memol
10-10-2009, 03:17 PM
محمد هادي راد
عضو هيأت علمي مركز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي استان يزد
يزد ـ بلوار آزادگان ـ مركز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي استان يزد ـ صندوق پستي 571ـ89165
خلاصه
بنه و خنجوك از جمله گياهان چوبي مناطق خشك و نيمه خشك كشور مي‌باشند كه جدا از ارزش‌هاي زيست محيطي بي شماري كه دارند مصارف دارويي و صنعتي گسترده‌اي نيز به همراه دارند . جنبه‌هاي دارويي و صنعتي اين دو گياه و بويژه بنه كاملاً روشن است . صمغ بنه مصارف دارويي و صنعتي زيادي داشته و از ميوه آن به عنوان گياه دارويي در رفع سردرد استفاده ميشود. صمغ خنجوك نيز مصارف دارويي زيادي داشته و شاخ وبرگ و ميوه گياه نيز در طب سنتي جايگاه خاصي دارد. گال خنجوك نيز قابض و تسكين دهنده درد معده و سرفه و نرم كننده سينه مي‌باشد. در اين تحقيق با هدف معرفي قابليت‌ها به عوامل مؤثر بر پراكنش بنه و خنجوك در استان يزد پرداخته و فاكتورهاي اكولوژيكي موثر بر اين امر مورد ارزيابي قرار مي‌گيرد . درختان بنه و خنجوك در استان يزد در شرايط اكولوژيكي بسيار گسترده پراكنش يافته بگونه‌اي كه سطحي حدود 570000 هكتار را به عنوان رويشگاه به خود اختصاص داده اند.
واژه هاي کليدي : رويشگاه، بنه، خنجوک .
مقدمه
اندام‌هاي مختلف درختان بنه و خنجوك مصارف دارويي و صنعتي گسترده‌اي دارد . بهره برداري از درختان بنه با هدف توليد صمغ و استفاده از آن در امور دارويي و صنعتي موضوعي است كه اقتصاد بخشي از جنگل نشينان در ناحيه رويشي زاگرس را تشكيل مي‌دهد. اگر چه بهره برداري از درختان بنه و خنجوك مي‌تواند اثرات سوء فيزيولوژيكي و ضعف درخت را در بر‌داشته باشد. ليكن دقت در بهره برداري و به كارگيري روشهاي صحيح مي‌تواند خسارت را به حداقل ممكن برساند. بهره گيري از ميوه، برگ، صمغ ترشح يافته بصورت طبيعي و گال‌هاي اين دو گياه نيز كاربردهاي زياد دارويي دارد (1). شناخت دقيق رويشگاههاي طبيعي گياهان دارويي ضمن روشن شدن پتانسيل‌هاي موجود،امكان توسعه و بهره برداري صحيح را به خوبي فراهم مي‌سازد. ضمن اينكه قابليت‌ها و محدوديت‌هاي هر منطقه را نيز براي توسعه و بهره برداري اقتصادي روشن مي‌نمايد. منابع مختلف به وجود پايه‌هاي از بنه و خنجوك در جوامع گياهي مختلف از جمله جامعه بنه- بادام در مناطق مختلف استان اشاره داشته اند(4، 3، 2).
مواد و روشها
پس از شناسايي رويشگاههاي مختلف بنه و خنجوك در استان نسبت به انتقال آنها بر روي نقشه‌هاي 1:50000 و 1:250000 توپوگرافي اقدام و نقشه پراكنش تهيه گرديد. با انتقال نقشه پراكنش بر روي نقشه‌هاي زمين شناسي،قابليت اراضي، اقليم، هم دما و هم باران و ساير شرايط اكولوژيكي حاكم، همچنين كيفيت رويشگاههاي مختلف مورد مطالعه قرار گرفت .
