آشنائى با علوم حديث مؤلف : علي نصيري

[غریب آشنا]

آشنائى با علوم حديث

مؤلف : علي نصيري

فهرست مطالب مقدمه ناشر پيشگفتار فصل اول : بازشناخت كليات علم حديث فصل دوم : آشنايى با تاريخ حديث شيعه فصل سوم : آشنايى با تاريخ حديث اهل سنت فصل چهارم : آشنايى با مصطلح الحديث فصل پنجم : آشنايى با رجال الحديث فصل ششم : آشنايى با مبانى فقه الحديث

----- فهرست مطالب ------

مقدمه ناشر
پيشگفتار
فصل اول : بازشناخت كليات علم حديث
تعاريف و اصطلاحات حديثى
حديث
سنت
روايت
خبر
اثر
حديث قدسى
حجيت سنت
حجيت سنت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم )
1. دليل عقلى
2. دلايل نقلى
1 - 2. قرآن
2 - 2. اجماع
3 - 2. سيره عملى مسلمانان
حجيت سنت ائمه اطهار عليهم السلام
1. دليل عقلى
2. دلايل نقلى
1 - 2. قرآن
2 - 2. سنت نبوى
حديث در دوران پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم )
نشانه هاى اهتمام پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم به حديث و كتابت آن
1. جايگاه فرهنگ تعليم و تعلم در اسلام
2. اهتمام پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به نشر حديث
3. اهتمام پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به كتابت حديث
محورهاى اهتمام پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به كتابت حديث
الف . توصيه به كتابت حديث :
ب . فراهم آوردن برخى از مكتوبات حديثى ؛
فصل دوم : آشنايى با تاريخ حديث شيعه
بررسى ادوار تاريخى حديث شيعه
دوره اول : فراهم آمدن نخستين نگاشته هاى حديثى
نگاشته هاى گزارش شده در منابع تاريخى
نگاشته هاى حديثى برجاى مانده
1. كتاب على (عليه السلام )
2. مصحف فاطمه (س )
3. مصحف على (عليه السلام )
4. نهج البلاغه
5. صحيفه سجاديه
دوره دوم : شكل گيرى ميراث روايى شيعه در قالب اصول اربعماءة
بررسى مفهوم اصل و تفاوت آن با مفهوم كتاب و تصنيف
سرنوشت اصول اربعماءة
دوره سوم : دوره تدوين جوامع اوليه حديثى شيعه
1. كافى ، ثقه الاسلام محمد بن يعقوب كلينى (م 329)
ويژگى ها و امتيازات كافى
بررسى استناد روضه به كلينى
2. من لا يحضره الفقيه ، شيخ صدوق محمد بن على بن بابويه قمى (م 381)
3. تهذيب الاحكام فى شرح المقنعه ، شيخ الطائفه محمد بن حسن طوسى (م 460)
ويژگى ها و امتيازات تهذيب الاحكام
4. الاستبصار فيما اختلف من الاخبار، شيخ طوسى (م 460)
روايات كتب اربعه از نگاه اخباريون و اصوليون
دوره چهارم : دوره تكميل و تنظيم جوامع حديثى شيعه
اهم منابع حديثى در دوره تكميل
1. بحار الاءنوار الجامعة لدرر اءخبار الاءئمة الاءطهار (عليه السلام )، علامه محمد باقر مجلسى (م 1111)
2- تفصيل وسائل الشيعه الى تحصيل مسائل الشريعة ، محمدبن حسن حر عاملى (م 1104)
3. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل ، ميرزا حسين نورى (م 1320)
4.جامع احاديث الشيعه ، آية الله بروجردى (م 1380)
اهم منابع حديثى در دوره تنظيم
1. الوافى فى جمع الاحاديث الكتب الاربعة القديمة ، ملامحسن فيض كاشانى (م 1091)
2. منتقى الجمان فى الاءحاديث الصحاح و الحسان ، جمال الدين حسن بن زين الدين (م 1011)
دوره پنجم : دوره ركود دانش هاى حديثى شيعه
دوره ششم : دوره شكوفايى دانش هاى حديثى
محورهاى اساسى دوره شكوفايى دانش هاى حديثى
1. بررسى عميق و نقادانه تاريخ حديث
2. محدود شدن حوزه مطالعات حديثى
3. نقد و پالايش روايات ،
4. تدوين فرهنگ ها و فهرست هاى حديثى ،
5. احياء آثار پيشينيان ،
6. رويكرد خاور شناسان به مباحث حديث پژوهى ،
7. به خدمت گرفتن رايانه در عرصه حديث پژوهى ،
فصل سوم : آشنايى با تاريخ حديث اهل سنت
ادوار تاريخ حديث اهل سنت
دوره اول : دوره ممانعت از تدوين حديث
بررسى دلايل ارائه شده براى توجيه ممانعت از تدوين حديث
انگيزه ممانعت از كتابت و تدوين حديث از نگاه حديث پژوهان شيعى
1. جلوگيرى از انتشار فضائل اهل بيت عليهم السلام ، بويژه على (عليه السلام )
2. محور روايات نكوهش خلفا
3. بنيان گذارى راءى و اجتهاد در برابر نص
زيان هاى ممانعت از نگارش و تدوين حديث
1. از بين رفتن حلقه اتصال اسناد روايات
2. رهيافت وضع در روايات
دوره دوم : تدوين جوامع روايى
1. موطاء مالك بن اءنس (م 179)
2. مسند احمد بن حنبل (م 241)
3. صحيح محمد بن اسماعيل بخارى (م 256)
4. صحيح مسلم بن حجاج قشيرى (م 261)
5. سنن ابى داود سليمان بن اشعث سجستانى (م 275)
6. سنن محمد بن عيسى ترمذى (م 279)
7. سنن احمد بن شعيب نسايى (م 303)
8. سنن ابن ماجه قزوينى (م 273)
دوره سوم : دوره تكميل و تنظيم جوامع روايى
اهم منابع روايى در دوره تكميل
1. المسند الصحيح ،
2. الالزامات ،
3. المستدرك على الصحيحين ،
اهم منابع حديثى در دوره تنظيم
1. مصابيح السنه ،
2. جامع الاصول فى احاديث الرسول ،
3. المسند الجامع لاءحاديث الكتب السته و مولفات اءصحابها الاخرى و موطاء مالك و مسانيد الحميدى و احمد بنحنبل و...،
4. جامع المسانيد و السنن الهادى لاقوم السنن ،
5. جمع الوامع ،
6. كنز العمال فى سنن الاقوال و الافعال ،
دوره چهارم : دوره ظهور و تكامل دانشهاى حديثى
1. رجال حديث
2. مصطلحات حديث
3. فقه الحديث
دوره پنجم : عصر ركود دانش هاى حديثى
دوره ششم : عصر شكوفايى دانش هاى حديثى
فصل چهارم : آشنايى با مصطلح الحديث
كليات تعريف مصطلح الحديث
موضوع ، فايده و مسائل مصطلح الحديث
مبحث نخست : تقسيمات خبر
تقسيم اوليه حديث به متواتر و واحد
خبر متواتر
شرايط تحقق تواتر در اخبار
شروط علم آورى خبر متواتر
اقسام متواتر
خبر واحد
تقسيم چهارگانه حديث
1- صحيح
2- حسن
3- موثق
4 - ضعيف
مبحث دوم : اصطلاحات حديثى
1- اصطلاحات ناظر به سند
1- 1. اصطلاحات سندى ناظر به اتصال سند
2- 1. اصطلاحات سندى ناظر به انقطاع سند
3- 1. اصطلاحات سندى ناظر به چگونگى تحمل و نقل حديث
4 - 1. اصطلاحات سندى ناظر به چگونگى طرح در منابع روايى
2- اصطلاحات ناظر به متن
1- 2. اصطلاحات متنى ناظر به چگونگى دلالت
2- 2. اصطلاحات متنى ناظر به پذيرش ، يا رد روايات
3- اصطلاحات ناظر به متن و سند
مبحث سوم : شرائط و طرق تحمل
شيوه هاى تحمل روايت
مبحث چهارم : شرائط نقل و پذيرش روايات
شرائط نقل روايت
شرايط پذيرش روايات
فصل پنجم : آشنايى با رجال الحديث
كليات تعريف علم رجال
موضوع و مسائل علم رجال
مبحث نخست : الفاظ جرح و تعديل و تعارض آنها
1- الفاظ دال بر توثيق
1- 1. عدل ، امامى ضابط،
2 - 1. عدل ،
3- 1. امامى ضابط،
4 - 1. ثقه ،
5 - 1. ثقه فى الحديث ،
6 - 1. حجت ،
7 - 1. عين و وجه ،
2- الفاظ دال بر جرح
تعارض جرح و تعديل
شيوه هاى توثيق
مبحث دوم : توثيقات خاص
مبحث سوم : توثيقات عام
1- اصحاب اجماع
شمار اصحاب اجماع
3. راويان مذكور در اسناد كتاب ((كامل الزيارات ))
4 - راويان مذكور در اسناد تفسير على بن ابراهيم قمى
5 - مشايخ اجازه
مبحث چهارم : آشنايى با منابع رجالى شيعه
منابع اوليه رجال شيعه (سده سوم تا پنجم )
1- رجال كشى (حدود 340)،
2- رجال نجاشى (م 450)،
3- رجال شيخ طوسى (م 460)،
4 - فهرست شيخ طوسى (م 460)،
5 - رجال برقى (م 274، يا 280)،
6 - رساله ابوغالب زرارى (م 368)،
7 - رجال ابن غضائرى (م حدود 450)،
منابع ثانويه رجال شيعه (سده ششم تا هشتم )
1- فهرست شيخ منتجب الدين (م حدودا 600)،
2- معالم العلماء ابن شهر آشوب (م 588)،
3- رجال ابن داوود (م 707)،
4 - خلاصه الاقوال علامه حلى (م 726)،
مصادر متاءخر رجال شيعه (سده دهم تا سده كنونى )
1- مجمع الرجال ، قهپائى (م 993)،
2- نقد الرجال ، سيد مصطفى حسينى تفرشى (حدود سده يازدهم )،
3- جامع الرواه اردبيلى (م 1101)،
4 - الفوائد الرجاليه ، سيد محمد مهدى بحر العلوم طباطبايى (م 1212)،
5 - تنقيح المقال فى علم الرجال ، شيخ عبدالله مامقانى (م 1351)،
6 - قاموس الرجال ، شيخ محمد تقى تسترى (معاصر)،
فصل ششم : آشنايى با مبانى فقه الحديث
مفهوم فقه الحديث
بررسى برخى از مبانى فقه الحديث
1. مفاهيم واژه ها
2- بررسى ساختار جملات
3- توجه به زبان روايات
4 - نقش سياق در معنارسانى
5 - توجه به قرائن خارجى

[غریب آشنا]

