ویژگی باغ های ایرانی از زمان هخامنشیان

[Borna66]

http://pnu-club.com/imported/2009/09/1290.jpg


شعر ، ادبیات و هنرهای تزئینی ایران از زمان هخامنشیان یا سامانیان و پس از آن همیشه سرشار از احترام و علاقه‌ به طبیعت است.

در باغ های طبیعی یا ساخته دست انسان، آدمی با محیط اطراف خود در صلح و صفا بود. در باغ، انسان و طبیعت همسویی کامل با یکدیگر دارند و نه تنها جای امن و آرام است بلکه در عین حال مکانی برای تفکر آرام یا مذاکرات فلسفی محسوب می شد.


● پیشینه تاریخی باغ ایرانی

هر شهر و قصری در ایران قدیم باغ‌هایی داشت که بسیاری از آنها عمومی بوده و همه آنها برای مراسم نوروز گشوده می شدند. باغ ایرانی دارای محوطه‌های باز بوده و به صورت چهارراه‌های بزرگی که در میان آنها، آب‌نمایی برای نوشیدن آب وجود داشت و میدان مرکزی یک پارک بزرگ بود، گرداگرد آن درختان تبریزی بلند با آلاچیق پوشیده از یاسمن و گل‌سرخ قرار داشت.
باغ از زمان‌های قدیم بخش اساسی از زندگی ایرانیان و معماری کشوربوده و در موجودیت آتشکده‌های بزرگ و تقویت نمادین آنها، سهم داشته است. از زمان سومریان، باغ، معبد و قصر سلطنتی را احاطه می کرد.

ایرانیان به منظور بهره‌گیری نسبی از منابع آب، با قدرت تخیل و ابداع، چاره اندیشی کرده بودند و کاریزهایی عمیق که از ۸۰ الی ۱۲۰ کیلومتر طول داشته، حفر می کردند. حتی در ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد، آرایش سفال پیش از تاریخ، علاقه شدید به آب و حاصلخیزی را نشان می‌دهد. این نقش های کهن، همه عناصر آن را به صورت واقعی یا نمادی، ثبت کرده‌اند : کوه، ابر، برکه، جنگل، پرندگان آبی و درختان که هدف عمده از آنها دریافت پاسخ مساعد از قدرت‌های آسمانی بود.

در سفال سامرا، طرح نمونه‌وار باغ دیده شده است؛ به صورت دو نهر متقاطع با پرندگان و درختان در هر یک از چهارگوشه. در مفرغ‌های لرستان (حدود هزار سال قبل از میلاد) . باز درخت را همراه با آب روان ترسیم کرده‌اند که مطلوبترین منظره در یک سرزمین خشک است. پس از آب، درختان مهمترین نقش را در شکل‌گیری باغ ایرانی دارند. ایرانیان قدیم معتقد به فرشته مقدسی بودند به نام (اوروزا) که صدمه زدن به گل و گیاه، موجب ناراحتی و خشم او می‌شد.

کوروش کبیر در سارد، باغ بزرگی ساخته و به دست خود در آن درخت کاشته بود.
گزنفون در کتاب خود به نام (اکونومیگوس) نقل کرده است که کوروش شخصاًُ لیزاندر را به تماشای باغ خود در سارد برده است که لیزاندر از مشاهدهٔ زیبایی درخت‌ها، نظم و دقت فواصل آنها و مستقیم بودن ردیف‌ها ، زاویه‌ها و روایح معطر و متعددی که هنگام گردش به مشام آن دو می رسیده، تحسین و تمجید می‌کند.

باغ‌های هخامنشی دارای طرح‌های مستطیل دقیق با خیابان‌ها و درختان متقاطع بود. سنگ نگاره‌های به جا مانده از دوران هخامنشی با درختان راست قامت، به خوبی اهمیت باغ در میان ایرانیان و نیز نظم هندسی موجود در باغ‌های ایرانی را نشان می‌دهند. باغ در عصر شاهنشاهی ساسانیان نیز بر پایه اصول گذشته شکل می‌گیرد. ترکیب هندسی منظم، میان عرصه اصلی، خیابان‌های عمود برهم و کرت‌های راست گوشه، باغ‌ها بسیار وسیع بودند و با دقت طراحی و مراقبت می‌شدند و گاه نزدیک به ۲۵ کیلومتر مربع مساحت داشتند.

باغی که توسط خسرو پرویز پس از هفت سال کار ایجاد شد، اصلاحی جسورانه و زیبا در محیط بود. در دوران اسلامی، باغ‌های انبوه کاخ ها را احاطه می‌کردند و از لحاظ معماری به عنوان بخشی از آن محسوب می‌شد، به صورتی که باغ تمامی جوانب اصلی بنا را به صورت قرینه فرا می‌گرفت. سراسر محوطه به قطعات مستطیلی تقسیم می‌شد که از میان آنها جوی‌های کوچکی می‌گذشت . این ‌باغ‌ها به پیروی از پیشینیان ایرانی ساخته می‌شدند.

از همان سده‌های نخستین هجری، باغ‌سازی به شیوهٔ ایرانی به فراسوی مرزها می‌رود و به مرور زمان گسترهٔ خود را وسیع‌تر می‌کند. باغ‌های زیبای آندلسی (الحمرا) و باغ‌های بابری کشمیر نمونه‌هایی از باغ‌هایی هستند که تحت تأثیر باغ‌سازی ایرانی شکل گرفتند. شیوهٔ باغ‌سازی در کشورهای شرقی از باغ‌سازی ایران الهام گرفته است. بابرشاه از شاهان مغولی حاکم بر هند شیوهٔ باغ‌آرایی ایرانی را به سرزمین هند برد و باغ‌هایی در آگرا واقع در شمال هند احداث کرد که معدودی از آنها تا به امروز موجود است و سپس جهانگیر یکی از جانشینان وی چندین باغ در منطقه کشمیر ایجاد نمود.

