل زمستان که وقت بیشتری دارند ، خاک مصرفی سالانه خود رااز معادن نزدیک استخراج می کنند . ( باید خاطرنشان ساخت که خاکهای معمولی ناخالصی هایی از قبیل ماسه ، آهک و غیره دارند که برای ساختن سفال مناسب نیست . ) سپس خاکهای استخراج شده رادرمحلی نزدیک کارگاه انبار می نمایند .
کارگاههای سفال سازی همیشه درنزدیکی معادن خاک قابل استفاده سفالگری به وجودمی آید زیرا مقرون به صرفه نخواهد بود که خاک را از محل دوردستی به کارگاه بیاورند . ترکیبات خاک هرناحیه ای کم وبیش با ناحیه دیگر فرق دارد . مثلاً خاک لالجین همدان کمی شبیه به خاک علی آبادتهران است ، ولی با خاک قمشه (شهرضا) و باخاک مشهد تفاوت زیادی دارد. خاک لواسان که دارای چسبندگی زیاد است به تنهایی نمی تواند مصرف شود و آنرا برای اصلاح خاکهایی که چسبندگی کافی ندارند به کار می برند و خاک شمال به علت وجود ترکیبات آهن ، قرمز رنگ است .
درایران به طور کلی دونوع خاک مورداستفاده سفال سازان قرار می گیرد : خاک رس که در همدان ، تهران ، گیلان ، مازندران ، اصفهان و به طور کلی دربیشتر نقاط ایران وجود داردو دیگر خاک سفید که ترکیبی از کوارتز ، کائولن و سیلیس است و در بعضی نقاط ایران مانند زنوز آذربایجان ، منگاباد ، میبد یزد ، استهبان فاس و شهرضا قابل تأمین است .
چگونگی دستگاههای سرامیک وسفال سازی
الف) نحوه اجرای کار :
دستگاه سرامیک سازی تشکیل شده ازدو رکاب که وسیله اهرمی عمودی به صفحه فلزی مدوری متصل است و یا باپا ویابه وسیله دینام برق صفحه مزبور به حرکت در می آید و استاد کارپشت دستگاه روی سکو ، طوری نشسته که صفحه مدور جلوی روی او قرار دارد و با پا و یا دینام آنرا می چرخاند .روی صفحه مقدار دو سه کیلیو گل های خمیرشده قرار داردو تقریباً حالت قالبها را به آن می دهند که بستگی داردبه جنسی که می خواهند بسازند . سپس مقدار گل خمیر شده را با دست نیز به شکل تقریبی جنسی درآورده و چون ظروف موردساخت دارای گودی می باشد، گودی آن رابه طور وارونه روی خمیر قالب روی صفحه قرار می دهند و چون مرتب صفحه در حال چرخش است به وسیله تیغهای فلزی رویه آنراصاف می نمایند و یا به کمک همان تیغه ها شیارهایی به آن داده تا تزئین گردند . پس از آنکه تزئین داده شدآنهابه مدت دو تاسه روز در آفتاب می چینند تا خشک شود .
لازم به یادآوری است اگر مرحله لگدکردن و ماساژ گل ها کم باشد موقعی که در آفتاب برای خشکشدن می گذارند ترک ترک می شود و ممکن است خرد گردد .
مصنوعات عمده ای که در میبد ساخته می شود عبارتنداز : گلدان ، انواع ظروف ، قندان ، کوزه ، قلیان ، میوه خوری ، شیرینی خوری و
سرامیک
دید کلی اززمانی که انسان غارنشینی رابه قصد یافتن مکان زیت بهتر ،پشت سرگذاشت ،بامصالح ساختمانی سروکارپیداکرده بوده.بدیهی است که این مواد ازنوع موجوددرطبیعت بود،مانند پوست برای بناکردن خیمه ویاسنگ برای تهیه مسکن دائمی.بعدهابشر آموخت که ازقطعات چوب وتخته ومیخ وپیچ برای استحکام بنااستفاده کند وموادی مانند آهک ،ساروج وسیمان رابرای اتصال محکم تر قطعات سنگ ویاچوب به یکدیگر بکار بگیرد،ولی خاک رس مهمترین ماده اولیه تهیه بسیاری ازمصالح ساختمانی است.خاک رس به صورت ناخالص درتهیه کوزه، گلدانهای گلی،ظروف سفالی،اشیاولوله های سفالی، سرامیک ،سیمان وبه صورت خالص ،درتهیه ظروف چینی و....مصرف می شود.