نام كتاب : آشنائى با علوم حديث
نام نويسنده : على نصيرى
مقدمه ناشر
عن زراره قال ابو عبدالله (صلى الله عليه و آله و سلم ): احتفظوا بكتبهم فانكم سوف تحتاجون اليها(1)
حديث شناسى و آشنايى با علوم حديث يكى از عوامل بسيار موثر در اجتهاد و كارشناسى معارف دينى بشمار مى آيد، كه فراگيرى اين علم براى متخصصين در تمامى رشته هاى علوم اسلامى ضروريست .
احاديث و رواياتى كه در اختيار داريم و از ناحيه حامل رسالت و خاندان پاكش صادر گرديده ، به جهت عوامل فراوان سياسى و اجتماعى ، دستخوش تعرض ، دستبرد، تحريف و... گشته است .
اما همواره ، راويان و محدثان بزرگوار، با نقل سينه به سينه و صفحه به صفحه حديث ، در دشوارترين وضعيت ها آنها را از گزند راهزنان ، حفظ و به دست ما رسانده اند.
بديهى است كه استخراج احاديث صحيح و جوهر كلام معصومين عليهم السلام نيازمند شناخت كليدهاى گشاينده اين گنج هاى نهفته است ، كه در قالب علوم حديث بيان مى شود و همانگونه كه امام صادق (عليه السلام ) مى فرمايد: اكتب و بث عملك فى اخوانك فان مت فارث كتبك بنيك فانه ياءتى على الناس زمان هرج لا ياءنسون فيه الا بكتبهم .(2)
بدين جهت ، درس علوم حديث كه شامل تاريخ حديث ، درايه الحديث ، رجال الحديث و فقه الحديث مى شود، جزء دروس حوزه هاى علميه قرار داشته و دارد.
بر اين اساس معاونت آموزش حوزه علميه قم ، آشنايى مقدماتى با علوم حديث را در برنامه درسى سطح يك كه دوره عمومى مى باشد، گنجاند و كتاب حاضر را كه تاءليف جناب حجة الاسلام على نصيرى مى باشد و از مزاياى متعددى برخوردار است ، به عنوان متن مطالعاتى برگزيد.
اميد است كتاب حاضر مورد استقبال طلاب عزيز قرار گيرد و مرضى صاحب حوزه ها حضرت ولى عصر ((روحى و ارواح العالمين له الفداء)) باشد.
دفتر انتشارات مركز مديريت حوزه علميه
پيشگفتار
((سنت )) پس از قرآن دومين منبع دين شناخت به شمار مى آيد كه تبيين و تفسير كليات قرآن را بر عهده دارد. اگر آموزه هاى قرآن را براساس روايت نبوى ((انما العلم ثلاثة : آية محكمة ، اءو فريضة عادلة ، اءو سنة قائمة ؛ علم بر سه دسته است : نشانه اى استوار، يا واجبى ميانه ، يا سنتى برپا))(3) به سه بخش اساسى عقائد، اخلاق و احكام تقسيم كنيم ، ((سنت )) ديدگاه هاى اسلام را در اين سه بخش به تفصيل تبيين مى كند.
پاسخ گويى سنت - در تمام عرصه هاى دين شناخت - در كنار قرآن ؛ نشانگر اهميت و جايگاه بلند آن است . بدين خاطر پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) سنت را به عنوان قرين قرآن ، دومين موهبت الهى براى خود دانسته است ؛ آنجا كه فرموده : ((او تيت القرآن و مثله معه ؛ به من قرآن و با قرآن همسان آن (سنت ) ارزانى شده است ))(4)
اهتمام پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) و اهل بيت عليهم السلام به تعليم و انتشار آموزه هاى روايى و تاكيد بر ثبت و ضبط آنها و نيز كوشش ‍ عموم صحابه ، تابعان و شاگردان ائمه عليهم السلام در فراگيرى حديث ، ثبت و شرح آن ، به رغم ممانعت از كتابت و تدوين حديث طى يك سده كه در تاريخ حديث اهل سنت اتفاق افتاد، حكايت گر نقش و جايگاه ((سنت )) است .
با آغاز تدوين سنت در سده سوم ، هزاران روايت در قالب جوامع روايى ، گردآورى شد و در پى آن دانش هاى تخصصى حديث ؛ هم چون علم رجال بخاطر ضرورت شناخت هر چه بيشتر راويان حديث ، دراية الحديث براى تبيين تقسيمات و اصطلاحات حديثى ، پديدار شد و هزاران اثر علمى گران سنگ به رشته تحرير درآمد. آنچه امروز با عنوان جوامع روايى ، منابع مصطلح الحديث ، رجال ، شرح احاديث و... در اختيار ما قرار گرفته ، حاصل چهارده سده كوشش بى وقفه و مستمر، در ثبت ، انتشار و تبيين گسترده هاى دانش حديث است ، كه اهتمام ما را براى بازشناخت اين دانش ها و تعميق و توسعه آنها براى انتقال به نسل هاى آينده مى طلبد.
كتابى كه در پيش رو داريد، گزيده اى است از دو جلد كتاب كه با عنوان حديث شناسى نگاشته شده و اميد است به زودى انتشار يافته و در دسترس ‍ علاقمندان قرار گيرد.
در اين كتاب دانش هاى حديثى به چهار دانش اصلى تقسيم شده اند كه عبارتند از:
الف . تاريخ حديث ؛
ب . دراية الحديث ، يا مصطلحات حديث ؛
ج . رجال حديث ؛
د. فقه الحديث .
از آنجا كه برخى از مباحث ؛ هم چون آشنايى با تعاريف پركاربرد، دلايل حجيت سنت و... نقش مقدميت داشته و آگاهى از آنها براى دريافت ساير مباحث و فصول ضرورى است ، در نخستين فصل از اين كتاب تحت عنوان ((بازشناخت كلياتى پيرامون حديث )) به اين مباحث اشاره و پيرامون آنها گفت و گو شده است . و با توجه به آن كه تاريخ حديث اهل سنت تا حدود زيادى با تاريخ حديث شيعه متفاوت است . مبحث نخست (= تاريخ حديث ) به دو فصل جداگانه تحت عنوان : تاريخ حديث اهل سنت و تاريخ حديث شيعه تقسيم شده است . از اين رو مباحث كتاب در شش فصل انعكاس يافته است .
از خداوند متعال بخاطر توفيق انجام اين كار سپاسگزارم و از كليه دست اندركارانى كه در انتشار اين كتاب نقش داشته اند، تقدير و تشكر مى نمايم . و اميدوارم اين اثر در توسعه و تعميق دانش ها و آموزه هاى حديثى براى طلاب و دانشجويان عزيز و كليه علاقمندان به مطالعات حديثى مفيد واقع شود.


قم / على نصيرى
25 ربيع الاول 1423


فصل اول : بازشناخت كليات علم حديث
تعاريف و اصطلاحات حديثى
از آنجا كه در بيشتر مباحث كتاب از اصطلاحاتى پركاربرد؛ همچون حديث ، روايت ، سنت و... استفاده شده است ، پيش از پرداختن به فصل چهارم كتاب كه به تفصيل به آشنايى با اصطلاحات حديث پرداخته است ، به بررسى تعاريف آنها در آغاز اين فصل مى پردازيم :
حديث
((حديث )) در لغت به معناى هر چيز نو وتر و تازه است .(5) بر اين اساس به شخص كم سن و سال ((حديث السن )) و به نوجوان ((شاب حدث )) گفته مى شود.(6)
حدث در روايت انما قلب الحدث كالاءرض الخالية ، ما اءلقى فيها من شى ء قبلته ؛ همانا دل نو رسته بسان زمين خالى است كه هر چه در آن گذارده شود، پذيرا مى گردد.(7)
به همين معناى لغوى آمده است . و اطلاق حديث به خرماى تر و تازه نيز بر همين اساس است .(8)
واژه حديث با توجه به عنصر معنايى خود (= ترى و تازگى داشتن ) دو كار كرد لغوى دارد كه عبارتند از: گفتار و رخداد.(9)
به ((گفتار)) از آن جهت حديث مى گويند، كه به خاطر صدور تدريجى ، هر بند و بخش آن نسبت به گذشته از ترى و تازگى برخوردار است .(10)
در آيه ذيل ((حديث )) به معناى گفتار آمده است : و اذ اءسر النبى الى بعض اءزواجه حديثا(11) و چون پيامبر با يكى از همسرانش سخنى نهانى گفت .
و آيه فما لهؤ لاء القوم يكادون يفقهون حديثا(12) (آخر) اين قوم را چه شده است كه نمى خواهند سخنى را (درست ) دريابند.
و اطلاق حديث بر قرآن در آياتى ؛ نظير (فلياءتوا بحديث مثله .(13)) پس ‍ سخنى مثل آن بياورند.
و آيه اءفمن هذا الحديث تعجبون .(14) آيا از اين سخن عجب داريد؟
بدين جهت است كه قرآن افزون بر برخوردارى از مقوله گفتارى ، از ترى و تازگى ويژه اى نيز برخوردار است .(15)
و اطلاق حديث به ((رخدادها)) نيز به خاطر صدور تدريجى و نوبه نو شدن آنها در مقايسه با رويدادهاى پيشين است و اطلاق احاديث بر روزهاى مشهور كه در دوران جاهليت و در ميان اعراب مرسوم بود، ناظر به همين معناست .(16)
و ((حديث )) در آيه : (هل اءتاك حديث الغاشية .(17)) آيا خبر غاشيه (= فراگيرنده ) به تو رسيده است ؟(18) و نيز آيه (فجعلناهم احاديث (19)) پس آنها را حكايت ها گردانيديم . به همين معنا آمده است .
به رغم آن كه حدث شايع ترين و پركاربردترين اصطلاح در علم حديث است ، اما درباره حوزه و دامنه مفهومى آن از جهات متعدد اختلاف شده است . برخى از تعاريف ارائه شده درباره حديث بدين شرح است :
1. اين حجر مى گويد: ((حديث در اصطلاح شرع آن چيزى است كه به پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) منسوب است )).(20)
2. سيوطى نيز به نقل از عالمان و محدثان ، در تعريف حديث آورده است :
((حديث عبارت است از فعل ، قول و تقرير پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم )، صحابيان و تابعان )).(21)