در کتاب تاریخ تمدن ـ عصر ایمان ـ ویل دورانت آمده که باغ به سبک ایرانی مورد تقلید سایر ملل نیز قرار گرفت و هم در بین اعراب و مسلمانان و هم در هندوستان رواج یافته است و در قرون وسطی موجب الهام اروپائیان گردیده است. در اروپای قرون وسطایی که در شهرها به باغ عمومی و فضای سبز مفهومی نداشت، بیشتر شهرهای ایران در محاصرهٔ باغ‌های سرسبز و انبوه که پناهگاهی برای آسایش ساکنان آنها بوده است و از نظر زیبایی، طراوت و داشتن باغ‌های بزرگ و بی‌شمار در دنیای آنروز به خود می‌بالیده‌اند.

[Borna66]

● عناصر باغ ایرانی

این عناصر که شامل چهار عنصر (زمین)، (آب)، (گیاه) و ( فضا) هستند وقتی در منظومه فکری معماری ایرانی و با چهارچوب مفهوم و ایده باغ در کنار هم قرار می‌گیرند (باغ) را شکل می‌بخشند. در این مسیر عناصر دیگری نیز ممکن است در شکل گیری باغ مورد استفاده قرار گیرند که یا عناصری فرعی به شمار می‌آیند و یا بخشهایی جزیی و جلوه‌هایی از حضور عناصر اصلی باغ ‌اند.
در مورد زمین که یکی از عناصر اصلی باغ است به جز شکل و موقعیت کلی، عوامل و ویژگیهای دیگری همچون جنس خاک، شیب و اختلاف سطح، قابلیت آبیاری و حاصلخیزی نیز اهمیت دارد. بعنوان مثال یکی از علل اصلی احداث باغ در زمینهای شیبدار که نمونه‌های آن زیاد بچشم می‌خورد، امکان حرکت آب درمیان باغ به شکل طبیعی است. باغ ایرانی ممکن است در یک سطح با شیب ملایم و یا زیاد ساخته شود و در صورت قرارگیری در زمینی با شیب زیاد، معمولاً شکل باغ تحت تأثیر شکل زمین قرار گرفته و در چند سطح ساخته می‌شود. در این حالت امکان ایجاد آبشره و آبشار میسر خواهد بود.
آب نیز از عناصر اصلی باغ ایرانی است و دست کم از سه جنبه مفهومی، کارکردی و زیباشناختی در باغ حضور دارد. این جنبه‌ها در مباحثی همچون نحوه حضور آب در باغ و چگونگی گردش و حرکت آن، منابع تأمین آب و آبیاری باغ براحتی قابل پیگیری هستند. در بیشتر موارد قناتها و یا چشمه‌ها منبع اصلی تأمین آب باغ بوده‌اند و در بسیاری از موارد میزان آب و نحوه مدیریت و تقسیم آن در گذشته که معمولاً نیز بسیار دقیق صورت می‌پذیرفته، تعیین کننده مساحت باغ بوده است. طریقه آبیاری باغ‌ها که خود در ارتباط مستقیم با شکل و نوع زمین بوده در باغ ایرانی و شکل آن قابل توجه و بررسی است و البته با توجه به کمبود آب در بیشتر نقاط سرزمین ایران و همچنین قداست و احترامی که آب همواره درگذشته از آن برخوردار بوده و علاقه وافر ایرانیان در بکارگیری آب در باغ باعث شده تا آنها آب را به شیوه‌های گوناگون در باغ به حرکت آورده و بر زیبایی و لطافت آن بیفزایند.
گیاهان در باغ ایرانی گذشته از جنس و گونه، از نظر محل قرارگیری، طرح کاشت، زیبایی و سودمندی بسیار قابل ملاحظه هستند و حتی در حفاظت باغ در مقابل عوامل طبیعی مخرب نقش ایفا می‌کنند. گیاهان در باغ ایرانی با اهداف متفاوتی از جمله سایه اندازی، محصول دهی و تزئین باغ و ... بکار می‌روند و از آنجا که سودمندی یکی از اصلی‌ترین ویژگیهای باغ سازی ایرانی است، بیشترین حجم گیاهان باغ، درختان میوه و پس از آن درختان سایه افکن تشکیل می‌دادند، به همین نسبت گیاهان تزئینی به میزان کمتری در باغ به چشم می‌‌آیند.
آخرین حلقه‌ از عناصر چهارگانه باغ ایرانی فضا یا فضای معمارانه است که با ارئه تعریفی از باغ، هرآنچه مربوط به آن می‌شود را به نظم معمارانه خود در می‌آورد و عرصه‌ها و بخشهای داخل و بیرون باغ را شکل می‌بخشد. در این ارتباط بناها، محوطه سازی‌‌ها، فضای داخلی باغ، عناصر تزئینی و ارتباط آب و گیاه و زمین با بناها نیز مد نظر قرار می‌گیرند. در باغ ایرانی بناها (فضاهای بسته) و فضای باز باغ باهم تلفیق گردیده و جدای از یکدیگر نیستند و حتی شاهد آنیم که آب نیز حضور و جریان خود را در میانه بناها اعلام می‌نماید.
چنانچه پیشتر نیز عنوان گردید عناصر فرعی باغ بیشتر شامل عناصری می‌گردند که جلوه‌هایی از حضور عناصر اصلی باغ‌اند و در هر کدام از عناصر اصلی می‌توان این جلوه‌ها و عناصر فرعی را همچون عناصر تزئینی، استخرها، حوض‌ها و ... دنبال کرد.

