ازدواج در دین زرتشت

[Borna66]

در دین زرتشتی تعدد زوجات روا نیست و گفته شده همانگونه که یک زن نمی تواند در یک زوان بیش از یک شوهر داشته باشد مرد نیز نمی تواند در آن واحد دو یا چند زن داشته باشد اختیار زن دوم در شرایطی خاص و سخت که در آیین نامه زرتشتیان آمده جایز است نظیر اینکه زن اول فوت شده باشد در ایران باستان تنها در صورتی فرد زرتشتی می توانست با وجود زن اول زن دیگر اختیار کند که زن اول به تشخیص پزشک عقیم بوده و خود موافقت خویش را برای این کار اعلام کند و رضایت داشته باشد هدف از این عمل نیز بقا نسل و پرورش فرزندانی نیک برای دین و دنیاست.
در مورد انواع پیوند زناشویی در ایران باستان گفتنی است که زن و مرد زرتشتی به 5 صورت و تحت عناوین پادشاه زن- چاکر زن- ایوک زن- ستر زن- خودسر زن پیوند زناشویی می بستند که هر یک جداگانه به شرح زیر است:
1-پادشاه زن: این نوع ازدواج به حالتی گفته می شد که دختری پس از رسیدن به سن بلوغ با موافقت پدر و مادر خود با پسری ازدواج می کرد و پادشاه زن از کاملترین حقوق و مزایای زناشویی برخوردار بود و کلا" همه دخترانی که برای نخستین بار و با رضایت پدر و مادر ازدواج می کردند پیوند زناشویی آنان تحت عنوان پادشاه زن ثبت می شد.
2-چاکر زن: این نوع ازدواج به حالتی اطلاق می شد که زنی بیوه به عقد و ازدواج با مرد دیگری در می آمد این زن با زندگی در خانه شوهر دوم خود حقوق و مزایای پادشاه زن را در ساسر زندگی مشترک دارا بود ولی پس از مرگ آیین کفن و دفن و سایر مراسم مذهبی اش تا سی روزه توسط شوهر دوم یا بستگانش برگزار می شد ولی هزینه های مراسم بعد از سی روزه به عهده بستگان شوهر اولش بود چون معتقد بودند در دنیای دیگر این زن از آن نخستین شوهر خود خواهد بود و به همین علت پیوند دوم او تحت عنوان چاکر زن یاد می شد.
حال برای برخی ناآگاهان پیوند زناشویی از نوع چاکر زن را اختیار کردن زن صیغه ای توسط پدران ما در گذشته قلمداد کرده و پادشاه زن را زن عقدی بیان می کنند که صحت ندارد.
3-ایوک زن: این نوع ازدواج زمانی اتفاق می افتاد که مردی دختر یا دخترانی داشت و فرزند پسر نداشت و ازدواج تنها دختر یا کوچکترین دخترش تحت عنوان ایوک ثبت می شدو رسم بر این بود که اولین پسر تولد یافته از این ازدواج به فرزندی پدر دختر در می آمد و به جای نا پدرش نام پدر دختر را بعد از نامش می آوردند و این نوع ازدواج باعث شده که برخی افراد غیر مطلع برچسب ازدواج با محارم را به زرتشتیان بزنند و اظهار کنند که پدر با دختر خود ازدواج می کرده است اینک اشتباه افراد ناآگاه کاملا" مشخص شد و اتهام ازدواج با محارم کاملا" مردود است.
4-ستر زن: وقتی که فرد بالغی بدون ازدواج در می گذشت پدر و مادر یا خویشان این فرد موظف بودند به خرج خود و به یاد فرد درگذشته دختری را به ازدواج پسری در می آورند شرط این نوع ازدواج آن بود که دختر و پسر متعهد می شدند که در آینده یکی از پسران خود را به فرزند خواندگی فرد درگذشته بدون زن و فرزند درآورند.
5- خودسر زن: اگر دختری و پسری پس از رسیدن به سن بلوغ برخلاف میل والدین خود خواستار ازدواج با یکدیگر می شدند و مصر بر این امر نیز بودند با وجود مخالفت والدین ازدواج آنها منع قانونی نداشت و زیر عنوان خودرای زن ثبت می گردید و در این بین دختر از ارث محروم می شد مگر اینکه والدینش به خواست خود چیزی به او می دادند یا وصیت می نمودند که بدهند.
این نوع ازدواج ها در ایران باستان انجام می شد امروزه ازدواج ها تحت این عناوین ثبت نمی شود.
گفتنی است که طلاق در آیین زرتشتی مطرود و منفور ایت و تحت شرایطی ویژه و در مواردی نادر و خاص طبق آیین نامه زرتشتیان مجوز داده می شود.