3. مامقانى مى نويسد: ((گروهى از عالمان گفته اند: حديث در اصطلاح عبارت است از گزارش قول ، فعل و تقرير معصوم )).(22)
4. محقق قمى معتقد است : ((حكايت سخن ، فعل و تقرير معصوم را حديث مى گويند)).(23)
5. محمد ابو زهو مى نويسد: ((مقصود از حديث در نگاه محدثان ، سخنان ، رفتار، تقرير، صفات خَلقى و خُلقى ، سيره ، جنگ ها و برخى از اخبار پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) پيش از بعثت ؛ هم چون تحنّث ايشان در غار حراء... را دربر مى گيرد.))(24)
چند تفاوت اساسى در ميان اين تعاريف به چشم مى خورد:
1. اهل سنت عموما تنها گفتار، كردار و تقرير پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) را حديث مى نامند و گاه صحابه و تابعان را به آن افزوده اند، در حالى كه در تعاريف شيعه به جاى پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) از كلمه معصوم استفاده شده تا ائمه عليهم السلام را نيز دربر گيرد.
2. در برخى از تعاريف بر خود گفتار، رفتار و كردار معصوم حديث اطلاق شده ، اما در برخى ديگر از تعاريف به حكايت و گزارش آنها حديث اطلاق شده است .
تعريف ذيل از ديدگاه نگارنده جامع ترين تعريف براى حديث است :
((حديث عبارت است از گفتار غير قرآنى خداوند، معصومان (اعم از پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) و ائمه عليهم السلام و فاطمه (س ))، صحابه ، تابعان و حكايت فعل و تقرير آنان )). در اين تعريف چند نكته مورد توجه قرار گرفته است :
1. ميان گفتار، فعل و تقرير تفصيل قائل شده ايم . به اين معنا كه به خود گفتار حديث اطلاق مى شود، اما در مورد فعل و تقرير به حكايت آنها حديث اطلاق مى گردد.
2. دامنه حديث ، گفتار غير قرآنى خداوند، يعنى حديث قدسى را دربر مى گيرد.
3. به گفتار صحابه و تابعان اصطلاحا حديث اطلاق مى گردد؛ زيرا چنان كه در فصل اصطلاحات حديثى خواهد آمد به حديث صحابه حديث موقوف و به حديث تابعان حديث مقطوع اطلاق مى شود. هر چند حجيت حديث آنان مورد مناقشه است .
سنت
يكى از پركاربردترين اصطلاح ، در كنار حديث ، اصطلاح سنت است . سنت در لغت به معناى شيوه ، روش است .(25) اعم از آن كه نيكو يا بد باشد.
ابن منظور مى نويسد: ((السنة : السيرة ، حسنة كانت ، او قبيحة ... سنت به معناى سيره و شيوه است ، اعم از آن كه نيك باشد يا بد)).(26)
سنت در اصطلاح فقهاء و محدثان به معانى مختلف آمده است .(27)
از نگاه فقهاء، سنت هر آن چيزى است كه از پيامبر نقل شده ، اما از باب فريضه نباشد؛ يعنى جزء مستحباب باشد.(28) اما محدثان آن را اعم از قول ، فعل ، تقرير، ويژگيهاى جسمى و صفات اخلاقى پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) پيش از بعثت يا پس از آن دانسته اند.(29)
در تفاوت ميان سنت و حديث مى توان گفت كه ((حديث )) ناظر به گفتار معصومين عليهم السلام است ، در حالى كه ((سنت )) به شيوه ، منش و رفتار آنان ناظر است و از آنجا كه منش ، گفتار را نيز دربر مى گيرد، مى توان سنت را اعم و فراگيرتر از حديث دانست .(30) بدين خاطر در برشمردن ادله استنباط، در كنار قرآن از سنت ياد مى شود نه حديث . و در روايات ، عرضه به سنت به عنوان يكى از راه هاى شناخت روايات مجعول شناخته شده است نه عرضه به جديت . با اين حال بايد توجه داشت كه امروزه به حكايت فعل و تقرير معصوم (عليه السلام ) نيز بخاطر حيثيت گزارش گرى آن حديث اطلاق مى شود.
روايت
روايت در لغت به معناى نقل و حمل است ، چنان كه به انسان يا حيوانى كه آب حمل مى كند ((راويه )) مى گويند.(31) و به روز هشتم ذى الحجه بدين جهت كه حاجيان براى عزيمت به عرفات آب حمل مى كنند، يوم الترويه گفته شده است .(32)
روايت ، اصطلاحا مترادف حديث است و همان معناى حديث درباره روايت نيز جارى است ، هر چند كه اصطلاح روايت كاربرد كمترى نسبت به حديث دارد.
خبر
خبر در لغت چيزى است كه آن را گزارش كنند، اعم از اين كه بزرگ باشد، يا كوچك ، و از اين جهت اعم از نباء است ؛ زيرا نباء خبرى است كه از يك رويداد بزرگ گزارش مى كند.(33)
در تاج العروس آمده است : ان الخبر عرفا و لغتا ما ينقل عن الغير و زاد فيه اءهل العربيه و احتمل الصدق و الكذب لذاته و المحدثون استعملوه بمعنى الحديث ؛ خبر در عرف و لغت چيزى است كه از ديگرى نقل شود و زبان دانان عرب احتمال ذاتى صدق و كذب داشتن را بر آن افزوده اند و محدثان آن را به معناى حديث به كار مى بندند)).(34)
مصباح المنير خبر را به معناى علم و آگاهى دانسته است .(35)
خبر داراى دو اصطلاح است :
1. اصطلاح منطقيون ، در منطق ، مركب تام به دو دسته اساسى خبر و انشاء تقسيم مى شود.(36) مقصود از خبر، گفتارى است كه ذاتا مطابقت ، يا عدم مطابقت با خارج را برمى تابد. در صورت مطابقت صادق و در صورت مخالفت كاذب است .(37) همين معنا در معانى و بيان نيز به كار مى رود.(38)
2. اصطلاح محدثان ، در تعريف اصطلاحى حديث ميان محدثان اختلاف است و در مجموع سه ديدگاه در اين باره ارائه شده است :
الف . عموم محدثان خبر را مرادف حديث مى دانند و با تعريفى كه از حديث ارائه كرده اند، خبر را نيز به همان معنا دانسته اند.(39)
ب . برخى خبر را اعم از حديث دانسته اند؛ به اين معنا كه خبر گفتار هر انسانى را دربر مى گيرد، اما حديث تنها منحصر به گفتارى است كه از پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم )، اهل بيت عليهم السلام و صحابه صادر شده است .(40)
ج . برخى ميان مفهوم اصطلاحى حديث و خبر، تباين قائل شده و مى گويند: خبر به گزارش هاى تاريخى ، اعم از امت هاى پيشين ، يا امت اسلامى اطلاق مى شود. بدين خاطر به كسى كه دست اندركار بررسى رخدادهاى تاريخى باشد، ((اخبارى )) گفته مى شود. اما حديث مختص ‍ گفتارى است كه از معصومين ، صحابه و تابعان نقل شده باشد. بدين جهت به كسى كه دست اندركار بررسى سنت نبوى باشد، ((محدث )) گفته مى شود.(41) طبق اين ديدگاه بر حديث اصطلاحى خبر اطلاق نمى شود.
در ميان اين ديدگاه ها، ديدگاه نخست صحيح به نظر مى رسد؛ زيرا در اصطلاح محدثان و كاركرد رايج روايات ،، حديث به جاى خبر و برعكس ‍ استعمال مى شود. و مقصود از مفهوم اصطلاحى چيزى جز استعمال رايج و متداول نيست . اما اين كه به گزارش هاى تاريخى در اصطلاح تاريخ نگاران خبر گفته مى شود - كه در جاى خود مدعاى درستى است - مانع آن نمى شود كه اصطلاح خبر از نگاه محدثان به جاى حديث و مرادف با آن به كار نرود.
اثر
يكى ديگر از اصطلاحات نسبتا پر كاربرد كه بر حديث اطلاق مى گردد ((اثر)) است . اثر در لغت به معناى بر جاى مانده از هر چيز است .(42) چنان كه آثار در آيه : (نكتب ما قدموا و آثارهم .(43)) آنچه را از پيش ‍ فرستاده اند، با آثارشان درج مى كنيم )) به همين معنا آمده است .
جوهرى مى گويد: اثرت الحديث اذا ذكرته غيرك و منه قيل : حديث ماءثورى اءى ينقله خلف عن سلف ؛ هرگاه حديثى را براى كسى نقل مى كنيد مى گويند: اثرت الحديث . و از همين باب است حديث ماءثور؛ يعنى حديثى كه پسينيان از پيشينيان نقل مى كنند)).(44)
درباره مفهوم اصطلاحى اثر دو نظريه ارائه شده است :
1. اثر، مرادف حديث است . بدين جهت به محدث ((اثرى )) نيز مى گويند.(45)
2. به احاديثى كه از صحابه (= موقوف )، يا تابعان (= مقطوع ) نقل شده باشد، اثر اطلاق مى شود. در مقابل حديث كه تنها ناظر به گفتار پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) است .(46)
ديدگاه دوم غير قابل دفاع است ؛ زيرا براى اثبات چنين انحصارى در كاربرد ((اثر)) دليلى ارائه نشده است . در برابر، در نگريستن در عموم كتاب هاى حديث پژوهشى اثبات مى كند كه به گفتار صحابه افزون بر اصطلاح اثر، اصطلاحات : روايت و حديث نيز اطلاق شده است .(47)
از آنچه گفته شد نتيجه مى گيريم كه چهار اصطلاح : حديث ، روايت ، خبر و اثر از نگاه ما مترادف اند؛ هر چند كاربرند او اصطلاح حديث و روايت نسبت به دو اصطلاح خبر و اثر به مراتب شايع تر است و ميان اصطلاح سنت با اصطلاحات چهارگانه تفاوت وجود دارد.