[Borna66]

در دوره ساساني ( 633-224 م) باغ‌سازي گسترش فراواني مي‎يابد. جايگاه والاي طبيعت در تفکر زرتشت به ويژه پرستش آب موجب گرديد تا علاوه بر انتظام انساني در باغ چشم‌اندازها و انتظام بستر طبيعي نيز مطرح گردد. باغ قصرهاي اين دوره همانند تخت سليمان و کاخ فيروزآباد بيستون در بسترهاي طبيعي جذاب مانند درياچه و چشمه مکان‎يابي گرديدند.
تنوع هندسي مشخص‎ترين ويژگي باغهاي اين دوره است. انتظامهاي محوري، مرکزي و چهار بخشي در باغهاي اين دوره ديده مي‎شود. با استقرار تمدن اسلامي در دوره بني‎اميه در سامره و اندلس باغهايي احداث گرديدند که همچنان باغ‎هاي ساساني مورد الگو برداري قرار گرفته بود.
بسياري از محققين با شکوه‎ترين عصر باغسازي در ايران را در دوره صفوي مي‎‎دانند. در اين دوران باغات در گستره شهر به عنوان عنصر شکل‎دهنده ساختار فيزيکي شهر بودند و همچون منظومه‎اي سبز تمامي ساختار شهر را تحت تاثير قرار مي‎دادند.
باغسازي در دوران صفويه از قزوين شروع شد. اين شهر به عنوان پايتخت صفوي انتخاب گرديد و به صورت باغ شهر سازمان يافته بود که اکنون از باغهاي درباري بجز چند ساختمان چيزي باقي نمانده است. در زمان شاه عباس، پايتخت از قزوين به اصفهان تغيير مکان داد.
در اصفهان از همنشيني فضاهاي شهري، خيابان، ميدان و باغ ساختار هندسي اين باغ شهر شکل گرفت. ميدان نقش جهان به شکل مستطيل و خيابان چهارباغ به صورت خطي عمود بر رودخانه زاينده رود، 2 عنصر اصلي شکل دهندة شهر اصفهان بودند. در واقع نظام کالبدي شهر از تقاطع دو محور چهار باغ و رودخانه شکل گرفت.
سير تحول طراحي باغ در دوره صفويه نيز هماننده زنجيره‎اي به دورة تيموريان مرتبط بوده و در دوران قاجاريه به علت ارتباطات فرهنگي گسترده ايران با اروپا نشانه‎هايي از الگوي باغ‎سازي اروپايي در باغهاي ايران نفوذ كرد و در دوران پهلوي به علت سهولت تردد بين ايران و ديگر كشورهاي اروپايي احداث باغها و پاركهاي اروپايي و يا آميخته اي از آنها رواج يافت.
ابتدايي‎ترين و ساده‎ترين اصل هندسي باغ ايجاد محوري در ميانه باغ و به موازات طول آن مي‎باشد. بطور معمول دو طرف اين محور درختان سايه‎انداز کاشته شده است. هندسه باغ از تقسيمات راست گوشه تشکيل شده است. مهمترين اين تقسيمات، انتظام چهار بخشي است.
انتظام باغ بر اساس هندسه محوري و تقارن است. اين انتظام در قالي‎هاي ايراني نيز قابل جست و جو مي‎باشد و عناصر اين انتظام (آب، گياه و معماري) در نگارگري ايراني موجوداند و تصويري ايده‎آل از باغ ايراني را ارائه مي‎دهند.
شکل باغ ايراني شامل انتظام آب، انتظام گياه و انتظام معماري است.

[Borna66]

باغ فرمانيه

باغ فرمانيه در استان تهران، در شمال دهکده رستم‎آباد و در جنوب باغ پر اهميت کامرانيه قرار داشته است و قديميترين مالک آن محمد ولي خان آصف‎السلطنه است که در سال 1326 هـ . ق تمامي باغ همراه با سهم خود از قنات‎ها و ساير متعلقات را به عبدالحسين ميرزا فرمانفرما واگذار کرد.
بعد از او اين مجموعه به پسر ارشدش نصرت‎الدوله رسيد، او مدتي وزير خارجه و مدتي وزير ماليه بود و تا سال 1316 که دستگير و سپس در سال 1317 هـ . ش که کشته شد اين باغ در اختيار خانواده او بود و در همان سال به سفارت ايتاليا فروخته شد.
اين باغ بر اساس نظم هندسي، بر اساس محور اصلي از شمال به جنوب به دو بخش تقسيم مي‎شد. در امتداد اين محور آب از حوض اصلي به حوضهاي کوچکتر متصل مي‎شد. در انتهاي اين محور استخر بزرگي وجود دارد که در قديم به صورت مخزن آب براي آبياري باغ از آن بهره‎برداري مي‎شده است.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
بناي اصلي يا بناي بيروني داراي حوضخانه هشت ضلعي، با طاق گنبدي و تويزه‎هاي تزييني و گچ‎بري شده در شمالي‎ترين قسمت باغ، واقع شده است. در بخش غربي باغ بناهاي اندروني و دو حياط وجود دارد که دورتادور اين محدوده با ديوار محصور و از بخش بيروني کاملا مجزا مي‎گردد.

[Borna66]

باغ گلشن طبس
اين باغ در شهر کويري شمال شرقي استان يزد و در بستر شهري و در انتهاي شرقي خيابان گلشن طبس و بوسيله ميرحسن خان، سومين حاكم طبس، از سلسله خوانيني که به وسيله نادرشاه به حکومت طبس منصوب شدند، احداث گرديد.اين باغ با عمارتي در دو طبقه و زيرزمين كوچك، در يك نخلستان(2000 نفر خرما) با ابعادي در حدود 266 متر در 260 متر بنا شده و به شماره 1310 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
سردر ورودي باغ با نمايي از اندود گچ سفيد، رو به ميدان و سوي ديگر رو به باغ، با ايواني دو ستونه و تزيينات آجري نقش‎دار ساخته شده است.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg

اين باغ داراي دو خيابان اصلي متقاطع بوده و در مركز آن حوضي است با ابعاد 85/25*5/7 متر و سه فواره، كه محوطه باغ را به چهار مربع بزرگ تقسيم مي‎كند.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
كه هر كدام از اين مربع‎ها با گذرگاه‎هاي كوچكي به چهار كرت تقسيم شده، كه در داخل آنها 2500 اصله مركبات (درختان نارنج و...) و انار (500 اصله) كاشته شده است.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
اين باغ بر روي امتداد جريان آب چشمه‎هاي سرد و گرم كه به جانب طبس مي‎آيد شكل گرفته، آب از انتهاي مجموعه وارد باغ شده و پس از آبياري كرتها و حركت در جويها و فواره‎ها از زير هشتي ساختمان سردر مي‎گذرد و به شهر مي‎رود.