[Borna66]

به نکته ای که باعث شده برخی ناآگاهان ازدواج با محارم را به زرتشتیان (ایرانیان) نسبت دهند اشاره می کنم و آن عبارت (خیت ودس) در اوستای کشتی است که برخی به نادرستی ازدواج با محارم ترجمه کرده اند و حال آنکه معنی این عبارت فداکاری و از خودگذشتگی است نه ازدواج با خود (خیت ودس) از دو جز (خیت) به معنای خویش و (ودس) به معنی گذشت و گذشتن است و رویهم معنای از خودگذشتن و دیگری را بر خود ترجیح دادن دارد.

[Borna66]

به اين مراسم زن وشويي يعني شريك شدن زن و شوهر در امر زندگي گفته مي شود در ايران باستان ازدواج كردن از كارهاي نيك به شمار آمده ، هر پسر و دختر زرتشتي همانند كارهاي ديگر خود بايستي بر مبناي خردمندي با يكديگر ازدواج كنند.

در آيين زرتشتيان چيزي به نام مهريه مرسوم نيست ، تك همسري سفارش شده و پيروي مي شود، جدايي ( طلاق ) نيز مگر در شرايطي ويژه انجام نمي شود ـ زن و شوي تلاش مي كنند تا به سفارش اشوزرتشت در زندگي مشترك خود با انجام كار نيك از يكديگر سبقت بگيرند .

[Borna66]