نتايج و بحث
بنه وخنجوك در استان يزد در دو ناحيه رويشي زاگرس و ايران و توراني پراكنش داشته و جوامع منفرد يا مخلوط از هر دو گونه را تشكيل مي‌دهند . ناحيه رويشي زاگرس كه در قسمت جنوبي استان قرار دارد سطح كوچكي را در حدود 62000 هكتار به خود اختصاص داده كه متراكم ترين جنگل‌هاي بنه را درخود جاي داده است. اقليم حاكم برجنگل‌هاي اين منطقه از خشك بياباني معتدل تا نيمه خشك معتدل متغيير است. ميزان بارندگي نيز متغيير بوده بگونه‌اي كه بيشترين مقدارباران دركرخنگان با 359 ميليمتر مي‌باشد. بهره برداري از صمغ بنه در اين منطقه محدود و تنها از صمغ‌هاي ترشح يافته بصورت طبيعي استفاده‌هاي دارويي ميشود. كاربرد ميوه بنه به عنوان دارو و همچنين بخشي از آجيل و تنقلات درمنطقه به خوبي رواج دارد. ميزان تراكم درختان بنه در اين منطقه بطور متوسط 32 اصله در هكتار مي‌باشد كه عمدتاً بر روي كوهها، تپه‌ها و فلاتها و تراسهاي فوقاني قرار دارند كه از نظر زمين شناسي داراي تراسهاي آهكي، شيست، مرمر و دولوميت مي‌باشند. ارتفاع اين ناحيه رويشي از 1700 متر آغاز و تا 2500 متر ادامه دارد. عدم بهره برداري از صمغ آنها و قرق بودن منطقه براي بهره‌برداري از عوامل ديگر شادابي درختان مي‌باشد، ناحيه رويشي ايران و توراني كه بخش عمده‌اي از سطح استان را در بر گرفته است داراي 512000 هكتار رويشگاه بنه و خنجوك مي‌باشد. درختان بنه و خنجوك به صورت جوامعي منفرد و يا با يكديگر در اين ناحيه رويشي به چشم مي‌خورند بگونه‌اي كه 7 درصد به بنه،54/46 درصد به خنجوك و 46/46 درصد به بنه و خنجوك با يكديگر اختصاص دارد، به عبارتي در 93 درصد از رويشگاههاي مورد مطالعه خنجوك و 53 درصد بنه قابل روئيت است . آمار فوق دامنه سازگاري و بردباري خنجوك نسبت به بنه را نشان مي‌دهد . در مناطقي كه بنه پراكنش دارد ارتفاع از سطح دريا حداقل 1800 و حداكثر 2500 متر و درمناطقي كه خنجوك پراكنش دارد حداقل 1300 متر ( در سياه كوه) و حداكثر 2100 متر مي‌باشد. عمده مناطق پراكنش بنه و خنجوك بر روي اراضي كوهستاني بوده كه شامل آهك همراه با كنگلومرا، ماسه سنگ و گرانيت و آهك توده‌اي و دولوميت، شيل، مرمر و شيست مي‌باشد . تحمل خنجوك به تنوع بستر رويش بيشتر از بنه بوده و امكان استقرار آن در شرايط متنوع تر زمين‌شناسي وجود دارد. اقليم حاكم بر رويشگاههاي بنه و خنجوك در اين ناحيه رويشي عمدتاً فرا خشك سرد تا خشك بياباني معتدل مي‌باشد. تحمل خنجوك نسبت به بنه به شرايط نامساعد اقليمي نيز كاملاً‌مشهود است. در پايان اين بخش مي‌توان به اين نكته اشاره نمود كه به جز ناحيه رويشي زاگرس،در ناحيه رويشي ايران وتوراني به علت پراكنش گسترده خنجوك نسبت به بنه و شرايط نامساعد اكولوژيكي حاكم بر استان، اين گونه از مقاومت بالاتري برخوردار مي‌باشد. ميزان دير زيستي خنجوك نسبت به بنه به مراتب كمتر است به همين دليل پايه كهنسالي از خنجوك در سطح استان مشاهده نگرديد . نقش مناطق حفاظت شده، مناطقي كه به دليل مهاجرت روستائيان خالي از سكنه مانده و مناطق صعب‌العبور را در زادآوري و تجديد حيات اين دو گونه نبايد ناديده گرفت. مناطق متعددي را مي‌توان گزارش كرد كه به دليل دو امر فوق زاد آوري بسيار مطلوب اتفاق افتاده وشرايط مساعد را براي توسعه كيفي رويشگاههاي بنه و خنجوك نويد مي‌دهد.