[Borna66]

باغ دولت‌آباد
محمدتقي خان، حكمران و والي يزد، باني ساخت بناها و آبادي‎هاي بسيار، كه يكي از مهم‌‌ترين اقداماتش، ساخت قنات و باغ دولت آباد بود. اين باغ در سال 1160 هـ . ق با وسعتي در حدود 5/6 هکتار بنا گرديده و به شماره 774 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
باغ دولت آباد، به باغ بيروني و باغ اندروني تفكيك شده و پلان باغ به صورت تقاطع دو خط عمودي و افقي بوده که در تقاطع محورهاي اصلي، بناهايي چون سردر ورودي، ميدان جلوخان، عمارت طهراني، بهشت آئين، تالار آيينه (ديوانخانه)، آب انبار، دژ نگهباني، اصطبل‌ها، حرمسرا، ساختمان هشت و ابنيه خدماتي قرار گرفته‎اند.
قنات تاريخي دولت‎آباد با قدمتي بيش از 200 سال، از احداث پنج رشته قنات تشکيل شده و از ارتفاعات مهريز سرچشمه گرفته و پس از مشروب نمودن بخشي از اراضي مهريز و به کار انداختن چند آسياب آبي و پس از طي بيش از 50 کيلومتر به يزد رسيده و آباديهاي چند در اطراف يزد، از جمله باغ دولت آباد را آبياري مي‎کند.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
در زمان حال، قنات‌ها به كل خشك شده‎اند و اكنون چند چاه عميق كه به وسيله پمپ‎هاي عظيم برقي كار مي‎كنند، آب باغ را تأمين مي‎كنند.
پس از درگذشت محمد تقي‌خان، ديگر آب قنات به شهر نرسيد و در بيرون به مصرف كشت و زرع مي‎رسيد كه تا امروز نيز چنين است. در اين دوره، اكثر كرت‎ها زير كشت درختان ميوه بودند.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
چند اصله درخت توت و در ساير كرت‎ها، نارنجستان، انارستان و تاكستان ايجاد شدند. به گفته مرحوم پيرنيا كه از اهالي اطراف، تاريخ شفاهي معماري ايران را گردآوري مي‎كرد، گل‎هاي رز باغ دولت‎آباد آنقدر زياد بود كه گلاب‎گيري آنها 2 ماه طول مي‎كشيد.
در دوران پهلوي ساخت و ساز حومه شهري پيرامون باغ را فرا گرفت و به تدريج، باغ دولت آباد در مركز شهر قرار گرفت، درخت‎هاي اصلي باغ، دو رديف كاج و يك رديف سرو، در دو طرف محور اصلي كاشته شدند، و مجدداً دو كرت اصلي بصورت متقارن در دوطرف آب نماي بزرگ باغ زيركشت رفتند.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
اين 6 رديف كاج و سرو تا به امروز حجم انبوه فضاي سبز باغ را تشكيل مي‎دهند. در چهار خياباني كه از محورهاي اصلي به وجود مي‎آمده است، درخت‎هاي بيد مجنون و ارغوان بر مهتابي بزرگ سايه مي‎افكند كه اطراف آن از ياس زرد، نسترن و بوته‎هاي گل پر بوده است.
همچنين بر بالاي مهتابي ديگري كه در كنار حوض عمارت سردر قرار دارد، داربستي از گل نسترن وجود داشته است.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
پوشش گياهي باغ در حال حاضر چند اصله درخت توت 100 ساله و كاج‎ها و سروهاي دو طرف محور اصلي مي‎باشند که در حال خشك شدن هستند.

[Borna66]