ازدواج در ميان ملل و اديان مختلف، تابع آداب و سنن خاصي است كه اين مراسم در ميان پيروان كيش زرتشت در استان يزد نيز از ويژگي خاصي برخوردار است.
گرچه بسياري از اين آيينها،همان آداب و رسوم تعريف شده‌در ميان ايرانيان است، ولي بعضي ويژگي‌هاي خاص ازدواج در ميان اقليت زرتشتي وجود دارد.
يكي از موبدان زرتشتي در يزد مي‌گويد: آيين ازدواج در ميان پيروان" اشو زرتشت" طبق "آيين نامه زرتشتيان" كه مجموعه‌اي از آداب و رسوم زرتشتيان است و تاسال ‪ ۱۳۱۲‬خورشيدي آن را با نام "احوال شخصيه زرتشتيان" مي‌شناختند انجام مي‌گيرد.
دينيار شهزادي روز يكشنبه به خبرنگار ايرنا گفت:بر اساس اين آيين نامه، ازدواج دختران كمتر از ‪ ۱۶‬سال و پسران كمتر از ‪ ۱۸‬سال مجاز نيست ولي در صورت ارائه گواهي رشد، بلامانع است.
به گفته وي آيين خواستگاري، نامزدي و عروسي در ميان زرتشتيان آداب خاصي دارد، در مراسم خواستگاري، مادر و خواهرداماد به منزل عروس مي‌روند و در صورتي كه عروس پاسخ مثبت دهد، در دهان وي شيريني مي‌گذارند.
او افزود: در دوران نامزدي، دختر و پسر مي‌توانند با رضايت والدين با هم رفت وآمد داشته‌باشند و حرف بزنند و يا به گردش بروند كه هدف از آن آشنايي دو جوان با يكديگر و برنامه‌ريزي براي آينده زندگي مشترك است.
وي اظهارداشت:مدت زمان مراسم‌نامزدي در ميان زرتشتيان بر اساس آيين نامه آنهاو همچنين طبق فرهنگ خاصي كه در ميان آنان حاكم است، دو سال تعيين شده و درصورتي كه بدون دليل اين مدت بيشتر شود، طرفين مي‌توانند نامزدي را به هم زنند.
اين موبد زرتشتي با بيان اينكه مهريه در ميان زرتشتيان، مرسوم نيست و هيچ چيز با اين عنوان تعيين نمي‌شود،اظهار داشت: چون طلاق در كيش زرتشت، وجود ندارد پس مهريه هم نيست.
وي گفت: عروس بايد جهيزيه داشته باشد ولي كمبودها را داماد جبران خواهد كرد.
او افزود: در زمان عقد، يك بشقاب كه حاوي يك عدد تخم مرغ، يك عدد قيچي، آويشن، سوزن ونخ، كتاب اوستا و زنار مي‌باشد از سوي‌برادر دامادبر سر داماد قرار مي‌دهند.
زنار ‪ Zonar‬كمربندي است كه زرتشتيان به كمر خود مي‌بندند.
تخم مرغ نشان از حق و حقوقي است كه خانواده عروس به داماد داده و بعد از پايان مراسم، خانواده داماد آن را از خانه بيرون مي‌اندازند.
قيچي به اين معناست كه زن و شوهر با كمك هم مي‌توانند در زندگي مشترك، اختلافات احتمالي را رفع كنند.
در خصوص فلسفه نخ و سوزن گفته شد در صورت ايجاد اختلاف، آنها مي‌توانند ميان خود پيوند، انس و الفت برقرار كنند.
به گفته شهزادي موبد، روز بعد از عقد نيز دوباره به خانه داماد مراجعه مي‌كنند و قسمتي از اوستا را به نام "آب زور" در كنار سبزه و چشمه آب خانه قرائت مي‌كنند و بعد شيري كه از قبل تدارك ديده شده توسط داماد با قاشق اندك اندك در آب ريخته مي‌شود و اين امر با هدف آرامش دادن به فكر و روح داماد انجام مي‌گيرد.
وي گفت: طبق اعتقادات پيروان زرتشت، براي بردن عروس به خانه داماد كه از آن در يزد با نام "عروس كشان" ياد مي‌شود، عروس را سه بار به دور آتش مي‌گردانند.
در ميان زرتشتيان مرسوم است وقتي كه نوعروس بخواهد از كوچه‌اي مسقف عبور كند و يا به عبارت زرتشتيان، آن كوچه، "طاق" داشته باشد، بايد به عروس، قند داد تا از شر اين طاق در امان بماند.
زرتشتيان در مراسم ازدواج، ضمن پايكوبي و خواندن اشعار شادي بخش، مراسم "هاوي رو هاوي رو " كه در ميان ايرانيان به "كل زدن" و در ميان يزديها به "شولولو" معروف است، انجام مي‌گيرد.
اين موبد زرتشتي مي‌گويد: در آيين زرتشت،"طلاق" كه زرتشتيان به‌آن "رهايي" مي‌گويند، جايز نيست زيرا طلاق نوعي پيمان شكني، گناه كبيره و نابخشودني محسوب مي‌شود.
وي كه سردفتر شماره ‪ ۱۰‬ازدواج زرتشتيان استان يزد است، مي‌گويد: در طول ‪ ۲۳‬سال خدمت خود، طلاقي به ثبت نرسانده‌ام.
شهزادي، "رهايي" را تنها در صورت خارج شدن يكي از زوجين از دين و يا بد كاره بودن زن، جايز دانست.
وي گفت: حتي در صورتي كه زن، بيمار، مفلوك و يا ديوانه باشد و يا حداقل پنج سال مفقود شده باشد، باز هم طلاق زن، جايز نيست ولي مرد مي‌تواند مجددا ازدواج كند.
به گفته وي حل اختلاف ميان زن شوهربه عهده بزرگان و ريش سفيدان است ولي در صورت عدم نتيجه‌گيري به محاكم عمومي مراجعه خواهند كرد.
يك بانوي زرتشتي كه در شهر تفت ساكن است، ايمان، دانش و هنر را از مهم ترين معيارهاي ازدواج در ميان زرتشتيان نام برد.
وي كه‌خودرا "چهره‌گل" معرفي كرد،افزود: در صورتي كه خانواده عروس، غريبه باشد و از اقوام داماد نباشند در زمان بردن عروس در جلوي پاي وي گوسفند، سر مي‌برند.
وي نيزبرپيوند ناگسستي ميان عروس و داماد تا زمان مرگ تاكيد كرد و گفت:
در قديم، تحت هيچ شرايطي "رهايي" يا طلاق جايزنبوده ولي الان در صورت وجود بعضي شرايط، اين امر صورت مي‌گيرد.
بنا بر روايت‌هاي موجود "اشو زرتشت" در سه هزارو ‪ ۶۰۰‬سال قبل از ميلاد مسيح در تخت سليمان آذربايجان از مادري به نام "دغدو" متولد شد و نام پدرش "پورو شسب" بود.
پيروان آيين زرتشت براين باورند كه وي در ‪ ۳۰‬سالگي از طرف اهورامزدا به پيامبري انتخاب شد و در ‪ ۷۷‬سالگي در آتشكده شهر بلخ به دست "توربراتور" كشته شد.
پيروان اين آيين در كشورهاي مختلف، حدود ‪ ۱۵۰‬هزار نفر است كه از اين تعداد ‪ ۳۰‬هزار نفر در يزد، كرمان، فارس، تهران، خوزستان و كهگليويه و بويراحمد زندگي مي‌كنند.
شش هزارنفر از اين تعداد در شهرهاي يزد،اردكان و تفت در استان يزد ساكن هستند.