تعریف ازنظر واژه :سرامیک به کلیه جامدات غیرآلی وغیرفلزی گفته می شود.
ازنظرساختار شیمیایی: کلیه موادی که ازمخلوط خاک رس باماسه وفلدسپار دردمای بالا بدست می آیند وتوسط توده شیشه مانندی انسجام یافته وبسیارسخت وغیرقابل حل درحلالهاوتقریباًگدازناپذی ر می باشند،سرامیک نامیده می شوند.
*نقش اجزای سه گانه درسرامیک
خاک رس:موجب نرمی وانعطاف وتشکیل ذرات بلوری سرامیک می شود.
ماسه :قابلیت چین خوردن ،پس ازخشک وگرم شدن وتشکیل ذرات بلوری سرامیک را کاهش می دهد.
فلدسپار:درکاهش دادن دمای پخت وتشکیل توده شیشه ای وچسباننده ذرات بلوری سرامیک موثراست.
خواص سرامیکها بسته به نوع ودرجه خلوص هریک ازاجزای اصلی ،مواد افزودنی،لعاب،زمان حرارت دادن ،مواداکسنده وکاهنده های موجوددرمحیط،تغییر می کند.درقرن حاضر صنعت سرامیک سازی توسعه وتنوع شگرفی یافته واهمیت وکاربردهای آن نیز وسعت پیدا کرده است.
انواع سرامیکها
سرامیکهای ویژه( برق):که عایقهای خوبی برای گرماوبرق هستند ودرآنهاازal2o3وzr2o3 استفاده می شود.
سرامیکهای مغناطیسی :دراین نوع سرامیک ازاکسیدهای آهن استفاده می شود.مهمترین کاربرد آنهادرتهیه عنصرهای حافظه درکامپیوتر است.
سرامیکهای شیشه ای:وقتی شیشه معمولی پس ازتهیه دردمای بالایی قرارگیرد،تعدادقابل توجهی ازذرات بلور درآن تشکیل می شودوخاصیت شکنندگی آن کم می گردد وبرخلاف شیشه های معمولی دیگر،ایجاد یاپیدایش شکاف کوچک درآنها ساری نمی باشد،یعنی این شکافها خود به خود پیشرفت نمی کنند. ازاین نوع سرامیکها برای تهیه ظروف آشپزخانه یاظروفی که برای حرارت دادن لازم باشند ،استفاده می شود که آن رااصطلاحاً پیروسرام می گویند.
لعابها وانواع آنها
لعابها طیف وسیعی ازترکیبات آلی ومعدنی رادربر می گیرند.لعاب مربوط به سرامیک معمولاً مخلوط شیشه مانندی متشکل ازکوارتز،فلدسپار واکسید سرب(pbo)است.این اجزااراپس ازآسیاب شدن ونرم کردن به صورت خمیری رقیق درمی آورند.آنگاه وسیله سرامیکی مورد نظررادراین خمیر غوطه ور کرده وپس ازسردوخشک شدن ،آن رادرکوره تادمای معین حرارت میدهند.پس ازلعاب دادن روی چینی ،روی آن مطالب مورد نظر رامی نویسند ویاطرح موردنظر رانقاشی می کنندودوباره روی آن رالعاب داده ویک بار دیگر حرارت می دهند.دراین صورت وسیله مورد نظر پرارزش ترونوشته وطرح روی آن بادوام تر می شود.
انواع چینی ها ازانواع سرامیک محسوب می شوند وبه دودسته چینی های اصل یا سخت وچینیهای بدلی تقسیم می شوند.
*چینی های اصل
" چینی سیلیسی :این نوع چینی لیموژمعروف است ،درکشورهای فرانسه ،ژاپن وچین تهیه می شود.مواداولیه آن خاک چینی سفید ،شن سفیدوفلدسپار است.
" چینی ظرف: که می توان آن نوعی شیشه کدر دانست، مانندچینی معروف به سور.ازویژگی های این نوع چینی آن است که لعاب رنگی رابه خود می گیرد.
"چینی آلومینیوم دار:این نوع چینی به نام چینی ساکس وبایودرفرانسه تهیه می شودودارای cao2وsio3o2alاست.
*چینی های بدلی
خمیراین نوع چینی ها ترکیبی حدواسط ازخمیرسفال وخمیرچینی های ظریف است.درنتیجه سختی آنهاازچینی های اصل کمتراست.ازاین رو حتماًبایدآنهارابالعاب بپوشانند.این نوع چینی هاخودبه دودسته تقسیم می شوند:
" بدل چینی های معمولی که خمیر آنهارنگی است وازاین رو،بالعاب کدر پوشانیده می شود.