باغ فردوس
باغ و عمارت ييلاقي فردوس در اراضي محمديه با دو عمارت در شمال و جنوب به دستور محمد شاه قاجار (1264-1250) ساخته شد که عمارت شمالي به کلي ويران و عمارت جنوبي فعلا پا برجاست.اين باغ به شماره 1876 مورخ 11/5/76 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است. تاربخ بناي باغ فردوس به دوران محمد‌شاه که سومين پادشاه قاجار بود مي‎رسد. پايه اين باغ و عمارت ييلاقي را حاجي ميرزا آقاسي، صدراعظم محمدشاه ريخته است.
عمارت باغ فردوس در قسمت شمالي باغ ساخته شده است و از ابتدا به صورت کاخ و محل اقامت اعيان، تزئين شده است. مساحت باغ20 هزار متر مربع و طولش در حدود 280 متر و مساحت عمارت 1000 متر مربع، شامل سه طبقه و نيم، به عرض 26 متر و به طول تقريبا 34 متر است. شيب زمين آن از شمال غربي به جنوب شرقي است و تندي اين شيب به حدي است كه كف طبقه اول بنا با قسمت جنوبي باغ و سقف آن با قسمت شمالي باغ هم سطح است.
بعد از فوت محمدشاه در سال 1264 هـ . ق، ناصرالدين‎شاه اراضي اطراف اين باغ را از مالکان خريد و به باغ افزود و پس از اينکه دختر خود را به معيرالممالک، پسر نظام‎الممالک، داد اين باغ را به عنوان هديه ازدواج به او بخشيد و از او خواست ساختمان عمارت جنوبي را تمام کند. معيرالممالک که خود معمار بود پس از خرج مبالغي هنگفت ساختمان را به اتمام رساند و مراسم عروسي را در همين باغ برگزار کرد.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
پس از فوت نظام‎الدوله، اين باغ و ساختمان به پسرش دوست‎علي خان معيرالممالک، رسيد. دوست‎علي خان به باغ و ساختمان آن اهميتي نمي‎داد و هر وقت به ييلاق مي‎آمد، نزديک مظهر قنات زير چنارها براي خود خيمه و خرگاهي بر پا مي‎کرد. در نتيجه به دليل عدم مراقبت و رسيدگي اين ساختمان رو به خرابي گذاشت. او سنگهاي مرمر بنا را از جا کند و در نماي عمارت اميريه (مدرسه نظام فعلي) به کار برد.
حاجي ميرزا حسين پسر حاجي ميرزا خليل، تاجر شيرازي كه در سراي امير حجره داشت باغ فردوس را از دوستعلي خان معيرالممالک خريد و دست به تعميرات آن زد. پس از او ميرزا حسين تهراني در سال 1308 هـ . ق مالك باغ شد. در حدود سال 1318 هـ . ق در زمان مظفرالدين‎شاه، ميرزا اسماعيل خان امين‎الملك، برادر امين‎السلطان اتابك، آنجا را خريداري كرد. در حدود سال 1329هـ . ق براي سومين بار اين باغ رو به خرابي گذاشت. محمد ولي‎خان سپهسالار تنكابني (خلعتبري) آن را از ورّاث امين‎الملك به مبلغ 18هزار تومان خريد.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
تجارتخانه طومانيانس كه از محمد ولي‎خان سپهسالار مبلغي طلبكار بود براي وصول طلب خود به عدليه مراجعه كرد. مراجع امر هم پس از رسيدگي، باغ و عمارت را در مقابل طلب به طومانيانس دادند. پس از چندي دولت وقت در مقابل وجهي كه از طومانيانس طلبكار بود باغ را ضبط كرد و اراضي آن را متري 2 تومان و 3 تومان به كارمندان وزارتخانه‎ها فروخت كه قيمت آن را پنج ساله به اقساط بپردازند. قسمتي كه باغ فردوس كنوني است در سال 1316 هـ .ش. به دستور علي اصغر حكمت، وزير معارف، خريداري شد و عمارت آن مرمت گرديد و دبيرستان شاپور تجريش در آنجا داير شد.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
در دوران پهلوي دوم، اين بنا به دفتر برنامه‎ريزي جشن‎هاي ۲۵۰۰ ساله اختصاص يافت و پس از پيروزي انقلاب اسلامي در اختيار صدا و سيما و بعد از آن زير نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي به مركز اسلامي آموزش فيلم‎سازي تبديل و سپس با هماهنگي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، بنياد سينمايي فارابي، سازمان ميراث فرهنگي کشور و شهرداري تهران براي محل دائمي «موزه سينما» در نظر گرفته شد و موزه سينما در ۲۸ شهريور ۱۳۸۱ با حضور رئيس‎جمهور وقت، رسماً افتتاح شد.

[Borna66]

باغ نياوران
باغ نياوران در يكي از شمالي‌ترين نقاط شهر تهران و در دامنه رشته كوه‌هاي البرز واقع شده است.محوطه محصور اين مجموعه به وسعت 122350 متر مربع يا حدوداً 2/12 هكتار مي‌باشد كه سه كاخ صاحبقرانيه، احمد شاهي و نياوران به همراه تعدادي از بناها و فضاهاي خدماتي، رفاهي را در ميان دارد.
فتحعلي شاه قاجار براي فرار از گرماي تهران و نيز تفريحات تابستاني دستور داد تا در منطقه‌اي خوش آب و هوا در شمال و خارج از تهران، باغي بسيار زيبا آماده كنند. او نيزارهاي اطراف روستاي «گرده‌وي» يا «كردويه» را به اين امر اختصاص داد. اين ده و منطقه، يكي از قديمي‌ترين نقاط اطراف شهر تهران بود. فتحعلي‌شاه و محمدشاه هريك منزلگاهي ييلاقي در اين مكان ساخته بودند و ناصرالدين‌شاه با تخريب آن، خود قصر نياوران را ساخت.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
ناصرالدين شاه قاجار كه در سال 1264 قمري به سلطنت رسيد در سال 1267 ق. دستور داد حاج علي‌خان حاجب‌الدوله (اعتمادالسلطنه) عمارت بزرگي را در باغ نياوران بنا گذارد.
اين ساختمان در 2 طبقه ساخته شد. چون به دشتي بزرگ اشراف داشت كه شهر را مي‌شد ديد آن را «جهان‌نماي نياوران» ناميد. بعدها در كنار كاخ جهان‌نما عمارتهاي ديگري ساخته شد.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
بطوري كه دكتر فووريه در خاطرات خود به حدود 50 عمارت مختلف اشاره مي‌كند كه هر يك، به يك يا چند تن از زنان ناصرالدين شاه اختصاص داشت.
در سال 1293 ق. ناصرالدين شاه به مناسبت سي‌امين سالگرد سلطنت خود سكه‌اي ضرب كرد كه بر آن نوشته شده بود: ناصرالدين‌شاه غازي خرد صاحبقران. از اين تاريخ به بعد بود كه رسماً لقب سلطان صاحبقران را در تمام مكاتبات اداري و خصوصي خود به‌كار مي‌برد. در همين سال جهان‌نماي نياوران را نيز صاحبقرانيه ناميد.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
بنابر برخي نقل‎قول‎ها، كاخ مذكور را احمدشاه قاجار براي همسر گرجي خود بنا نموده بود، اما بعدها عمارت مذكور در دوران پهلوي اول جهت اقامت وليعهد و همسر نخستين وي سامان يافته و از آن هنگام در مقاطعي از زمان توسط اين خاندان مورد استفاده قرار گرفته است.
در دوره كوتاهي كاخ احمد شاهي به صورت دفتر كار محمد‌رضا پهلوي عملكردي اداري يافت و سپس با انجام آخرين تغييرات معماري داخلي در دوران حكومت پهلوي در آن، به عنوان اقامتگاه اصلي وليعهد وي مجدداً به بهره برداري رسيد و تا سال 1357 خورشيدي، محل اقامت و دفتر وي محسوب گرديده است.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
آخرين كاخي كه تاريخچه آن مطرح مي‌شود كاخ نياوران در ضلع شمال شرقي مجموعه است. اين كاخ توسط مهندس محسن فروغي طراحي گرديده است. در ابتدا اين كاخ را بعنوان محلي براي پذيرايي و اقامت رؤساي كشورها و ميهمانان عالي‌رتبه دربار طراحي و آماده نموده ‌بودند، اما در حين عمليات اجرايي با انجام تغييرات در كاربري، به محل سكونت پهلوي دوم و خانواده وي براي ايام مختلف سال به غير از فصل تابستان اختصاص‌يافت.
اين كاخ نهايتاً از سال 1346 خورشيدي مورد بهره‌برداري پهلوي دوم و خانواده او در ايران قرار گرفت و تا سال 1357 نيز محل سكونت آنها محسوب گرديده‌است.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
تنوع گونه‌هاي مختلف گياهي، از ويژگيهاي بارز مجموعه فرهنگي - تاريخي نياوران محسوب مي‌شود، تعدادي گونه‌گياهي غير بومي نيز در مجموعه موجود است كه به تدريج با شرايط محيطي منطقه سازگاري يافته و زيبايي خاصي به مجموعه بخشيده‌اند.
مهمترين گونه گياهي مجموعه چنار (Platanus orientalis) است كه سازگاري خوبي از خود در منطقه نشان داده است و تقريباً معادل 8 از پوشش سبز محوطه را به خود اختصاص داده است.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
عمده آسيب‌هاي جدي طي تغييراتي كه منجر به ساخت كاخ جديد نياوران و نيز پارك نياوران در دهه 40 خورشيدي گرديد، به باغ وارد شد. طي اين مدت بسياري از درختان عرصه شمالي و جنوبي باغ در شمال و جنوب كاخ صاحبقرانيه براي ساخت كاخ جديد و پارك قطع گرديد و چهره باغ به‎كلي تغيير كرد.