[غریب آشنا]

حديث قدسى
در ميان احاديث به رواياتى برمى خوريم كه از زبان خداوند نقل شده است . از نمونه هاى معروف آن حديث سلسلة الذهب است كه امام رضا (عليه السلام ) به نقل از پدران خود از پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم )، و ايشان با وساطت جبرئيل (عليه السلام ) از خداوند چنين نقل كرده است : لا اله الا الله حصنى فمن دخل حصنى اءمن من عذابى ؛ لا اله الا الله (= كلمه توحيد) دژ من است و هر كس داخل دژ من شود از عذابم ايمن خواهد بود)).(48) به چنين حديثى اصطلاحا حديث قدسى گفته مى شود. تفاوت حديث قدسى با اصطلاحات پيش گفته ، اعم از حديث ، سنت ، روايت و... روشن است ؛ زيرا اين اصطلاحات ناظر به گفتار، كردار و تقرير معصوم است ، در حالى كه حديث قدسى بر گفتار خداوند اطلاق مى شود.
تفاوت حديث قدسى با قرآن را عموما در اين جهت دانسته اند كه لفظ و معناى قرآن از ناحيه خداوند است در حالى كه در حديث قدسى تنها معنا و مفاد به خداوند منسوب است و ساختار لفظى آن از سوى پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) ساخته و ارائه مى شود.(49)
برخى نيز معتقداند: حديث قدسى از اين جهت با قرآن متفاوت است كه مفاد آن در حالت خواب ، يا به صورت الهام بر پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) القاء مى شود، در حالى كه آيات قرآن در حالت بيدارى و به صورت مستقيم يا با وساطت فرشته بر پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) ابلاغ مى شود.(50)
تفاوت هاى ديگرى نيز ميان قرآن و حديث قدسى گفته شده است .(51)
به نظر مى رسد كه تفاوت هاى گفته شده نا تمام است ؛ زيرا ضرورتى ندارد كه استناد الفاظ حديث قدسى را از خداوند منتفى بدانيم . ظاهر نقل پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) آن جا كه مى فرمايد: ((قال الله تعالى )). آن است كه معنا و لفظ حديث از آن خداوند است . از سوى ديگر حديث قدسى نيز مى تواند به صورت مستقيم يا با وساطت فرشته به پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) ابلاغ شده باشد.
از اين رو تنها تفاوت حديث قدسى با قرآن را از اين جهت مى توان دانست كه به رغم انتساب لفظ و معناى حديث قدسى به خداوند، چنين گفتارى به عنوان معجزه و با هدف هم آوردطلبى ارائه شده است . در مقابل ، قرآن در كنار استناد لفظ و معناى آن به خداوند، به عنوان معجزه و با اعلان هم آوردطلبى (= تحدى ) فرود آمده است .(52)
با اين توضيح حديث قدسى را مى توان اين چنين تعريف كرد:
((گفتار خداوند كه بدون عنوان معجزه و بدون هم آوردطلبى از زبان پيامبران عليهم السلام حكايت شده است )).
دانستنى است كه شيخ حر عاملى مجموعه روايات قدسى را در كتابى با عنوان ((الجواهر السنية فى الاحاديث القدسية )) گرد آورده است .
حجيت سنت
با توجه به اين كه سنت از نگاه شيعه شامل قول ، فعل و تقرير پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) و امامان معصوم عليهم السلام است ، اثبات حجيت هر يك نيازمند استدلال جداگانه است . از اين رو در آغاز، حجيت سنت رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) را مورد بررسى قرار مى دهيم و در پى آن اعتبار سنت ائمه را دنبال خواهيم كرد.
حجيت سنت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم )
اعتبار سنت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) با دو دليل عقلى و نقلى قابل اثبات است . دليل عقلى از فلسفه رسالت و نبوت بهره مى گيرد و دليل نقلى به قرآن ، اجماع و سيره مسلمانان قابل تقسيم است .
1. دليل عقلى
طبق مبانى فلسفى و كلامى ، خداوند براى هدايت مردم و سامان دادن به نظام اجتماعى و پايان دادن به اختلاف هاى فكرى و اجتماعى ، انسان هاى برگزيده اى را به عنوان پيامبر به سوى آنان گسيل داشته و برانگيختن پيامبران بر اساس قاعده لطف و كامل شدن حجت الهى بر مرم لازم بوده است .(53) از سوى ديگر انجام چنين مسئوليت هاى سنگين تنها در صورتى ميسر است كه پيامبران از ارتكاب هر گونه لغزش و خطا به دور باشند و صفحه جانشان چنان پاك و پيراسته باشد كه آينه تمام نماى حق و منعكس كننده اراده الهى به شمار آيد؛ زيرا تنها در اين صورت است كه مردم با راهنمايى آنان به صراط مستقيم هدايت مى شوند و با اجراى شريعت الهى و آموزه هاى آسمانى ، نظام اجتماعى سالم و خداگونه شكل مى گيرد و اختلاف ها پايان مى پذيرد.(54) آيا از پيامبرى كه وسوسه هاى شيطانى در او راه دارد و گفتار و رفتارش به جاى انعكاس خواسته هاى الهى ، منعكس كننده هواهاى نفسانى است و مرتكب لغزش و خطا مى شود، مى توان انتظار داشت كه مردم را از تاريكيها به سوى نور رهنمون گردد؟!
درست به همين دليل است كه متكلمان مسلمان از آغاز بر عصمت پيامبران پاى فشرده اند و بسيارى از مفسران ، آياتى را كه در ظاهر با عصمت آنان منافات دارد، به تاءويل برده اند.
بنابراين فلسفه برانگيختن پيامبران عليهم السلام عصمت آنان را ضرورى مى سازد و عصمت به معناى انطباق كامل در انديشه ، رفتار و گفتار پيامبران عليهم السلام با حق و خواست الهى است . و ما از حجيت سنت جز اين را دنبال نمى كنيم . مقصود ما از حجيت سنت آن است كه انديشه ، رفتار و گفتار پيامبران به گونه اى باشد كه سراسر انعكاس دهنده اراده خداوند بوده و بخاطر انتساب الهى ، پيروى از آن بر ما لازم باشد. در اين ميان سنت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) بخاطر شخصيت برگزيده و ممتاز آن حضرت در مقايسه با ساير پيامبران از ويژگى منحصر به فردى برخوردار است ؛ زيرا پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) بخاطر وصول به فرازمندترين قله تكامل بشرى و مراتب قريب الهى ، تجلى گر اسماء و صفات الهى بوده و در سرزمين جانش جز خواست و اراده الهى چيز ديگرى راه نيافته است . چنين جايگاه بلند معنوى به انديشه ، كردار و گفتار آن حضرت اعتبارى بس ويژه مى بخشد.
2. دلايل نقلى
دلايل نقلى حجيت سنت شامل قرآن ، اجماع و سيره مسلمانان است كه اينك به بررسى آن ها مى پردازيم .
1 - 2. قرآن
شمار زيادى از آيات قرآن بر اعتبار سنت پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) و هر آنچه منتسب به ايشان است ، تصريح نموده كه مى توان آنها را به چهار دسته تقسيم كرد:
الف . حجيت داورى پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم )
چنان كه در تبيين فلسفه رسالت اشاره شد، يكى از مسئوليت هاى پيامبران ، داورى و پايان دادن به مشاجرات و اختلاف هاست . قرآن كريم در اين باره آورده است : كان الناس اءمة واحدة فبعث الله النبيين مبشرين و منذرين و اءنزل معهم الكتاب بالحق ليحكم بين الناس فيما اختلفوا فيه (55) مردم ، امتى يگانه بودند؛ پس خداوند پيامبران را نويدآور و بيم دهنده برانگيخت و با آنان ، كتاب را بحث فرو فرستاد، تا ميان مردم در آنچه باهم اختلاف داشتند داورى كنند)).
پيداست چنين مسئوليتى از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) نيز خواسته شده است ، اما اين فلسفه ، زمانى به تحقق مى پيوندد كه داورى آنان براى مردم حجيت داشته باشد. از اين رو قرآن بر حجيت و نافذ بودن داورى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) تاكيد كرده است .
قرآن ، مومنانى را مى ستايد كه وقتى براى داورى به سوى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرا خوانده مى شوند سمعا و طاعتا را بر زبان جارى مى كنند و از جان و دل پذيراى داورى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) مى شوند. انما كان قول المومنين اذا دعوا الى الله و رسوله ليحكم بينهم اءن يقولوا سمعنا و اءطعنا و اولئك هم المفلحون .(56) گفتار مومنان - وقتى به سوى خدا و پيامبرش خوانده شوند تا ميانشان داورى كند - تنها اين است كه مى گويند: شنيديم و اطاعت كرديم و اينانند كه رستگارند.
و در جاى ديگر به مردان و زنان مومن گوشزد مى كند كه پس از داورى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) حق هيچ گونه اظهار نظر و تغيير راءى را ندارند و ما كان لمومن و لامومنة اذا قضى الله و رسوله اءمرا اءن يكون لهم الخيرة من اءمرهم .(57) هيچ مرد و زن مومنى را نرسد كه چون خدا و فرستاده اش به كارى فرمان دهند، براى آنان در كارشان اختيارى باشد)).
و در جاى ديگر پا را از اين فراتر گذاشته و نشان ايمان را آن دانسته كه اولا: مومنان ، پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) را داور خود در مرافعات قرار دهند و ثانيا: در پى داورى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) نه بر زبان ، بلكه حتى در دل نيز احساس ناخوشايندى نداشته باشند و تسليم محض ايشان باشند.
فلا و ربك لا يؤ منون حتى يحكموك فيما شجر بينهم ثم لا يجدوا فى اءنفسهم حرجا مما قضيت و يسلموا تسليما.(58) ولى چنين نيست ، به پروردگارت قسم كه ايمان نمى آورند، مگر آنكه تو را در مورد آنچه ميان آنان مايه اختلاف است داور گردانند؛ سپس از حكمى كه كرده اى در دلهايشان احساس ناراحتى نكنند، و كاملا سر تسليم فرود آورند.))
سوگند خداوند به خود، براى تبيين چنين مرتبه اى از ايمان ، بسيار لطيف و قابل توجه است . پيام اين آيه ، تسليم تمام عيار مسلمانان در دل ، زبان و عمل با پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) است .
آيا درخواست چنين تسليمى محض از مسلمانان به معناى اعتبار بخشيدن تمام عيار و بدون حد و مرز به داورى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) - كه بخشى از سنت قولى است - نيست ؟!