منابع
1 ـ زارع زاده، عباس (1379) جمع آوري، شناسايي و اهلي كردن گياهان دارويي استان يزد،مركز تحقيقات منابع طبيعي و امور دام يزد.
2 ـ گروه مطالعات هامون (1365) مطالعه جامع توسعه اقتصادي و اجتماعي استان يزد- جلد اول و سوم . وزارت برنامه وبودجه.
3 ـ مظفريان،ولي ا- (1379) فلور استان يزد . انتشارات يزد، تهران، 56صفحه.
4 ـ ميرجليلي،سيد عباس (1376) مطالعه فلورستيك و بررسي جوامع گياهي منطقه هرات و مروست استان يزد. پايان نامه كارشناسي ارشد رشته علوم گياهي . دانشگاه تهران . 121 صفحه .
Potential and limitation of developing of
P.khinjur and P.atlantica vegetation
Mohmmad hadi rad
Yazd Agricultural and Natural Resources Research Center
Email:Mohmmad hadi rad@yahoo.com (rad@yahoo.com)
Abstract
P.khinjuk and P.atlantica are one of the important of weedy plant species of arid and semiarid region of Iran. These plants have medicinal and industrial values. In this research, the effect of ecological factors on distribution have been studied. These trees distribute with high low density and medium density , on 57000 hectas in yazd province.
Keywords : Pistacia atlantica, P. khijuk, habitate
عضو هيأت علمي مركز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي استان يزد
يزد ـ بلوار آزادگان ـ مركز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي استان يزد ـ صندوق پستي 571ـ89165
خلاصه
بنه و خنجوك از جمله گياهان چوبي مناطق خشك و نيمه خشك كشور مي‌باشند كه جدا از ارزش‌هاي زيست محيطي بي شماري كه دارند مصارف دارويي و صنعتي گسترده‌اي نيز به همراه دارند . جنبه‌هاي دارويي و صنعتي اين دو گياه و بويژه بنه كاملاً روشن است . صمغ بنه مصارف دارويي و صنعتي زيادي داشته و از ميوه آن به عنوان گياه دارويي در رفع سردرد استفاده ميشود. صمغ خنجوك نيز مصارف دارويي زيادي داشته و شاخ وبرگ و ميوه گياه نيز در طب سنتي جايگاه خاصي دارد. گال خنجوك نيز قابض و تسكين دهنده درد معده و سرفه و نرم كننده سينه مي‌باشد. در اين تحقيق با هدف معرفي قابليت‌ها به عوامل مؤثر بر پراكنش بنه و خنجوك در استان يزد پرداخته و فاكتورهاي اكولوژيكي موثر بر اين امر مورد ارزيابي قرار مي‌گيرد . درختان بنه و خنجوك در استان يزد در شرايط اكولوژيكي بسيار گسترده پراكنش يافته بگونه‌اي كه سطحي حدود 570000 هكتار را به عنوان رويشگاه به خود اختصاص داده اند.
واژه هاي کليدي : رويشگاه، بنه، خنجوک .