[Borna66]

باغ سعد‌آباد
باغ سعدآباد با مساحتي در حدود يكصد هكتار، واقع در استان تهران در دامنه‌هاي جنوبي البرز قرار گرفته، كه از سمت شرق با گلابدره، از سمت غرب با ولنجك و از جنوب با تجريش همسايگي دارد.در سال 1299 خورشيدي، پهلوي اول ابتدا 8 هزار متر از اراضي سعدآباد در محدوده كنار رودخانه دربند (كه در آن در حال حاضر عمارت بجاي مانده از مادرشاه سابق واقع گرديده) را تملك كرد.
پس از آن تپه علي‌خان والي كه امروز كاخ احمد شاهي بر روي آن واقع است را نيز به محدوده پيش افزود و سپس كاخ سبز (شهوند) را در سال 1301 خورشيدي در آنجا بنا نمود.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
سعدآباد بعد از آن با الحاق محله‌هايي چون شاه‌محله، ترش‌محله، باغ‌محله، جعفرآباد، قاسم آباد وسعتي تازه يافت و به محل اقامتگاه تابستاني پهلوي اول اختصاص يافت و در طول ساليان، كاخ‌ها و كوشك‌هايي در آن احداث گرديد.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
در باغ سعدآباد به جز رودخانه دربند كه از شمال به باغ وارد مي‌شود و از گذشته نيز در محدوده باغ وجود داشته و به عنوان يكي از منابع تأمين آب مورد نياز فضاي سبز مطرح بوده، 12 قنات در دوره پهلوي دوم احداث گرديد كه در حال حاضر بسياري از آنها غير فعال و يا نيمه فعال‌اند.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
پوشش‎هاي متنوع گياهي باغ شامل: چنار، كاج، نارون، اقاقيا، گردو، بادام، ارغوان، ماگنوليا، تبريزي، بيد مجنون، توري، نوئل و... مي‎باشد.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
بسياري از گونه‌هاي گياهي نادر و غير بومي هستند كه از خارج كشور به ايران آورده شده و يا از سوي سران ساير كشورها اهدا گشته‌اند.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
نظم گياهي باغ سعدآباد از نظام هندسي خاصي پيروي نمي‌كند و بيشتر تابع شكل و شيب زمين و مسيرهاي آب است و در عين حال تاثير باغ سازي اروپايي نيز در آن نمايان است.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
سطح اصلي باغ با چمن پوشانيده شده كه درگذشته در باغ‌ايراني كمتر مورد استفاده بوده است.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
ازجمله بناهاي سعدآباد مي‎توان به كاخ شهوند، كاخ سبز، كاخ احمد شاهي، كاخ سفيد( موزه ملت)، موزه هنرهاي زيبا (ساختمان وزارت دربار)، موزه نظامي، موزه مردم‎شناسي (كاخ شمس)، كاخ بهمن، موزه بهزاد، موزه آبكار و موزه فرشچيان، گنجينه‌ خط و كتابت ميرعماد، موزه دفينه، موزه ظروف، كاخ موزه عبرت، موزه تاريخ طبيعي و... اشاره كرد.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg

[Borna66]

باغ عباس‎آباد (بهشهر)
اين باغ در 9 كيلومتري جنوب شرقي شهر بهشهر واقع در استان مازندران در ميان جنگلهاي كوه جهان مورا، در پيرامون درياچه‌‌ طبيعي به دستور شاه عباس اول به صورت پلكاني و مطبق در 3 سطح احداث شدمجموعه مذكور در قسمت جنوب به روستاي فرادست ييلاقي هزار جريب، در قسمت شرقي به جاده روستاهاي پاسند - هزار جريب، در غرب به اراضي كشاورزي و در قسمت شمال به روستاي علي تپه محدود مي‌گردد.
راه دسترسي به مجموعه مذكور از طريق جاده آسفالته‌اي است كه از جاده اصلي بهشهر - گرگان منشعب شده و بعد از عبور از روستاي التپه به محوطه مذكور منتهي مي‌گردد.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
مجموعه مذكور شامل سد، بناي مركز مخزن سد، حمام، باغ، محوطه گلباغ (ايستگاه توزيع آب)، محور آبرساني به طول 600 متر، دو برج آجري به فاصله 186 متري از باغ و همچنين با فاصله 156 متري از يكديگر مي‎باشد كه احتمالاً به سال 1020 تا 1021 هـ . ق احداث گرديده است،