[غریب آشنا]

ب . برابرى اطاعت از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) با اطاعت الهى
در برخى از آيات ، اطاعت از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) برابر با اطاعت خداوند دانسته شده است . و من يطع الرسول فقد اءطاع الله .(59) هركس از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) اطاعت كند، قطعا از خدا اطاعت كرده است .))
چنان كه در برخى ديگر از آيات پس از فرمان مومنان به اطاعت خداوند، به آنان امر شده تا از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) نيز اطاعت كنند. يا اءيها الذين امنوا اءطيعوا الله و اءطيعوا الرسول ...(60) اى كسانى كه ايمان آورده ايد، خدا را اطاعت كنيد و پيامبر اكرم را...
در برخى ديگر از آيات مخالفت با پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) در كنار مخالفت با خداوند - عز اسمه - طرح شده است ، نظير آيه : و من يعص الله و رسوله فقد ضل ضلالا مبينا.(61) و هر كس خدا و فرستاده اش را نافرمانى كند، قطعا دچار گمراهى آشكارى گرديده است .))
در برخى ديگر از آيات ، پيش دستى بر پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) بسان پيش دستى بر خداوند، مورد نكوهش قرار گرفته است : يا اءيها الذين امنوا لاتقدموا بين يدى الله و رسوله .(62) اى كسانيكه ايمان آورديد، در برابر خدا و پيامبرش پيشى مجوييد.
نكته قابل توجه آن كه در هيچ يك از اين آيات ضرورت اطاعت از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) با عدم مخالفت با ايشان ، به حكم يا چيز ديگرى تخصيص ، يا تقييد نخورده است . و همان گونه كه اطاعت الهى به صورت مطلق و فراگير طرح شده بر اطاعت مطلق از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) نيز تاكيد شده است . اين امر نشان گر عصمت مطلق پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) و انطباق كامل كردار و گفتار ايشان با خواست الهى است كه در آيه : (و ما ينطق عن الهوى .)(63) و از سر هوس ‍ سخن نمى گويد.)) با نفى سخن گويى از روى هواى نفس انعكاس يافته است .
بدون ترديد منوط دانستن محبت الهى به اطاعت از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم )، ناشى از اين امر است ؛ آن جا كه آمده است : قل ان كنتم تحبون الله فاتبعونى يحببكم الله .(64) بگو: ((اگر خدا را دوست داريد، از من پيروى كنيد تا خدا دوستتان بدارد)). اين آيه ، معادله شگفت آور و درس آموزى را به دست مى دهد؛ زيرا در بدو امر چنين به نظر مى رسد كه آيه مى بايست اين چنين باشد: قل ان كنتم تحبون الله فاتبعوا الله ... يعنى اگر خدا را دوست داريد از او تبعيت كنيد)). زيرا نشان حقيقى دوستى ، پيروى و همگامى است ، اما به جاى آن كه اطاعت از خداوند نشان صدق ادعاى آنان در دوستى خداوند مطرح شود، اطاعت از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) جاى آن نشسته است . اين آيه بهترين گواه است كه خداوند پيروى از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) را عين تبعيت از خود دانسته است . و اين جاى شگفتى ندارد؛ زيرا پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) انسان ها را به صراط مستقيم ؛ يعنى همان راه الهى هدايت مى كند انك لتهدى الى صراط مستقيم صراط الله ...(65) به راستى كه تو به خوبى به راه راست هدايت مى كنى ، راه خدا...)).
ج . معرفى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به عنوان الگوى حسنه
الگوهاى اخلاقى ، بسان خطكش ها و پرگارهاى اعوجاج ناپذيرى كه بخاطر خطا ناپذيرى به عنوان وسيله اى براى راست كردن كژيها و ارزيابى ميزان بهره مندى خطوط از استقامت و راستى به كار مى آيند، حد و مرز انسان كامل را به تصور مى كشند و ديگران براى رسيدن به كمال انسانى و سنجش ‍ ميزان قرب خود به اين مرز، مى بايست خود را با آن منطبق سازند و به آن نزديك نمايند. معرفى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به عنوان اسوه حسنه بدين منظور انجام گرفته است : و لقد كان لكم فى رسول الله اءسوة حسنة لمن كان يرجو الله و اليوم الاخر و ذكر الله كثيرا.(66)
معرفى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به عنوان اسوه حسنه بدين معناست كه ايشان آينه تمام نماى انسان كامل است و تمام جوانب زندگى ايشان مى تواند سرمشق ديگران قرار گيرد. جالب آن كه پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به عنوان اسوه حسنه به صورت مطلق و بدون استثنا معرفى شده است . در حالى كه پس از معرفى ابراهيم (عليه السلام ) به عنوان اسوه حسنه مومنان ، استغفار ايشان براى پدر (عموى ) خود (=) آذر استثنا شده است : لقد كان لكم اءسوة فى ابراهيم و الذين معه ... الا قول ابراهيم لاءبيه لاستغفرن لك .. قطعا براى شما در (پيروى از) ابراهيم و كسانى كه با اويند سرمشقى نيكوست ... جز (در) سخن ابراهيم (كه ) به (نا) پدر(ى ) خود (گفت :) ((حتما براى تو آمرزش خواهم خواست ...)).
زيرا قرآن در جاى ديگر از استغفار مومنان براى مشركان نهى كرده است .(67) و اين امر نشان از آن دارد كه تاءسى مومنان از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) مى بايست به صورت جامع و فراگير انجام گيرد. بدون ترديد چنين دامنه اى به معناى اعتبار و حجيت تمام شؤ ونات ايشان از جمله سنت است .
د. لزوم تمسك به تمام آموزه هاى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم )
با صرف نظر از آيات پيشين كه بر حجيت سنت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) دلالت دارند، رساترين آيه دال بر مدعا اين آيه شريفه است : ما آتيكم الرسول فخذوه و ما نهاكم عنه فانتهوا و اتقوا الله ان الله شديد العقاب (68) آنچه را فرستاده (او) به شما داد، آن را بگيريد و از آنچه شما را باز داشت . باز ايستيد و از خدا پروا بداريد كه خدا سخت كيفر است )).
رسايى اين آيه از چند جهت است :
1. جمله ((ما آتيكم )) بخاطر فراگيرى معنايى هر آن چيزى كه از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) صادر شده است ، اعم از رفتار، تقرير و كتابت را دربر مى گيرد.
2. در كنار فرمان به تمسك و عمل به برون دادهاى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم )، به اجتناب از منهيات ايشان نيز تاكيد شده است ؛ يعنى عمل به اوامر و ترك مناهى يك جا آمده است .
3. آوردن واژه رسول بر اساس قاعده تعليق الحكم بالوصف مشعر بعليته نشان از آن دارد كه اين اطاعت و پيروى كامل نه بخاطر شخص ‍ پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) است ، بلكه بخاطر حيثيت رسالت و انتساب ايشان به خداوند است .
4. توصيه به تقوا و هشدار از كيفر سخت الهى از اعتبار سنت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) و ملازم دانستن آن با پديده تقوا حكايت دارد.
2 - 2. اجماع
گرچه در حوزه مفهومى اجماع و ملاك حجيت آن ، ميان عالمان اهل سنت و شيعه اختلاف هاى چشم گيرى وجود دارد، و اهل سنت آن را اصالتا(69) و شيعه بخاطر كاشفيت از راءى معصوم حجيت مى دانند(70) اما در اين نكته اختلافى نيست كه وقتى تمام مسلمانان و انديشمندان فِرَق مختلف اسلامى به رغم همه اختلافات و نگرش هاى گوناگون ، بر يك امر اتفاق نظر دارند چنين اجماعى قطعا حجت است . به عنوان مثال يكصدايى مسلمانان بر اصل توحيد و وجوب نماز، نشان گر قطعيت آنهاست . در گفتار معصومين عليهم السلام نيز چنين اجماعى معتبر شناخته شده است . به عنوان نمونه امام هشتم (عليه السلام ) پس از انكار رويت جسمانى الهى از سوى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) در پاسخ به پرسش ابو قره كه با شگفتى پرسيد آيا روايات را تكذيب مى كنيد؟! فرمود: اذا كانت الروايات مخالفة للقرآن كذبتها و ما اءجمع المسلمون عليه وقتى روايات ، مخالف قرآن و اجماع مسلمانان باشد، من آن را تكذيب مى كنم (و صادر شده از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) نمى دانم .)(71)
خوش بختانه سنت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) از مصاديقى است كه مسلمانان و انديش وران تمام فرق اسلامى بر اعتبار و حجيت آن و بر شمردن سنت به عنوان دومين منبع دين شناخت پس از قرآن اتفاق نظر دارند.
3 - 2. سيره عملى مسلمانان
گذشته از حجت دانستن سنت كه در نظريه پردازى متفكران اسلامى انعكاس يافته است ، سنت از آغاز تاكنون كانون توجه مسلمانان و مدار مراجعه همه وقت آنان بوده است . صحابه از آغازين روز با شنيدن فرمان پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ): ((صلوا كما راءيتمونى اصلى ؛ همان گونه كه مى بينيد نماز مى گذارم ، نماز بخوانيد)).(72) و ((خذوا عنى مناسككم ؛ مناسك خود را از من فراگيريد)).(73) شيوه نماز خواندن و حج گذاردن را از سنت عملى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) آموختند. چنان كه در برخورد با هر معضلى در حوزه عقايد، اخلاق يا احكام به آن حضرت مراجعه كرده و گفتار پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) از نگاه ايشان حجت مطلق و قول فصل بوده است .
پس از رحلت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) نيز صحابه ، تابعان و اتباع تابعان هماره پى جوى اخذ و تلقى روايات پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) بوده اند. و آن هنگام كه مكتب هاى فقهى و كلامى رخ نمود همه كوشيدند تا از سنت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) براى تحكيم عقايد خود بهره گيرند. و سرانجام تدوين سنت در هزاران نگاشته خرد و كلان و نيز استناد پى در پى همه انديش وران به سنت در جاى جاى نگاشته هاى خود در زمينه هاى مختلف علوم اسلامى ، اعم از تفسير، فقه ، كلام ، فلسفه ، اخلاق ، عرفان ، تاريخ و... حكايت از سيره عملى آنان در تمسك به سنت و بالطبع معتبر دانستن آن دارد.
حجيت سنت ائمه اطهار عليهم السلام
براى اثبات حجيت سنت نقل شده از ائمه عليهم السلام نيز مى توان از دو دليل عقلى و نقلى كمك گرفت :
1. دليل عقلى
فلسفه رسالت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) همان گونه كه به حجيت سنت ايشان منتهى مى شود. حجيت سنت امامان معصوم عليهم السلام را نيز به اثبات مى رساند؛ زيرا امام از منظر شيعه به عنوان وصى و جانشين پيامبر تمام وظائف پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم )؛ اعم از هدايت امت ، سامان دادن به نظام اجتماعى با تشكيل حكومت اسلامى و رفع انواع اختلاف ها را بر عهده دارد(74) و به همان برهانى كه پيامبر اكرم بخاطر ايفاى چنين نقش هايى مى بايست معصوم و عارى از هر گونه لغزش ‍ و خطا بوده و بالطبع تمام حركات و سكناتش سرمشق و حجت باشد، امام نيز چنين است . تنها با اين تفاوت كه امام فاقد مقام نبوت است و از وحى رسمى آسمانى بهره نمى گيرد.(75) و اين امر به زيبايى در اين گفتار بلند پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) خطاب به على (عليه السلام ) منعكس شده است : اءنت منى بمنزلة هراون من موسى الا اءنت لست بنبى ؛ تو براى من به مثابه هارون براى موسى هستى ، جز آن كه تو پيامبر نيستى )).(76)
بنابراين ، انديشه ، كردار، گفتار، تقرير، كتابت و... امام معصوم (عليه السلام ) بسان پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) از اعتبار و حجيت - كه به معناى عارى بودن از هر گونه خطا و انطباق كامل با خواست الهى است - برخوردار است .
2. دلايل نقلى
قرآن و سنت نبوى به عنوان دلايل نقلى حجيت سنت ائمه اطهار عليهم السلام را اثبات مى كنند. توضيح اين دو دليل بدين شرح است :
1 - 2. قرآن
گذشته از آياتى ؛ هم چون آيه ((ولايت ))(77) و ((ابلاغ ))(78) كه بر امامت و پيشوايى على (عليه السلام ) و به دنبال ايشان ائمه معصومين عليهم السلام دلالت دارند و با كمك برهان عقلى پيشين و ضرورت معصوم بودن ، حجيت سنت آنان اثبات مى گردد، در برخى از آيات بر همسانى آنان با پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) در ضرورت اطاعت و پيروى تاكيد شده است . نظير آيه اءطيعو الله و اءطيعوا الرسول و اءولى الاءمر منكم (79) خدا را اطاعت كنيد و پيامبر را و صاحبان امر از ميانتان را.
مقصود از اولى الامر در اين آيه به استناد برخى از روايات و گفتار مفسران شيعه ، اهل بيت عليهم السلام هستند و آنچه اين مدعا را به اثبات مى رساند آن است كه اطاعت اولى الامر پس از اطاعت رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) و همپاى آن دانسته شده است . و اين همسويى تا بدان جا پيش ‍ رفته كه به عكس فقره پيشين ((اطيعوا)) در اين فقره تكرار نشده و اولى الامر بر رسول عطف شده است . اين امر نشان گر آن است كه اطاعت از اولى الامر عين اطاعت از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) است .(80) حال اگر مقصود از اولى الامر كسانى جز ائمه عليهم السلام باشند - چنان كه عموم مفسران اهل سنت آن را بر علما، زمامداران ، اميران و فرماندهان سپاه تطبيق كرده اند(81) - همسانى اطاعت از آنان . با اطاعت از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) و فرمان به اطاعت مطلق با وجود راه يافت لغزش از روى عمد، يا خطا در سيره آنان ، با منطق قرآن منافات دارد؛ زيرا قرآن به طريق اقوام و راه رشد و صراط مستقيم رهنمون است ، نه به اطاعت از صاحب منصبانى كه هر گونه ظلم و ستم در رفتارشان راه مى يابد.(82) امام صادق (عليه السلام ) به استناد همين آيه ، اطاعت اوصياء را واجب شمرده است .(83)
آن حضرت هم چنين از آيه : لتكونوا شهداء على الناس و يكون الرسول عليكم شهيدا.(84) تا بر مردم گواه باشيد و پيامبر اكرم بر شما گواه باشد.)) براى اثبات حجيت سنت ائمه عليهم السلام كمك گرفته است . امام (عليه السلام ) پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) را شاهد بر ائمه عليهم السلام دانسته تا گواهى دهد آنان آنچه مى بايست از سوى خداوند به مردم ابلاغ شود، ابلاغ كرده اند. و ائمه عليهم السلام را نيز گواهان بر مردم دانسته است .(85)
گذشته از ين دست از آيات ، آيه تطهير - كه به اتفاق همه مفسران شيعه و بسيارى از مفسران منصف اهل سنت ، درباره اهل بيت عليهم السلام نازل شده - اثبات گر عصمت و پيراستگى تكوينى ائمه عليهم السلام است كه بالطبع حجيت تمام برون دادهاى آنان را به اثبات مى رساند. آيه اين است : انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اءهل البيت و يطهركم تطهيرا.(86) خدا فقط مى خواهد آلودگى را از شما خاندان (پيامبر) بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند)).
دلالت اين آيه بر عصمت اهل بيت عليهم السلام با توجه به اراده تكوينى مورد نظر در آيه - كه به صورت حصر آمده است - و نفى هرگونه رجس و پليدى ، و تاكيد مجدد بر تطهير، بر هر صاحب نظرى روشن است . و چنان كه پيش از اين نيز گفتيم ، پيش زمينه اثبات حجيت سنت و بنياد آن ، اثبات عصمت است ، كه در اين آيه به صراحت درباره اهل بيت عليهم السلام طرح شده است .(87)
2 - 2. سنت نبوى
گرچه بخاطر محذورِ دَور نمى توان براى اثبات حجيت سنت به خود روايات استناد كرد، اما براى اثبات حجيت و اعتبار سنت نقل شده از ائمه عليهم السلام مى توان به سنت نبوى (صلى الله عليه و آله و سلم ) تمسك نمود؛ زيرا سنت نبوى با دلايل پيشين اعتبار مى يابد. در سنت نبوى به دو صورت خاص (ناظر به حضرت امير عليه السلام ) از پيشوايى ائمه (عليه السلام ) و اعتبار سنت آنان سخن به ميان آمده است . آنچه كه درباره حضرت امير (عليه السلام ) وارد شده ، گرچه در ظاهر مختص به ايشان است ، اما مناطا ائمه عليهم السلام را دربر مى گيرد. نظير روايت ((منزلت )) كه منطوقا تنها حضرت امير (عليه السلام ) بسان هارون معرفى شده است ، اما مناطا تمام ائمه عليهم السلام از چنين جايگاهى برخوردارند.(88) همچنين رواياتى كه در آنها از پيشوايى امامان عليهم السلام سخن به ميان آمده (89) به ضميمه آنچه كه در برهان عقلى گفته شده اثبات گر اعتبار سنت ائمه عليهم السلام است .
در كنار اين روايات ، حديث ((ثقلين )) بهترين گواه مدعاى ما است . در اين روايت كه در بخشى از خطبه ((حجة الوداع )) پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) انعكاس يافته . چنين آمده است : انى تارك فيكم الثقلين ، ما ان تمسكتم بهما لن تضلوا، كتاب الله و عترتى اهل بيتى ، و انهما لن يفترقا حتى يردا على الحوض ... من ميان شما دو چيز گرانبار به يادگار گذاشته ام كه اگر به آنها چنگ زنيد هرگز گمراه نخواهيد شد، كتاب خدا و عترتم اهل بيت و آنها هرگز از يكديگر جدا نمى شوند تا آن كه در حوض بر من خواهند پيوست )).(90)
عموم محدثان اهل سنت در كنار محدثان شيعه روايت را به همين صورت نقل كرده اند.(91)

[غریب آشنا]