مقدمه
اندام‌هاي مختلف درختان بنه و خنجوك مصارف دارويي و صنعتي گسترده‌اي دارد . بهره برداري از درختان بنه با هدف توليد صمغ و استفاده از آن در امور دارويي و صنعتي موضوعي است كه اقتصاد بخشي از جنگل نشينان در ناحيه رويشي زاگرس را تشكيل مي‌دهد. اگر چه بهره برداري از درختان بنه و خنجوك مي‌تواند اثرات سوء فيزيولوژيكي و ضعف درخت را در بر‌داشته باشد. ليكن دقت در بهره برداري و به كارگيري روشهاي صحيح مي‌تواند خسارت را به حداقل ممكن برساند. بهره گيري از ميوه، برگ، صمغ ترشح يافته بصورت طبيعي و گال‌هاي اين دو گياه نيز كاربردهاي زياد دارويي دارد (1). شناخت دقيق رويشگاههاي طبيعي گياهان دارويي ضمن روشن شدن پتانسيل‌هاي موجود،امكان توسعه و بهره برداري صحيح را به خوبي فراهم مي‌سازد. ضمن اينكه قابليت‌ها و محدوديت‌هاي هر منطقه را نيز براي توسعه و بهره برداري اقتصادي روشن مي‌نمايد. منابع مختلف به وجود پايه‌هاي از بنه و خنجوك در جوامع گياهي مختلف از جمله جامعه بنه- بادام در مناطق مختلف استان اشاره داشته اند(4، 3، 2).
مواد و روشها
پس از شناسايي رويشگاههاي مختلف بنه و خنجوك در استان نسبت به انتقال آنها بر روي نقشه‌هاي 1:50000 و 1:250000 توپوگرافي اقدام و نقشه پراكنش تهيه گرديد. با انتقال نقشه پراكنش بر روي نقشه‌هاي زمين شناسي،قابليت اراضي، اقليم، هم دما و هم باران و ساير شرايط اكولوژيكي حاكم، همچنين كيفيت رويشگاههاي مختلف مورد مطالعه قرار گرفت .
نتايج و بحث
بنه وخنجوك در استان يزد در دو ناحيه رويشي زاگرس و ايران و توراني پراكنش داشته و جوامع منفرد يا مخلوط از هر دو گونه را تشكيل مي‌دهند . ناحيه رويشي زاگرس كه در قسمت جنوبي استان قرار دارد سطح كوچكي را در حدود 62000 هكتار به خود اختصاص داده كه متراكم ترين جنگل‌هاي بنه را درخود جاي داده است. اقليم حاكم برجنگل‌هاي اين منطقه از خشك بياباني معتدل تا نيمه خشك معتدل متغيير است. ميزان بارندگي نيز متغيير بوده بگونه‌اي كه بيشترين مقدارباران دركرخنگان با 359 ميليمتر مي‌باشد. بهره برداري از صمغ بنه در اين منطقه محدود و تنها از صمغ‌هاي ترشح يافته بصورت طبيعي استفاده‌هاي دارويي ميشود. كاربرد ميوه بنه به عنوان دارو و همچنين بخشي از آجيل و تنقلات درمنطقه به خوبي رواج دارد. ميزان تراكم درختان بنه در اين منطقه بطور متوسط 32 اصله در هكتار مي‌باشد كه عمدتاً بر روي كوهها، تپه‌ها و فلاتها و تراسهاي فوقاني قرار دارند كه از نظر زمين شناسي داراي تراسهاي آهكي، شيست، مرمر و دولوميت مي‌باشند. ارتفاع اين ناحيه رويشي از 1700 متر آغاز و تا 2500 متر ادامه دارد. عدم بهره برداري از صمغ آنها و قرق بودن منطقه براي بهره‌برداري از عوامل ديگر شادابي درختان مي‌باشد، ناحيه رويشي ايران و توراني كه بخش عمده‌اي از سطح استان را در بر گرفته است داراي 512000 هكتار رويشگاه بنه و خنجوك مي‌باشد. درختان بنه و خنجوك به صورت جوامعي منفرد و يا با يكديگر در اين ناحيه رويشي به چشم مي‌خورند بگونه‌اي كه 7 درصد به بنه،54/46 درصد به خنجوك