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg

واحد صنعتي (آسياب آبي)، محل احتمالي كاخ پادشاهان صفوي و مراكز پخت سفال و آجر و همچنين واحدهاي مسكوني بخش خدمه،

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg

جاده‌هاي سنگ‌فرش ورودي به مجموعه و جاده‌هاي سنگفرش از محل باغ به كاخ و از محل باغ به محل آسياب مي‌باشد.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg

درياچه اين مجموعه با وسعتي بالغ بر 10 هكتار با عمارتي در مركز آن، كه در زمان آبگيري درياچه عمارت با ارتفاعي بالغ بر 18 متر به زير آب مي‎رود و فقط سقف آن همراه با درختچه‌هايي نمايان است.

[Borna66]

باغ چهلستون مازندران (ديوانخانه)
باغ چهلستون اشرف واقع در استان مازندران، در زمين شيب‌دار دامنه‌ شمالي كوه برزو (پيشكوه جهان مورا) از شمال به جنوب ساخته شد.اين باغ با ابعاد 170متر عرض و550 متر طول، در سال 1021 هـ.ق به دستور شاه عباس طرحريزي و طي چند سال احداث شده و محل بار عام و تشريفات شاه عباس و پذيرايي مهمانان بوده است. اين باغ داراي دو خيابان اصلي مي‎باشد كه محور طولي باغ با چشم‌اندازي به سوي شمال و دريا است، و در نقطه تقاطع آنها، استخر بزرگ باغ قرار دارد.
در بخش جنوبي، ‌آب نهر پس از گذشتن از چهار حوضچه،‌ از زير بنا عبور كرده و روبه روي نماي شمالي، ‌از آبشار كوچكي سرازير و به استخر مستطيل بزرگ در محور شمالي ـ جنوبي(با ابعاد 3/36*416 متر) مقابل عمارت مي‎ريزد.

دور تا دور استخر،‌ در زمان شاه عباس اول گودال‎هايي براي قرار دادن شمع وجود داشته است كه هنگام تشريفات،‌ آنها را روشن مي‎كردند و به همين مناسبت آن را حوض نور مي‎ناميدند و به واسطه شيب زمين، ‌آبشارهاي كوچك با كف سينه كبكي، ‌در محل ريزش آب از يك سطح به سطح ديگر در محور اصلي وجود دارد.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
پوشش گياهي باغ را عمدتاً: درختان سرو (به صورت خطي در امتداد محور‎هاي اصلي باغ)، نارنج، پرتقال، ليمو، خرمالو (در كرتهاي مختلف باغ)، چنار، شاه بلوط، توت، انار و گل‎هاي مختلفي چون رز تشكيل مي‎دهد.
باغ ديوانخانه به سال 1356 به شماره 1537در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده‌ و هم اكنون نيز شهرداري بهشهر در عمارت آن مستقر و محوطه، به پارك عمومي تغيير كاربري داده است.

[Borna66]

باغ چشمه‌عمارت (حوض‎خانه)
اين باغ عظيم و باشكوه در استان مازندران در قسمت جنوب شرقي باغ‌تپه و باغ‌شاه در محوطه‌اي به طول حدود 410 متر و به عرض حدود 135 متر و فرم مستطيلي آن در جهت شيب زمين و به سمت شمال غربي، در زمان شاه عباس در بهشهر ساخته شده‌است.در منتهي‎اليه جنوب شرقي باغ، كوشكي مربع به ابعاد 22*26 متر، در دو طبقه با تزيينات گچ‌بري و كاشي‌كاري واقع شده‌است. وسط اين عمارت، چشمه‌اي از دل زمين مي‌جوشيد كه در چهار سمت توسط جوي‌هايي باغ را آبياري مي کرد.
در طبقه همكف چشمه طبيعي(مظهر آب) قرار گرفته،‌ آب از اين مظهر از 4 طرف بنا خارج شده و به كانالي كه دور تا دور بنا وجود داشته، سرريز مي‎شده است.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
در گذشته به دليل شيب زمين، سطح باغ تراس‎بندي شده و در امتداد محور اصلي آن، تعداد زيادي آبشارهاي كوچك به وجود آمده بود، كه آب با عبور از هر يك از آنها به حوضچه بعدي وارد مي‎شده و بجز حركت آب در محور اصلي جهت نمايش و زيبايي به مسيرهاي فرعي جهت آبياري باغ‎ها،‌ مزارع و كشتزارهاي خارج از باغ هدايت مي‎شده است.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
در امتداد محور اصلي باغ، رديفي از درختان سرو كاشته شده بود، كه در حال حاضر اثري از درختان مذكور به چشم نمي‎خورد.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
همچنين بخشهايي از محوطه باغ كه به صورت تراس‎بندي بود، به فضاهاي مسكوني و قسمتي از آن به سازمان آب اختصاص دارد و تنها بخشي از بناي تخريب شده و قسمتي از ديوار باغ و ورودي در ضلع جنوب شرقي باقي مانده است. اين باغ در سال 1352 به شماره 948 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيد

[Borna66]