حديث در دوران پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم )
با توجه به آن كه عنصر معنايى حديث با كردار، گفتار و تقرير رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) گره خورده است . بسيار طبيعى است كه پيدايش حديث را همزمان با آغاز رسالت آن حضرت (صلى الله عليه و آله و سلم ) بدانيم . هر چند بخاطر شرايط زمانى و محدوديت هاى موجود، در دوران سيزده ساله مكه كمتر مى توان نشانى از اهتمام به حدث يافت ؛ زيرا توجه مسلمانان در آغازين روزهاى بعثت به آشنايى با اصل رسالت و معارف بنيادين اسلام و چگونگى مقابله با آزار مشركان معطوف بوده است . با هجرت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به مدينه و تشكيل حكومت اسلامى ، قضاى مناسب براى توجه دادن مسلمانان به ارزش ‍ حديث در كنار قرآن فراهم آمد. از اين رو آنچه كه در تاريخ از اهتمام رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) و مسلمانان به ثبت و نشر حديث گزارش ‍ شده ، بيشتر ناظر به اين دوره است .
درنگ علمى لازم در اين مقطع تاريخى داراى اهميت فراوان است ؛ زيرا به هر دليل نسبت به حديث پس از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) بى مهرى ها، بلكه مخالفت هاى زيادى انجام گرفت و صدمات جبران ناپذيرى به اين ميراث فرهنگى مسلمانان وارد آمد. از سوى ديگر بسيارى از محققان اهل سنت براى توجيه اين بى مهرى ها و ممانعت خلفاء با كتابت حديث ، آن را به سيره عملى ، يا گفتار پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) مستند ساخته اند. گويا اين پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) بوده است كه از خلفاء خواسته تا يك سده حديث را به كنارى بيافكنند و شعار ((حسبنا كتاب الله )) سر دهند! حال اگر در برابر اين پندارهاى موهوم و مغر ضانه در بررسى تعامل رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) با حديث ، به اهتمام بسيار زياد ايشان به حفظ، نشر و كتابت حديث برخورد نماييم ، ديگر جايى براى طرح چنان شبهاتى نمى ماند.
نشانه هاى اهتمام پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم به حديث و كتابت آن
اهتمام پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به حديث را مى توان در محورهاى ذيل مورد ارزيابى قرار داد:
1. جايگاه فرهنگ تعليم و تعلم در اسلام
به اذعان دوست و دشمن هيچ دين و آئينى به اندازه اسلام به تعليم و تعلم و ارزش دانش اهتمام نشان نداده است . دينى كه نخستين واژه كتاب مقدسش و معجزه جاويد پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) پس از بسمله ، با واژه ((اقراء)) شروع مى شود و در آغازين آيات همين سوره در كنار يادكرد قدرت الهى از آفرينش انسان ، از تعليم قلم و آموختن مجهولات به انسان ياد نموده است . اقراء باسم ربك الذى خلق ، خلق الانسان من علق اقراء و ربك الاكرم الذى علم بالقلم علم الانسان ما لم يعلم (92) بخوان به نام پروردگارت كه آفريد. انسان را از علق آفريد. بخوان و پروردگار تو كريمترين است ، همان كس كه به وسيله قلم آموخت ، آنچه را كه انسان نمى دانست آموخت )).
محدوديت هاى جغرافيايى (93) را براى دانش آموختن به رسميت نمى شناسد و آن را تاگاه جان سپردن و در همه حال امرى مطلوب مى داند.(94) و يكى از حقوق فرزندان بر والدين را تعليم دانش معرفى مى كند.(95)
يكى از كارنامه هاى درخشان پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) در اين زمينه كه براى هر تاريخ پژوه و انديشه ورى درس آموز است ، برخورد ايشان با اسيران جنگ بدر است . در تاريخ مى خوانيم : ((فداى اسيران بدر، چهار هزار درهم و كمتر از اين بود و آن كه چيزى نداشت ، بايد به فرزندان انصار كتابت مى آموخت )).(96)
توصيه و امر به مهاجرت گروهى از مسلمانان به مدينه و فراگيرى دانش ‍ دينى از محضر پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) و رسيدن به مقام فقاهت دينى براى انذار مردم از مهم ترين شاخصه هاى دانش آموزى در فرهنگ دينى است : فلولانفر من كل فرقة منهم طائفة ليتفقهوا فى الدين و لينذروا قومهم اذا رجعوا اليهم لعلهم يحذرون .(97) پس چرا از هر فرقه اى از آنان ، دسته اى كوچ نمى كنند تا در دين آگاهى پيدا كنند و قوم خود را، وقتى به سوى آنان بازگشتند بيم دهند، باشد كه آنان بترسند)).
2. اهتمام پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به نشر حديث
رسالت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) از نظر شعاع مكانى و زمانى داراى ويژگى هاى منحصر به فرد است . اسلام از نظر شعاع مكانى از آغاز به سرزمين حجاز محصور نبوده ، بلكه سرتاسر كره خاكى را دربر مى گرفت . راز نامه هاى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به زمامداران ايران ، روم ، مصر، حبشه و... همين امر بوده است .(98) شاهد مدعا آياتى است كه از چيره شدن اسلام بر تمام اديان و مذاهب گزارش كرده است : هو الذى اءرسل رسوله بالهدى و دين الحق ليظهره على الدين كله و لو كره المشركون (99) ((اوست كسى كه فرستاده خود را با هدايت و آيين درست روانه كرد، تا آن را بر هر چه دين است فائق گرداند. هر چند مشركان را ناخوش آيد)).
و نيز آياتى كه مخاطب رسالت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) را تمام جهانيان دانسته است ؛ نظير آيه : و اءرسلناك للناس رسولا(100) ((و تو را به پيامبرى براى مردم فرستاديم )). و آيه : و اءرسلناك الا رحمة للعمالمين (101) و تو را جز رحمتى براى جهانيان نفرستاديم )).
اگر قرار باشد اسلام جهان شمول و جاودانه باشد، آيا مى توان انتظار داشت كه پيام رسان آن به ابلاغ آموزه هاى دينى و قالب حديث تنها به مخاطبان خود در حال حيات مى انديشيده و از كوشش و تمهيد راه كارهايى براى نشر آن غفلت نموده باشد؟!. پيداست پاسخ منفى است .
خوش بختانه در سيره قولى و عملى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) شواهدى دال بر اين اهتمام وجود دارد.
از جمله شواهد محكم ، روايت معروف رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) است كه از نگاه برخى از محدثان به حد تواتر رسيده است .(102 ) روايت اين است : من حفظ من امتى اءربعين حديثا مما يحتاجون اليه فى اءمر دينهم بعثه الله - عزوجل - يوم القيامة فقيها عالما هر كس از امت من چهل حديث در زمينه نيازهاى دينى شان حفظ كند، خداوند - عزوجل - او را روز قيامت فقيه عالم برخواهد انگيخت .(103)
مهم ترين پيام اين حديث ، اهميت نشر حديث است . در نظر داشته باشيم كه وقتى قرار باشد هر مسلمانى تا روز قيامت با عنايت به اين روايت ، خود را مسئول حفظ و نشر حداقل چهل حديث بداند، مجموعا چه حجم فراوانى از احاديث در گستره زمانى در ميان مسلمانان منتشر خواهد شد.(104)
تاريخ حديث گواه است كه بسيارى از انديش وران مسلمان به تشويق اين روايت به گردآورى چهل حديث و نشر آن - هرچند غالبا با شرح و تفسير - روى آوردند و ظهور پديده اربعينيات در تاريخ حديث از ثمرات بسيار مبارك همين حديث پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) است ، كه از رهگذر آن ضمن حفظ بخشى از ميراث روايى از خطر نابودى ، بخشى از معارف حديثى تبيين شده است .(105)
مورخان و محدثان به اتفاق نقل كرده اند كه رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) در خطابه خود در ((حجة الوداع )) كه به تذكار، مهم ترين آموزه هاى دينى و اخلاقى اختصاص يافت ، فرمود: ((فليبغ الشاهد الغائب ؛ پس بايد شاهد به غائب ابلاغ كند)).(106)
و نيز در خطابه اى در مسجد خيف فرمود: ((خداوند شاد سازد بنده اى را كه گفتار مرا شنيده و به گوش جان سپرد و آن را به كسى كه نشنيده برساند، كه چه بسا كسى دانش را براى كسى حمل مى كند كه از او داناتر است ، و چه بسا كسى كه دانش براى غير دانا حمل مى كند)).(107)
ابلاغ حاضران به غائبان نظير آيه : لاءنذركم به و من بلغ (108) بر فراگيرى زمانى رسالت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) نظر دارد.

[غریب آشنا]

3. اهتمام پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به كتابت حديث
ممكن است كسى به رغم اتقان ادله و شواهد پيشين تنها به اهتمام پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به حفظ و نشر حديث به صورت شفاهى تن دهد. و اصطلاحا مدعى باشد كه پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) تنها به فرهنگ شفاهى نشر حديث توجه داشت و به فرهنگ مكتوب توصيه اى نداشته اند. در اين صورت اگر ادعا شود كه پس از وفات پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) عدم توجه به فرهنگ مكتوب روايات از سوى خلفاء كه به صورت ممانعت از كتابت حديث انجام گرفت ، همسو با شيوه تعامل پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) با روايات بوده است ، پاسخ به آن تا حدى دشوار است . هر چند طبق اين ادعا خلفاء مى بايست به نشر شفاهى روايات اهتمام كامل نشان مى دادند، در حالى كه طبق شواهد تاريخى ممانعت ، شامل كتابت و نقل بوده است .
با اين حال اثبات اهتمام پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به كتابت حديث ، راه هرگونه شبهه و ترديدى را در اين باره مى بندد و كار توجيه عملكرد خلفاء را با دشوارى جدى روبرو مى سازد.
محورهاى اهتمام پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به كتابت حديث
اهتمام پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به كتابت حديث را در دو محور مى توان جست و جو كرد:
الف . توصيه به كتابت حديث :
پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به خوبى مى داند كه تكيه به حافظه تنها براى حفظ ميراث علمى خطاست ؛ زيرا حافظه هر قدر قوى و نگاهدار باشد، بخاطر گستردگى و واردات ذهنى ، تشابه موارد، گذشت زمان ، رويكرد پيرى و تحليل قواى بدنى از جمله حافظه ، نگاهبان كاملا امين و مراقبى براى حفظ و ماندگارى دانش نيست . از اين رو هماره بر كتابت حديث پافشارى مى كرده اند. در گفتار پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) افزون بر توصيه به كتابت ((اكتبوا هذا العلم ؛ اين دانش را بنگاريد)).^{(109 )} از كتابت به عنوان تقييد علم ياد شده است : ((قيدوا العلم بالكتاب )).⁽¹¹⁰⁾