[Borna66]

داستان ازدواج پوروچيستا
داستان ازدواج دختر زرتشت، پوروچیستا در اوستا بخش یسنا قسمت 53 آمده است که این داستان از جنبه های گوناگونی دارای اهمیت و ارزش فراوانی است شرح عروسی پوروچیستا بیانگر حقوق والاییک زن در دین زرتشت است. برطبق آیات گوهربار اوستا، زرتشت جوان ترین دختر خود را در مجلس عروسی مخاطب قرار می دهد. پدر برای دخترش شوهری انتخاب کرده که در منش و کنش بی نظیر است اما با این حال به هیچ وجه تمایل ندارد تا دخترش بدون اندیشه و تفکر نظر او را بپذیرد و گفتارش این چنین است
اینک تو ای پوروچیستا از خاندان اسپیتمان و جوان ترین دختر زرتشت هستی ، من از روی پاکی و راستی و نیک منشی، جاماسپ را که از راست کرداران و پشتیبانان آیین است جهت همسری تو برگزیدم پس اکنون برو و در این باره بیاندیش و خردت را راهنما قرار بده و پس از موافقت به اجرای مراسم مقدس ازدواج بپرداز ؛
پوروچیستا به توصیه پدر و با اندیشیدن موافقت خود را برای این ازدواج اعلام می کند. پس زرتشت دوباره در این مجلس به سخن می آید و برای حاضران به ویژه دختران و پسران جوان خطابه ای می خواند
ای دختران و ای پسران جوان که در آستانه زندگی زناشویی قرار گرفته اید، اینک آگاهتان می سازم و پندم را به خاطر نقش کنید و از یاد نبرید. با کوشش و همت از طریق راستی رهسپار باشید، هر یک از شما باید در کردار و گفتار و اندیشه نیک از دیگری پیش جوید. پندتان می دهم تا رونده این راه باشید و هر یک در زندگی رفتاری کنید که آن دیگری خوش و خرم باشد؛
این داستان بیانگر این است مقام زن در زمان زرتشت و حتی پیش از او در جوامع ایرانی محترم و باارزش بوده است. اراده زنان و دوشیزگان چه تا آن هنگام که در خانه پدری بوده اند و چه هنگامی که ازدواج کرده و به خانه شوهر می رفتند، استقلال داشت و قادر بود تا از روی خرد و درک، واقعیت و حقانیت خود را به اثبات رسانیده و تحمیل کند؛

__________________

[Borna66]