باغ‌هاي اشرف‎البلاد
شهر اشرف‎البلاد را شاه عباس اول در سال 1021 هـ . ق (1612 م)، در كنار سواحل درياي خزر در دامنه رشته كوه‎هاي البرز احداث كرد.مجموعه باغهاي اشرف از 6 باغ متصل به يكديگر كه با ديواره‎هاي سنگي از هم جدا مي‌شدند، احداث شده است.
اين باغها شامل باغ و عمارت چهل‌ستون، باغ چشمه و باغ تپه در جنوب شرقي چهل ستون، باغهاي خلوت، باغ شمال و باغ صاحب‎الزمان در غرب چهلستون (كه در حال حاضر از آن باغها اثري ديده نمي‎شود) است.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
هر يك از اين باغها محل اقامت زمستاني شاه عباس اول و هر كدام داراي عملكرد خاصي مانند: حرم‎سرا، تشريفات، تفريح، شكارگاه و... بود.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg

همچنين علاوه بر اين باغها 2 باغ ديگر در دوره صفويه ساخته شد: باغ صفي‎آباد كه در آن رصدخانه وجود داشت و استخر عباس‎آباد كه براي شكار مورد استفاده قرار مي‎گرفت

[Borna66]

باغ چشمه علي (دامغان)

چشمه علي در بين کوه‎ها و تپه خاکي‎هاي شمالي آبده و در دره با صفايي در حوزه دهستان رودبار چهارده کلاته، واقع در 35 کيلومتري شهر دامغان در دوره قاجار (فتحعليشاه) با ساخت عمارتهايي زيبا در باغ به عنوان تفرجگاه تابستاني مورد استفاده قرار مي‎گرفت.اين باغ شامل مجموعه‎هايي چون: مسجد و حمام (جبهه غربي درياچه و نزديک به عمارت فتحعليشاهي)، باغ، استخر، کوشک فتحعليشاهي و ... مي‎باشد.
بناهاي موجود در باغ شامل عمارت قراول خانه با بنايي خشتي و ديگري نشيمن‎گاه شاهان قاجار که در دو طبقه (آجري) و داراي ايوان محصور است كه منظر بسيار عالي از درياچه و باغهاي اطراف دارد.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
اين عمارت بر روي شالوده سنگي و در داخل يک درياچه طبيعي قرار گرفته، که به دوره فتحعليشاه قاجار مربوط مي‎شود.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
در اطراف درياچه چشمه‌هاي زيادي است که از آنها آب خارج مي شود و همين چشمه، آب شهر دامغان را تامين مي‎کند.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg

با توجه به شواهد تاريخي در گذشته به دليل وجود چندين مجراي آب در اين باغ به آن عالي بولاغ يا هزارچشمه مي‎گفتند.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg

که اين چشمه به خاطر فشار بسيار قدرتمند آب زيرزميني همواره حتي در فصول خشکسالي جريان داشته است

[Borna66]

باغ چشمه بلقيس چرام

باغ چشمه بلقيس در استان کهگيلويه و بويراحمد، در دشتي هموار معروف به شهرک قلعه کره شهبازي از توابع بخش چرام و در 9 کيلومتري شرق چرام و يک کيلومتري روستاي شهرک در ميان تپه ماهورها و کوهها واقع شده است.اين باغ از شمال به جاده چرام ـ گچساران، از جنوب به اراضي کشاورزي، از غرب به باغ جهاد کشاورزي(باغ عمران) و از شرق به اراضي کشاورزي و کوههاي همجوار محدود مي‎شود. چندين نهر فصلي و دايمي در اين دشت جريان دارد و محصولات غلات چون گندم، جو و برنج در اين منطقه کشت مي‎شود. [استان کهگیلویه و بویر احمد]
اين بنا به گفته اهل منطقه توسط زني به نام بلقيس حدود اواخر دوره ساساني و اوايل دوره اسلامي احداث گرديد. در سال 1327 مردم محل در اطراف آن به احداث چند باغ کوچک اقدام نمودند و در سال 1338 شخصي به نام اسکندر خان چرامي آن را خريداري شد و به گسترش آن اقدام نمود. چشمه بلقيس نام جديد روزگار ما براي باغي است كه مرحوم اسكندر خان چرامي در اطراف اين چشمه بر جاي باغي كه از ازمنه پيش از او، در اين محل وجود داشت توسيع و تجديد رونق نموده است.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
مدتي هم اين باغ و يك آبادي كوچك نزديك آن در مكاتبات و اسناد و بعضي از سفرنامه ها به نام اسكندريه شهرت گرفته است... به نظر مي‎رسد اين باغ مربوط به اواخر دوره قاجار و اوايل دوره پهلوي مي‎باشد. اين باغ با مساحتي در حدود 38960 متر مربع و شامل فضاهايي چون 4 برج به ابعاد 70 *150 متر در ضلع غربي باغ، چشمه، استخر و در قسمت شرقي آن صخره‎اي بزرگ به ارتفاع 20 متر تشکيل شده است. اين باغ در حال حاضر در تملک شهرداري مي‎باشد.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
پوشش گياهي اين باغ بدليل گرمسيري بودن اين منطقه شامل اکاليپتوس، سدر، بلوط، سرو و داراي درختان متنوع ميوه‎اي چون گردو، گلابي، سيب، ليمو ترش، خرمالو، پرتقال، نارنگي، انجير، انگور، توت، نارنج، نخل و ... مي‎باشد. همچنين بوته‎هاي گياهي گوناگون و گلهاي مختلف در آن به چشم مي‎خورد.

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
نظام آبياري اين باغ بر اساس فوران آب چشمه‌هاي اصلي و چندين چشمة فرعي مي‎باشد که بوسيله نهرهاي کوچک و بزرگ متعددي در باغ جريان مي‎يابد و آب مازاد آنها بوسيله جويي بزرگ به طرف استخر باغ که در ضلع جنوب غربي باغ واقع شده هدايت مي‎شود. اين استخر زيبا به شعاع 10 متر و عمق 1/5 متر بصورت دايره و داراي سه ورودي و يک خروجي مي‎باشد که آب چشمه از مسير خروجي به رودخانه فشيان مي‎ريزد. اين استخر، باغچه‎اي به قطر 4 متر كه پوشيده از درختان نخل، نارنج، پرتقال و گلهاي زيبا و متنوع است را در آغوش گرفته است.