" بدل چینی ظریف که خمیرآنهامانندچینی بی رنگ است امابرخلاف چینی درمقابل نورشفاف نیست.معمولاًسطح این نوع چینی ها راازلعاب بی رنگ ورنی مانند وشفاف می پشانندتاظاهری مانندچینی اصل است.
معروف ترین پیشرفتهای فنی دررشته سفالینه سازی ازاین قراراست
1)بدنه ای ازخاک رس ظریف که بدون تردید آبدیده شده است.این ظرف درکوره پخته می شدورنگ آن لیمویی،کرم،زرد،صورتی یاگاهی اوقات سرخ تیره بود.تیغه های کرم یالیمویی رنگ که پیداشده است نشان می دهد که پخت آن دراتمسفراحیاکننده ای انجام شده است.
2)تمام ظروف دارای ضخامت یکنواخت است،آنهایی که بلندیشان بیش از10سانتیمتربود،3/سانتیمتر ضخامت داشتندوبزرگترین آنهاکه پیداشده است30 سانتی مترارتفاعو95/سانتی مترضخامت داشت.
3)گردی کامل وبعضی علاماتی که درموقع چرخ دادن آن بدست آمده نشان می دهدکه لااقل درآنروزچرخ کوزه گری باسرعت کم که پیش درآمدچرخهای فعلی کوزه گری است به کار برده می شده است.
4)تمام ظروف پیداشده دردوغ آب خاک رس بسیار نرمی فرو برده شده بود که سطح آنهارااینقدر صاف کرده است.
5)یک ماده رنگی که ازگرداسید آهن آبدارواکسید منگنز ساخته شده بوددرآمیخته فوق به کاربرده می شد.درپخت دوم این رنگهاسیاه وقهوه ای سیر می شد.
6)پیش ازپایان هزاره چهارم قبل از میلاد چرخ کندروکوزه گری به صورت چرخ تند امروزی درآمد.لااقل این موضوع درموردسفالهایی که سیلک درمرکز ایران تپه حصاردرشمال شرقی ایران پیدا شده است ،صدق می کند.
7)تقریباًدرهمان زمان نوعی ازکوره درایران بوجود آمد که آتشخانه آن درزیر محل سفالها بودویک درآجری آنها راازهم جدامی کرد،کوره هاباید ازاین نوع باشند.تانظارت وبررسی اتمسفر لازم برای تولید رنگهای کرم ونخودی عملی باشد.این نوع کوره ها هنوز درسراسرکشورازطرف کوزه گران وآجرپزان به کاربرده می شودوهنوزهم رنگ نخودی رابرای آجر ترجیح می دهند.
8)سفالهای قالبی درتپه حصار وتل باکون درجنوب ایران پیداشده است.درقسمتهای مختلف کشور قالبهای گلی پخته شده برای تولید زیاد مجسمه های متعلق به سالهای2500 تا1750 قبل ازمیلاد مسیح بدست آمده است.
لعابکاری سفال درقرون وسطی درکاشان متداول گردید،وکاشان تنها چندکیلومتر دورتر ازسیلک است.