از آيين‌هاي اصيل و كهن دين زرتشت، اصل «ازدواج با محارم» (به اوستايي: Xvaetvadatha؛ به پهلوي: Xvedodah) است كه به علت بغرنجي و پيچيدگي ناشي از ريشه‌هاي بسيار كهن آن، مانند برخي ديگر از انديشه‌ها و سنت‌هاي زرتشتي، مورد بد فهمي پژوهش‌گران واقع شده، اصالت و حتا موجوديت آن در اين دين، رد و انكار گرديده است. اما بدين اصل نه تنها در تمام متون و آموزه‌هاي زرتشتي تأكيد و تصريح شده، بل كه از واجبات ديني نيز به شمار آمده است و لذا هيچ سند و دليل معتبري در رد اصالت آن در دست نمي‌باشد و البته تصور جعلي بودن تمام متون و آموزه‌هاي مربوط به اين اصل، بسيار ساده‌لوحانه است.
نخستين اشاره‌ي تاريخي به اجراي اصل «ازدواج با محارم»، روايت هردوت (كتاب سوم، بند 31) است كه مي‌گويد «كبوجيه» براي نخستين بار چنين قاعده‌اي را نهاد و با خواهران‌اش ازدواج كرد. از اين نكته چنين برمي‌آيد كه او نخستين پادشاه ايراني بوده كه كوشيده است اين اصل و سنت را كه همراه دين زرتشت در همان عصر از شرق به غرب ايران راه يافته بود و براي ايرانيان غربي (پارس‌ها) هنوز غريب و نامأنوس مي‌نمود، به اجرا در آورد (بويس 1375، ص117). از عمل به اين اصل در ميان ديگر شاهان هخامنشي نيز ياد شده است. اسناد به دست آمده از دوران اشكانيان نيز گواه عمل به اين اصل در آن روزگار است (بويس 1381، ص 127). «كرتير» (موبد بزرگ عصر ساساني) در سنگ‌نوشته‌ي خود تصريح مي‌كند كه يكي از كارهاي برجسته‌اش، گسترش اصل «خويدوده» در ميان مردم بوده است (همان، ص141). متون پهلوي زبان زرتشتي كه پس از اسلام به تحرير درآمده‌اند، همگي به اين اصل اشاره دارند: دين‌كرد، داتستان دينيك، گزيده‌هاي زادسپرم، پندنامه‌ي آذرباد مارسپندان، ارداويراف‌نامه، مينوي خرد، روايات داراب هرمزديار. كتاب‌هايي چون روايات پهلوي و روايت اميد اشو وهيشتان نيز به گونه‌ي تفصيلي به اين موضوع پرداخته‌اند. حتا در كتاب‌هاي تاريخي دوران اسلامي هم به اجراي اين اصل در ميان زرتشتيان اشاره شده است. مانند تبصرة العوام مرتضا رازي، تاريخ يعقوبي و… (رضي، ص95 ــ 925).
بديهي‌ست كه با وجود اين تعداد اسناد و گواهي‌هاي روشن و صريح، نمي‌توان اصل «خويدوده» يعني ازدواج با محارم را غيراصيل و ساختگي پنداشت و به مغاني فرضي منسوب داشت. عموم زرتشتيان حتا پس از اسلام نيز با وجود فشارهاي وارد شده، به اين اصل مؤكد ديني عمل مي‌كردند تا سرانجام در سده‌هاي 18 و 19 ميلادي گروهي از پژوهش‌گران غربي با تفسير به رأي دين زرتشت، چنين القا كردند اصل ياد شده ــ به لحاظ عدم همخواني با اديان ابراهيمي و به ويژه مسيح ــ جعلي و غير اصيل است و بدين ترتيب، تدريجاً آيين خويدوده متروك گرديد. (البته اين سنت كهن در دوران بعد، به صورت ازدواج ميان خويشاوندان نزديك مانند پسر خاله و دختر خاله و پسر عمو و دختر عمو، در ميان ايرانيان مسلمان باقي و جاري‌ ماند و حتا مورد سفارش و ستايش قرار گرفت!)
ازدواج با محارم در ميان بسياري از اقوام باستاني مانند مصريان و ايلاميان رايج بوده و بخشي از آيين‌هاي ديني و فرهنگي آنان را تشكيل مي‌داده و طبعاً قبح و كراهتي بر آن مترتب نبوده است. حال اگر در فرهنگ‌هاي كنوني و برخي فرهنگ‌هاي باستاني چنين عملي قبيح دانسته مي‌شود، معقول نيست كه با معيار قرار دادن آن، عقايد و رفتارهاي‌ صاحبان فرهنگ‌هاي متفاوت، تقبيح و محكوم گردد.
اما در باره‌ي دلايل و عوامل پيدايش اصل خويدوده گفته مي‌شود كه جامعه‌ي زرتشتي در ابتداي شكل‌گيري به لحاظ شمار اندك پيروان و اعضاي خود، زناشويي درون خانوادگي را باعث افزايش آحاد اين جامعه و نيز پرهيز از آميزش با كافران شمرده و لذا عامل تحكيم پايه‌هاي دين دانسته است. بر اين اساس در آن روزگار، مؤمنان زرتشتي اين اعتقاد را يافتند كه چنين ازدواج‌هاي نزديكي عملاً خدمت به تحكيم دين و باعث نيرومندي آن است و بنابراين به لحاظ مذهبي، عمل و سنتي واجب به شمار آمد (بويس 1381 ،ص81؛ بويس 1375، ص7 ــ 116). چنين بود كه از آن پس، اصل خويدوده در ميان شاهزادگان و روحانيان و مردم عادي به انجام مي‌رسيد و در ادبيات و متون و اسناد تاريخي آنان تصريح و ستوده مي‌شد.

[Borna66]

عروسی زرتشتیان و یزدی ها

لاله کاران





گاتاها






در یسنا آمده است: عروس و داماد! این کلمات را به شما می گویم: زندگی سرشار از شادی داشته باشید و به حقوق یکدیگر احترام بگذارید. بی گمان زندگی شیرینی خواهید داشت.

زرتشتیان كه تعداد آنها در دنیا بیش از ٣۰۰ هزار نفر و در ایران ٣۰ هزار نفر می باشد پس از گذشت قرن ها مراسم مربوط به ازدواج خود را نگه داشته و بنا بر باورهای دیرین خود رفتار می كنند. به این مراسم نگاه کنیم که چه اندازه زیبا هستند. این آداب انسانی و والا را پاس داریم. بسیاری از مردم یزد نیز در این مراسم با زرتشتیان یکی هستند.