((قيد)) به معناى زنجير و ((تقييد)) به معناى به زنجير كشيدن دانش ‍ است . اين تعبير كنايه از آن است كه آموزه هاى علمى به منزله اسير گريز پاى وقتى به چنگ انسان مى آيد، هر لحظه به فكر گريختن است و كتابت آن به منزله زنجيرى است كه به دست و پاى آن زده مى شود و امكان گريز و از دست رفتن را از آن مى گيرد. بدون ترديد اين تعبير نشان گر ميزان شناخت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به نقش كتابت در حفظ دانش است و به خوبى از ميزان اهتمام پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به آن حكايت مى كند، زيرا بر اساس آن ميراث روايى كه متكى بر فرهنگ شفاهى است . بسان همان اسير گريز پاى ، بالاخره از حافظه ها محو شده و با گذشت زمان و آمدن نسل هاى پسين از صفحه روزگار محو خواهد شد، اما كتابت آن ، بقا و ماندگارى آن را تضمين مى كند.
امروزه با گذشت سده هاى متمادى از حيات پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به خوبى راز سخن پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) پى مى بريم ؛ زيرا آنچه از ميراث روايى كه براى ما مانده است ، مرهون كتابت آن بوده است .
در روايتى ديگر مى خوانيم : پس از فتح مكه پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) در ميان مردم برخاست و خطبه اى ايراد كرد. مردى از يمن به نام ابو شاة برخاست و گفت : اى رسول خدا اين خطبه را براى من بنويسيد. پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) خطاب به يارانش فرمود: ((اين خطبه را براى ابو شاة بنويسيد)) ((اكتبوا الاءبى شاة )).⁽¹¹¹⁾
عالمان اهل سنت به خوبى به جايگاه اين حديث در اثبات اهتمام پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به كتابت حديث و جواز آن پى برده اند.
عبدالله بن احمد بن حنبل مى گويد: ((در كتابت حديث ، صحيح تر و محكم تر از اين حديث روايت نشده است )).⁽¹¹²⁾
پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) در گفتارى ديگر به رغم عدم نگرانى نسبت به فراموش كارى حضرت امير (عليه السلام ) از او مى خواهد تا سخنان او را بنگارد تا براى فرزندان امامش ماندگار باشد.⁽¹¹³⁾
از جمله شواهد تاريخى مسلم و غير قابل توجيه مبنى بر اهتمام پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به كتابت حديث و امر به آن ، گفتار ايشان در آستانه رحلت است ، كه عبدالله بن عباس مى گويد:
هنگامى كه پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) در آستانه رحلت قرار گرفت ، در خانه حضرت افرادى از جمله عمربن خطاب حضور داشتند. پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود: ((براى من ابزار نوشتن بياوريد تا براى شما چيزى بنويسم كه هرگز گمراه نشويد)). عمر گفت : شدت درد بر پيامبر غلبه كرده است . آنگاه گفت : قرآن نزد ماست و كتاب الهى ما را بس است .⁽¹¹⁴⁾
و از آنجا كه اين سخن در آخرين لحظات حيات پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) ابراز شده است ، برخى از حديث پژوهان اهل سنت اذعان كرده اند كه اين روايت ناسخ رواياتى است كه از كتابت حديث منع كرده اند. نظير روايت ابو سعيد خدرى .⁽¹¹⁵⁾
ب . فراهم آوردن برخى از مكتوبات حديثى ؛
گذشته از توصيه هاى مكرر پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به عموم مسلمانان ، يا افرادى خاص به كتابت و ضبط حديث ، بنا به گزارش هاى تاريخى ، خود آن حضرت با املاء احاديث و فرمان به كتابت آنها عملا براى فراهم آمدن نگاشته هاى حديثى اقدام كرده است .
افزون بر ((كتاب على )) (عليه السلام ) يا ((جامعه )) كه در بررسى نخستين دوره از ادوار تاريخ حديث شيعه از آن گفت و گو خواهيم كرد، در عصر پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) از ديگر نگاشته هاى حديثى ، همچون ((صحيفة النبى )) (صلى الله عليه و آله و سلم ) و ((الصحيفة الصاقة )) نيز سخن به ميان آمده است .
((صحيفة النبى )) مجموعه اى كوچك از روايات بوده كه با املاى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) نگاشته شده كه در زمان حيات پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) در دستگيره شمشير پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) نگاهدارى مى شد. در برخى از روايات آمده كه على (عليه السلام ) اين صحيفه را در دستگيره شمشير پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) يافت ⁽¹¹⁶⁾ و خود آن حضرت نيز اين صحيفه را در دستگيره شمشير خود نگاهدارى مى كرد.⁽¹¹⁷⁾
و ((الصحيفة الصادقة )) مجموعه اى از روايات بود كه عبدالله بن عمرو بن عاص آن را با املاى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) فراهم آورد. وجود چنين صحيفه اى در عصر پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) كه توسط يكى از صحابيان فراهم شده بود، جزء گزارش هاى مسلم و پذيرفته شده تاريخى است كه مورد اذعان همه حديث پژوهان اهل سنت است .⁽¹¹⁸⁾ برخى آن را مشهورترين صحيفه نگاشته شده توسط صحابه در عصر پيامبر اكرم دانسته اند.⁽¹¹⁹⁾
برخى مدعى اند كه اين صحيفه داراى هزار روايت بوده است .⁽¹²⁰⁾ و احمد بن حنبل ، بخش هايى از اين صحيفه را در مسند خود ارائه كرده است .⁽¹²¹⁾ عبدالله بن عمرو بن عاص بارها از اين صحيفه ياد مى كرد و به آن مى باليد و تصريح مى كرد كه آن را با املاى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) نگاشته است .⁽¹²²⁾
فصل دوم : آشنايى با تاريخ حديث شيعه
بررسى ادوار تاريخى حديث شيعه
ادوار تاريخى حديث شيعه از سه جهت با ادوار تاريخى حديثى اهل سنت متفاوت است كه عبارتند از:
1. همان گونه كه در بررسى نخستين دوره از ادوار حديثى اهل سنت ؛ يعنى دوره ممانعت از تدوين حديث تبيين شد، ممانعت حديث از سوى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) و اهل بيت عليهم السلام و نيز محدثان شيعه محكوم بوده و محققان شيعه آن را دست آويزى براى اهداف سياسى خلفا و مخالفت با اهل بيت عليهم السلام ارزيابى كرده اند، از اين رو عصرى با عنوان دوره ممانعت با تدوين حديث در تاريخ حديث شيعه يافت نمى شود.
به عبارت روشن تر، تاريخ حديث شيعه تا عصر رسالت و امامت از اتصال كاملى برخوردار بوده و هيچ حلقه اى از آن نيافتاده است . به همين دليل نخستين دوره تاريخى حديث شيعه را نخستين نگاشته هاى حديثى تشكيل مى دهد.
2. گردآورندگان جوامع حديثى اوليه اهل سنت آنها را براساس سنت شفاهى فراهم آوردند. در حقيقت بخارى و مسلم از روى شنيده هاى روايى كه از طريق اساتيد به آنان منتقل شد به تدوين صحيحين پرداختند، اما گردآورندگان جوامع اوليه حديثى شيعه با سنت مكتوب روبرو بوده اند كه ما آن را با عنوان اصول اربعماءة مى شناسيم و از آن با عنوان شكل گيرى ميراث روايى شيعه در قالب اصول اربعماءة و دوره دوم از ادوار تاريخ حديث شيعه ياد مى كنيم . اين دوره از اختصاصات تاريخ حديث شيعه است .
3. با توجه به اتصال حلقات تاريخى حديث شيعه و نيز تكيه داشتن آن بر سنت مكتوب و تا حدودى نظارت اهل بيت عليهم السلام بر مكتوبات حديثى ، پديده وضع و جعل در مقايسه با حديث اهل سنت ، به صورت محدودى در حديث شيعه راه يافته است . اين امر پيراستن منابع روايى شيعه از احاديث جعلى را از نگاه محدثان شيعى در مقايسه با آنچه از نگاه محدثان اهل سنت مشهود است ، با ضرورت كمترى مواجه ساخته است .
بر اين اساس ادوار تاريخ حديث شيعه را به شش دوره به شرح ذيل مى توان تقسيم كرد:
1. فراهم آمدن نخستين نگاشته هاى حديثى ؛
2. شكل گيرى ميراث روايى شيعه در قالب اصول اربعماءة ؛
3. دوره تدوين جوامع اوليه حديثى شيعه ؛
4. دوره تكميل و تنظيم جوامع حديثى ؛
5. دوره ركود دانش هاى حديثى ؛
6. دوره بيدارى و بازگشت به علوم حديث .
دوره اول : فراهم آمدن نخستين نگاشته هاى حديثى
نخستين نگاشته هاى حديثى شيعه همزمان با دوران رسالت و امامت ائمه عليهم السلام تا زمان امام سجاد (م 95) (عليه السلام ) فراهم آمده و از اين نظر مى توان آنها را ناظر به سده نخست دانست ؛ يعنى دورانى كه نقل كتابت و تدوين حديث از سوى خلفاء با ممانعت شديد روبرو بوده است .
نخستين نگاشته هاى حديثى شيعه را مى توان به دو دسته تقسيم كرد.
نگاشته هاى گزارش شده در منابع تاريخى
برخى از نگاشته هايى كه در منابع تاريخى ، يا حديثى از آنها نام برده شده ، اما اثرى از آنها برجاى نمانده است ، بدين شرح است :
1. كتاب سلمان فارسى ، در اين صحيفه گفت و گوى جاثليق رومى - كه از سوى پادشاه روم براى بازشناخت اسلام پس از رحلت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به مدينه اعزام شده بود - با على (عليه السلام ) توسط سلمان (رض ) ثبت شده بود. از نگاه ابن شهر آشوب سلمان فارسى پس از حضرت امير (عليه السلام ) نخستين كسى است كه دست به تاءليف زد.
2. كتاب الخطبة از ابوذر غفارى ، ابوذر در اين كتاب حوادث و رويدادهاى پس از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) را تشريح كرد.
3. صحف عبدالله بن عباس در زمينه قضاوت هاى على (عليه السلام ).
4. كتاب جابربن عبدالله انصارى ، صحيفه جابر مشهور است .⁽¹²³⁾ برخى معتقداند كه محتواى اين صحيفه مناسك حج است ، اما برخى ديگر بر اين باورند كه جار در اين كتاب خطبه حجة الوداع پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) را آورده است .
5. كتاب على بن اءبى رافع ، او كاتب و از خواص حضرت امير (عليه السلام ) بود و كتابى در ابواب مختلف فقهى ؛ هم چون وضو، نماز، و... داشته كه اهل بيت عليهم السلام در كنار تجليل از اين كتاب بر تعليم و تعلم آن تاكيد مى كردند.
6. كتاب اصبع بن نباته مجاشعى ، او ضمن كتابت عهدنامه حضرت امير (عليه السلام ) به مالك اشتر و وصيت امام (عليه السلام ) به محمد بن حنفيه ، برخى از قضاوت هاى آن حضرت را در كتابى نگاشت .
7. كتاب ميثم تمار، ميثم تمار داراى تفسيرى بود كه در آن روايات و نظرگاه هاى تفسيرى حضرت امير (عليه السلام ) را گرد آورده بود. او كتاب هاى ديگرى نيز داشته كه توسط فرزندانش روايت شده است ، هر چند گزارش روشنى از محتواى اين كتاب ها و سرنوشت آنها در دست نيست .
8. كتاب زيدبن وهب جهنى ، او بخشى از خطبه هاى حضرت امير (عليه السلام ) را كه در اعياد يا ساير مناسبت ها ايراد شد، در اين كتاب گرد آورد.
9. كتب حارث بن عبدالله اءعور همدانى ، بر اساس گزارش شيخ طوسى او كتابى فراهم ساخت و در آن گفتار حضرت امير (عليه السلام ) به شخص ‍ يهودى را نگاشت .
10. نسخه عبيدالله بن حر جعفى ، او بخشى از خطبه هاى حضرت امير (عليه السلام ) را گردآورى كرد.⁽¹²⁴⁾