و 46/46 درصد به بنه و خنجوك با يكديگر اختصاص دارد، به عبارتي در 93 درصد از رويشگاههاي مورد مطالعه خنجوك و 53 درصد بنه قابل روئيت است . آمار فوق دامنه سازگاري و بردباري خنجوك نسبت به بنه را نشان مي‌دهد . در مناطقي كه بنه پراكنش دارد ارتفاع از سطح دريا حداقل 1800 و حداكثر 2500 متر و درمناطقي كه خنجوك پراكنش دارد حداقل 1300 متر ( در سياه كوه) و حداكثر 2100 متر مي‌باشد. عمده مناطق پراكنش بنه و خنجوك بر روي اراضي كوهستاني بوده كه شامل آهك همراه با كنگلومرا، ماسه سنگ و گرانيت و آهك توده‌اي و دولوميت، شيل، مرمر و شيست مي‌باشد . تحمل خنجوك به تنوع بستر رويش بيشتر از بنه بوده و امكان استقرار آن در شرايط متنوع تر زمين‌شناسي وجود دارد. اقليم حاكم بر رويشگاههاي بنه و خنجوك در اين ناحيه رويشي عمدتاً فرا خشك سرد تا خشك بياباني معتدل مي‌باشد. تحمل خنجوك نسبت به بنه به شرايط نامساعد اقليمي نيز كاملاً‌مشهود است. در پايان اين بخش مي‌توان به اين نكته اشاره نمود كه به جز ناحيه رويشي زاگرس،در ناحيه رويشي ايران وتوراني به علت پراكنش گسترده خنجوك نسبت به بنه و شرايط نامساعد اكولوژيكي حاكم بر استان، اين گونه از مقاومت بالاتري برخوردار مي‌باشد. ميزان دير زيستي خنجوك نسبت به بنه به مراتب كمتر است به همين دليل پايه كهنسالي از خنجوك در سطح استان مشاهده نگرديد . نقش مناطق حفاظت شده، مناطقي كه به دليل مهاجرت روستائيان خالي از سكنه مانده و مناطق صعب‌العبور را در زادآوري و تجديد حيات اين دو گونه نبايد ناديده گرفت. مناطق متعددي را مي‌توان گزارش كرد كه به دليل دو امر فوق زاد آوري بسيار مطلوب اتفاق افتاده وشرايط مساعد را براي توسعه كيفي رويشگاههاي بنه و خنجوك نويد مي‌دهد.
منابع
1 ـ زارع زاده، عباس (1379) جمع آوري، شناسايي و اهلي كردن گياهان دارويي استان يزد،مركز تحقيقات منابع طبيعي و امور دام يزد.
2 ـ گروه مطالعات هامون (1365) مطالعه جامع توسعه اقتصادي و اجتماعي استان يزد- جلد اول و سوم . وزارت برنامه وبودجه.
3 ـ مظفريان،ولي ا- (1379) فلور استان يزد . انتشارات يزد، تهران، 56صفحه.
4 ـ ميرجليلي،سيد عباس (1376) مطالعه فلورستيك و بررسي جوامع گياهي منطقه هرات و مروست استان يزد. پايان نامه كارشناسي ارشد رشته علوم گياهي . دانشگاه تهران . 121 صفحه .
Potential and limitation of developing of
P.khinjur and P.atlantica vegetation
Mohmmad hadi rad
Yazd Agricultural and Natural Resources Research Center
Email:Mohmmad hadi rad@yahoo.com (rad@yahoo.com)
Abstract
P.khinjuk and P.atlantica are one of the important of weedy plant species of arid and semiarid region of Iran. These plants have medicinal and industrial values. In this research, the effect of ecological factors on distribution have been studied. These trees distribute with high low density and medium density , on 57000 hectas in yazd province.
Keywords : Pistacia atlantica, P. khijuk, habitate