گزارشی از فراز ونشیب های صنعت کاشی سرامیک درایران
تولید کاشی وسرامیک 248 برابر شده است اززمان احداث اولین واحد تولیددرایران45 سال می گذرد.روند این این صنعت طی 45 سال گذشته به گونه ای بوده است که ازتولید500 هزار مترمربع درسال 1339 به124 میلیون مترمربع درسال 84 رسیده است (248برابر).بابررسی طرحهای درحال اجرااعم ازواحدهای جدیدوطرحهای توسعه واحدهای درحال کار پیش بینی می شود که روند افزایش ظرفیت درچند سال آینده ادامه داشته باشد وظرفیت اسمی واحدهادرسال1385 به270 میلیون مترمربع ودرسال 1386 به بیش از330میلیون مترمربع برسد.این درحالی است که ظرفیتهای نصب شده درسال های فوق بالاترازمیزان تولید بوده است.به طور کلی تولیدورشدصنعت سرامیک ایران رامی توان به چهار دوره کاملا مجزا تقسیم بندی کرد.1-دوره اول ازسال1338 تاسال 1357سیاست گذاری های صنعتی قبل ازانقلاب درقالب برنامه های 5ساله توسعه وبهموازت آن ایجاد زیرساختهای لازم درابتدای دهه 30 به گونه ای شکل گرفت که سرمایه های حاصل ازبخش تجاری کشور به مسیرایجاد واحدهای کوچک وبزرگ صنعتی وتولید هدایت شود.دربخش صنعت کاشی وسرامیک ایران نیز مشاهده می شود کهموسسان وسرمایه گذارانی که برای اولین باراقدام به احداث کارخانه نموده اند دارای پایگاه بازاری بوده وطبیعتاً سرمایه حاصله نیز منشا تجاری داشته است.سرمایه گذاری واحداث واحدهای اولیه کاشی وسرامیک براساس شرایط وامکانات ذیل صورت گرفت.الف)مزیت نسبی مستتردربسیاری ازپارمترهای تولید مانندمواداولیه،انرژی،نیرو ی کاروغیره.ب)تحولات اجتماعی وتغییرات الگوی تولید ومصرف درصنعت ساختمان وگرایش به استفاده ازمصالح برتردرسالهای پایانی دهه40 وشروع دهه50 الگوی مصرف درصنعت ساختمان خصوصاًدراقلامی مانند کاشی وسرامیک نیز تغییر یافته وگرایش به مصرف کالای لوکس خارجی پیدا کرد.2-دوره دوم ازسال 58 تا1368 باپشت سر گذاشتن التهابات ناشی ازانقلاب وتثبیت نظام جدید سیاست گذاری های صنعتی کشور براساس تز خودکفایی درتولیدبه جای واردات شکل گرفت .تاثیر این سیاست گذاری درصنعت کاشی کشور دراحداث واحدهای جدید وتوسعه کارخانه های احداث شده قبل ازانقلاب نمایان شد.درسال1365 بانظارت وزارت صنایع باخرید انبوه برای تعداد ده کاشی شامل چهار واحد کاشی کف هریک باظرفیت اولیه 750 هزار مترمربع و6واحد کاشی دیوار هریک با ظرفیت اولیه 5/1 میلیون مترمربع گشایش اعتبارشد.درسالهای1372تا1375 مجموع ظرفیت تولید کاشی وسرامیک ایران به حدود20 میلیون متر مربع رسید که نشان دهنده عزم راسخ سیاست گذاران صنعتی کشورومسوولان مربوط به تحقق تز خودکفایی وتولید جایگزین واردات می باشد.3- دوره سوم ازسال 68 تا79 دراین دوره به دلیل پایان یافتن جنگ وتثبیت شرایط داخلی ورونق گرفتن صنایع خصوصاًساختمانی ونیازروز افزون به مصالح ساختمانی من جمله کاشی وسرامیک ،روند سرمایه گذاری ورشد صنعت کاشی وسرامیک باشتاب بیشتری ادامه یافت وباورود تدریجی محصولات واحدهای جدیدالاحداث به بازار داخلی وتامین کامل نیازهای بازار،بخشی ازآن نیزروانه بازارهای بین المللی شد.4-دوره چهارم ازابتدای سال1380تاپایان سال84وپیش بینی تاسال86) همانگونه که قبلاًذکر شدرشد صنعت کاشی وسرامیک ایران طی سه دوره اول (1379-1338)رشد متوازن ومنطبق برنیاز بازار داخلی وتوان صادارتی این صنعت بوده است.باتصویب برنامه سوم توسعه اقتصادی ،اجتماعی کشور وایجاد تسهیلات برای سرمایه کذاری وتشکیل صندوق ارزی هجوم سرمایه گذاران برای احداث واحدهای جدید باصدور سهل وآسان موافقت اصولی وپرداخت تسهیلات توسط شبکه بانکی کشور شروع شد.به طوری که ظرف مدت دوسال بیش از500 میلیون مترمربع موافقت اصولی صادر گردید کهبیش از220 میلیون آن وارد فازاجرایی شد.ازنیمه دوم سال1381 توازن بین مصرف وتولید به هم خورده ودلایل تمایل تولیدکنندگان به صادرات به دلایل زیر است:
1)اشباع بازارداخلی ورسوب کاشی درانبارها وکاهش نقدینگی2)پایین بودن قیمت های صادراتی 3)افزایش مداوم قیمت تمام شده درایران وازدست دادن توان رقابت وتحمل تورم دورقمی هرساله4)کاشی وسرامیک ایران دربازارهای جهانی فاقد brand می باشد.