[غریب آشنا]

نگاشته هاى حديثى برجاى مانده
برخى از نگاشته هاى حديثى كه در كنار گزارش هاى تاريخى ، به دست ما رسيده ؛ يا هم چون كتاب على (عليه السلام ) نزد ائمه عليهم السلام مى باشد؛ يا هم چون نهج البلاغه و صحيفه سجاديه حداقل بخش هايى از آن به دست ما رسيده ، بدين شرح است :
1. كتاب على (عليه السلام )
در منابع تاريخى و نيز روايات از كتاب على (عليه السلام ) با عنوان هاى ديگرى ؛ همچون ((جامعه ))، ((جفر جامعه ))، ((صحيفه على (عليه السلام )))، ((صحيفة الفرائض )) و... ياد شده است . براساس روايات زيادى كه در توصيف آن رسيده ، كتاب على (عليه السلام ) با املاى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) و به خط حضرت امير (عليه السلام ) فراهم شده و طول آن هفتاد ذراع (يعنى حدود سى و پنج متر) است . اين امر نشان گر آن است كه اين كتاب به صورت طومار بوده است . براساس ‍ روايتى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) اين كتاب را به عنوان ميراث علمى براى ائمه عليهم السلام به على (عليه السلام ) املاء كرد.
در كتاب بصائر الدرجات آمده است :
((رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) به على (عليه السلام ) فرمود: آنچه بر تو املاء مى كنم بنويس . على (عليه السلام ) گفت : اى پيامبر خدا آيا از فراموشى بر من بيم داريد؟ پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود: از فراموشى بر تو بيم ندارم ؛ زيرا از خدا خواستم كه تو را از فراموشى در امان نگه دارد، اما براى شركاى خود بنويس . على (عليه السلام ) عرض ‍ كرد: اى پيامبر خدا شركاى من كيستند؟ پيامبر اكرم فرمود: امامان از نسل تو...)).⁽¹²⁵⁾
ائمه عليهم السلام خود تصريح كرده اند كه بخشى از دانش خود را در كنار تلقى از روح القدس از كتاب على (عليه السلام ) بهره مى گيرند.⁽¹²⁶⁾
ائمه عليهم السلام در موارد زيادى به اين كتاب مراجعه مى كرده و گاه به اصحاب ، يا مخالفانشان آن را نشان مى دادند و از آن به عنوان افتخارى براى خود ياد مى كردند. به عنوان مثال ابو بصير مى گويد: از امام صادق (عليه السلام ) درباره مساءله اى از ميراث پرسيدم ، امام (عليه السلام ) فرمود: ((آيا كتاب على (عليه السلام ) را به تو نشان ندهم )). من گفتم : آيا كتاب على (عليه السلام ) از بين نرفته است ، فرمود: ((اى ابا محمد كتاب على (عليه السلام ) از بين نمى رود)). آن گاه آن را بيرون آورد - در حالى كه كتاب بزرگى بود - و در آن آمده بود كه اگر مردى بميرد و تنها وارث او عمو و دايى اش باشند عمو دو ثلث و دايى يك ثلث ارث مى برد.⁽¹²⁷⁾
فضيل مى گويد: امام باقر (عليه السلام ) به من فرمود: ((اى فضيل نزد ما كتاب على (عليه السلام ) است به طول هفتاد زراع كه در جهان هيچ نيازى نيست ، مگر اين كه در آن آمده است : حتى ديه خدش)).⁽¹²⁸⁾
نجاشى در ترجمه محمد بن عذافر بن عيسى صيرفى چنين آورده است : عذافر بن عيسى صيرفى مى گويد: من با حكم بن عتيبة (از فقهاى اهل سنت ) نزد امام باقر (عليه السلام ) بوديم ، او از امام (عليه السلام ) سوالاتى كرد و امام به او احترام مى گذاشت . آنان در يك مساءله اختلاف كردند، امام باقر (عليه السلام ) فرمود: ((اى فرزندم برخيز و كتاب على (عليه السلام ) را بياور)). او رفت و كتابى بزرگ و درهم پيچيده را آورد. امام آن را گشود و در آن نگريست تا مساءله را پيدا كرد و فرمود: ((اين خط على (عليه السلام ) و املاى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) است )).⁽¹²⁹⁾
در بسيارى از روايات از زبان ائمه عليهم السلام چنين آمده است : ((در كتاب على (عليه السلام ) چنين است ))، يا ((در كتاب على (عليه السلام ) چنين يافتيم ))، يا ((در كتاب على (عليه السلام ) چنين خوانديم )) و...⁽¹³⁰⁾
اين كه اهل بيت عليهم السلام بارها تصريح كرده اند كه تمام آنچه امت تا روز قيامت به آن نياز دارند در اين كتاب آمده ، نشان گر جامعيت اين كتاب است ، هر چند در مورد چگونگى پاسخ گويى آن مى توان مدعى شد كه بيشتر به صورت تبيين كليات است .
مراجعه به رواياتى كه در آنها از كتاب على (عليه السلام ) ياد شده ، نشان مى دهد كه كتاب على (عليه السلام ) افزون بر احكام ، حاوى مباحث اخلاقى ، تفسير قرآن ، پيش بينى برخى از رخدادها در امت اسلامى است .⁽¹³¹⁾ به رغم آن كه برخى از دوستان و مخالفان اهل بيت عليهم السلام كتاب على (عليه السلام ) را ديده اند.⁽¹³²⁾ اما بناى ائمه عليهم السلام بر پنهان ساختن آن بوده و طبق برخى شواهد اين كتاب هم چنان در دست امام زمان (عليه السلام ) است .
2. مصحف فاطمه (س )
از مصحف فاطمه (س ) گاه با عنوان كتاب ((فاطمه (س )) يا ((صحف فاطمه (س )) نيز ياد مى شود. براساس روايات ، هنگامى كه پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) از دنيا رفت ، فاطمه (س ) در اندوه رحلت پدر بسيار مى گريست ، خداوند جبرئيل ، يا فرشته اى ديگر را براى تسلا نزد فاطمه (س ) مى فرستاد و آن فرشته در كنار تسلاى آن حضرت رويدادهاى مربوط به فرزندانش را تا روز قيامت به ايشان گزارش مى كرد و على (عليه السلام ) آن را نگاشت . بنابراين منبع مصحف فاطمه (س ) فرشته الهى ، املاى آن توسط فاطمه (س ) و نگارش آن به دست على (عليه السلام ) انجام گرفت .
ابو عبيده مى گويد:... از امام صادق (عليه السلام ) درباره مصحف فاطمه پرسيدم ، امام مكث طولانى كرد و آنگاه فرمود: ((... فاطمه پس از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) هفتاد و پنج روز در حيات بود و بخاطر پدر دچار اندوه شديدى شد و جبرئيل نزد او مى آمد و به او بخاطر از دست دادن پدر تسليت مى گفت و آرامش مى داد و از پدر و مكانش و رويدادهاى فرزندان او پس از وفاتش به او خبر مى آورد و على (عليه السلام ) آن را مى نگاشت ، اين است مصحف فاطمه (س )).⁽¹³³⁾
از برخى روايات به دست مى آيد كه مصحف فاطمه (س ) نزد اهل سنت امرى شناخته شده بود و آنان مى پنداشتند كه شيعه براساس آموزه هاى اهل بيت عليهم السلام معتقدند كه بخشى از آيات تحريف و حذف شده در قرآن در اين مصحف آمده است . بدين خاطر ائمه عليهم السلام بشدت وجود، هرگونه آيات قرآن در اين مصحف را انكار كرده اند.
چنين تهمتى در دوران پس از ائمه عليهم السلام و در دوران ما نيز، هم چنان استمرار يافته است . هاشم معروف حسنى مى نويسد:
((برخى از محدثان و مولفان اهل سنت براى تشويش اذهان و متهم ساختن شيعه مى گويند: مصحف فاطمه (س ) قرآنى است غير از قرآن هاى موجود در دست مردم )).⁽¹³⁴⁾
علامه عسگرى نيز در اين باره آورده است :
((برخى ديگر از نويسندگان اهل سنت تهمت ديگرى را به مدافعان مكتب اهل بيت عليهم السلام متوجه ساخته و مى گويند كه : آنان قرآن ديگرى دارند به نام مصحف فاطمه (س )؛ زيرا نام كتاب فاطمه مصحف است و برخى از مسلمانان نيز در آغاز به قرآن ، مصحف مى گفتند)).⁽¹³⁵⁾
اين كه ائمه عليهم السلام تقريبا در تمام روايات ، پس از توصيف اين مصحف ، قرآن بودن آن را انكار مى كنند، بخاطر دفع اين شبهه است .
امام صادق (عليه السلام ) در توصيف مصحف فاطمه (س ) ((به خدا سوگند نزد ما است مصحف فاطمه و در آن حتى يك آيه قرآن نيست )).⁽¹³⁶⁾
در روايت ديگر امام كاظم (عليه السلام ) فرمود: ((مصحف فاطمه نزد من است و در آن چيزى از قرآن نيست )).⁽¹³⁷⁾
آنچه از عموم روايات دست يافتنى است اين است كه در مصحف فاطمه (س ) رويدادهاى امت اسلامى .⁽¹³⁸⁾ يا رخدادهاى مربوط به حاكمان ⁽¹³⁹⁾ اسلامى ، يا رويدادهاى مرتبط با فرزندان فاطمه (س ) آمده است . چنان كه وقتى محمد و ابراهيم از فرزندان امام حسن (عليه السلام ) بر منصور دوانيقى شورش كردند، امام صادق (عليه السلام ) فرمود: ((در ميان مصحف فاطمه (س ) به نام آنان با عنوان حاكم اسلامى برنخورده ايم ))،⁽¹⁴⁰⁾
3. مصحف على (عليه السلام )
مقصود از مصحف على (عليه السلام ) قرآنى است كه آن حضرت بنا به دستور پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) بلافاصله پس از رحلت ايشان فراهم ساخت و پس از ارائه ، مورد بى مهرى قرار گرفت و از آن پس از چشم ها پنهان ماند و به عنوان ميراث علمى ائمه عليهم السلام دست به دست گشت و طبق برخى روايات اينك در دست امام زمان (عليه السلام ) است .
ابن نديم وراق سده چهارم ، معتقد است كه على (عليه السلام ) پس از وفات پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) سوگند خورد كه هرگز ردائش را بر دوش نخواهد گذاشت (و از خانه خارج نخواهد شد)؛ مگر آن كه قرآن را گردآورى كند. آنگاه در خانه نشست و قرآن را گردآورد و آن نخستين مصحفى بود كه در آن قرآن جمع آورى شد و اين مصحف نزد آل جعفر است .⁽¹⁴¹⁾
محمد بن سيرين به نقل از عكرمه مى گويد: در آغاز خلافت ابوبكر على بن ابى طالب (عليه السلام ) در خانه نشست و قرآن را گرد آورد.⁽¹⁴²⁾ و ابن جزى كلبى گفته است : قرآن در دوران پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) در صحيفه ها و در سينه مردم ثبت شده بود، اما پس از رحلت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) على بن ابى طالب آن را بر اساس ترتيب نزول گرد آورد و اگر اين مصحف يافت شود در آن دانش فراوان است .⁽¹⁴³⁾
شيخ مفيد نيز معتقد است : امير مؤ منان (عليه السلام ) قرآن فرو فرستاده شده را از آغاز تا پايان براساس چينش نزول گرد آورى كرد. امام آيا مكى را بر مدنى و منسوخ را بر ناسخ مقدم داشت و هر چيزى را در جاى مناسب آن گذاشت .⁽¹⁴⁴⁾
از برخى روايات به دست مى آيد كه امام على 7 اين كار را به دستور پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم )6 انجام داد.⁽¹⁴⁵⁾
به هر روى بايد توجه داشت كه به عكس برخى از مدعيان تحريف ، وجود مصحف حضرت امير (عليه السلام ) به هيچ وجه به معناى راهيافت تحريف در قرآن كنونى نيست ؛ زيرا مصحف امام (عليه السلام ) به سه دليل فراهم آمد:
1. قرآن در دوران پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به صورت صحف (يعنى كتابچه هاى پراكنده ) و نيز در سينه ها حفظ و ثبت شده بود و آنچه نياز داشت ، گردآورى به صورت يكپارچه و در يك مصحف بوده است ، همان كارى كه امام على (عليه السلام ) انجام داد.
2. امام (عليه السلام ) در صدد برآمد تا براى راهنمايى امت اسلامى به مفاهيم و معانى قرآن ، آن را براساس ترتيب نزول گرد آورد. بدين ترتيب امام آيات و سور مكى را بر آيات و سور مدنى مقدم داشت و انطباق كاملى ميان چينش قرآن و چينش نزول آن فراهم ساخت .
3. مهم ترين هدف امام (عليه السلام ) كه در حقيقت بيان گر اساسى ترين ويژگى اين مصحف است ، گردآورى تمام روايات و سخنان پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) در تفسير، تاءويل ، سبب نزول ، شاءن نزول و... آيات بوده است . امام (عليه السلام ) مى خواست قرآنى كه در دست مسلمانان قرار مى گيرد در برگيرنده تفسير و تبيينى باشد كه از سوى دريافت كننده آن ؛ يعنى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) بيان شده است ؛ زيرا خود امام (عليه السلام ) اعلام كرد كه پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) تفسير و تاءويل و تمام آموزه هاى مرتبط با قرآن ؛ اعم از ناسخ و منسوخ ، محكم و متشابه ، عام و خاص و... را به او آموخت .⁽¹⁴⁶⁾ با اين توضيح ، مصحف حضرت را مى بايست ((قرآن مفسر)) ناميد؛ بنابراين تدوين چنين مصحفى به معناى پذيرش تحريف در قرآن كنونى نيست ؛ چه اين مصحف بلافاصله پس از رحلت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) و به اذعان همگان پيش از هر اقدامى ديگر براى گردآورى قرآن فراهم آمد. بنابراين مجالى براى تحريف قرآن براى كسى نبوده تا امام آن را در مصحف خود تدارك كند.
بر شمردن مصحف حضرت امير (عليه السلام ) به عنوان نخستين نگاشته هاى حديثى بخاطر حجم قابل توجه روايات تفسيرى است كه در برگيرنده سخنان پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) بوده و امام (عليه السلام ) آن را در حاشيه تفسير و يا لابلاى آيات ثبت كرد. ثبت و نگارش ‍ روايات تفسيرى از سوى امام (عليه السلام ) آن هم بنا به دستور پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) و بلافاصله پس از رحلت ايشان نشان از اهتمام اهل بيت عليهم السلام به كتابت ميراث روايى دارد.

[غریب آشنا]

4. نهج البلاغه
نهج البلاغه كه آن را فوق كلام بشر و دون كلام خالق و اخوالقرآن دانسته اند، نامى است كه گردآورنده آن ؛ يعنى سيد رضى (م 406) بر مجموعه اى از خطبه ها، نامه ها و كلمات قصار امام على (عليه السلام ) گذارده است ؛ زيرا از نگاه او يكى از ويژگى هاى برتر گفتار على (عليه السلام ) فصاحت (رسايى در ارائه مقصود) و بلاغت (رعايت مقتضاى حال ) شگفت آور آن است و هر كس با اين سخنان آشنا گردد، با شيوه مناسب سخن گفتن آشنا مى شود، از اين رو بر آن نهج البلاغه (شيوه بلاغت گويى ) نام نهاد. او از ميان انبوه گفتارهاى بر جاى مانده از آن حضرت در سده چهارم تنها يك سوم آن را برگزيد.⁽¹⁴⁷⁾
اين كتاب از روز تدوين تا به امروز، پس از قرآن با بيشترين اقبال عالمان شيعى و سنى روبرو شد به گونه اى كه بيش هزاران اثر در شرح ، تعليق ، اسنادسازى ، تبيين بخش هايى از محتوا، ترجمه آن و... به رشته تحرير درآمد. از اين رو مى بايست آن را يكى از مهم ترين ميراث روايى شيعه برشمرد.
نهج البلاغه كنونى حاوى 241 خطبه ، 79 نامه و 480 حكمت (= كلمات قصار) است . بايد توجه داشت كه بخش هاى مهمى از گفتار امام على بن ابى طالب (عليه السلام ) در كتاب هايى پيش از نهج البلاغه انعكاس يافت . چنان كه نصر بن مزاحم (م 212)؛ على بن محمد مائنى (م 225)؛ عبدالعظيم حسنى (م 224)؛ ابراهيم بن محمد ثقفى (م 283)؛ محمد بن جرير طبرى (م 310)؛ محمد بن يعقوب كلينى (م 329)؛ شيخ مفيد (م 413) و... بخش هاى قابل توجهى از سخنان و نامه هاى آن حضرت را در كتابهاى خود منعكس ساختند.⁽¹⁴⁸⁾
بدون ترديد كتابت و ثبت خطبه ها، نامه ها و كلمات حضرت امير (عليه السلام ) كه عموما در دوران پنج ساله حكومت آن حضرت انجام يافته و بنا به اذعان سيد رضى تنها يك سوم آن در نهج البلاغه كنونى انعكاس يافته ، با حمايت و آگاهى امام على (عليه السلام ) انجام گرفته است . اين امر نشان گر آن است كه امام (عليه السلام ) به عكس خلفاء پيشين نه تنها با كتابت حديث ممانعت نمى كرد، بلكه به آن اهتمام بس ويژه اى داشته است .
5. صحيفه سجاديه
صحيفه سجاديه كه به آن ((زبور آل محمد عليهم السلام )) يا ((انجيل اهل بيت عليهم السلام )) يا ((اخت القرآن )) لقب داده اند،⁽¹⁴⁹⁾ و از آنجا كه دعا از عرصه هاى سنت است ، صحيفه سجاديه را مى توان به عنوان يك نگاشته حديثى قلمداد كرد. البته بايد توجه داشت كه گرچه صحيفه مجموعه اى از دعاهاست ، اما در لابه لاى دعاها و در قالب راز و نيازها، درسها و آموزه هاى مهمى در زمينه هاى مختلف معارف دينى آمده است .
گرچه صحيفه سجاديه فاقد اتصال سند است ، با اين حال آنچه كه صدور اين صحيفه را از امام سجاد (عليه السلام ) قطعى مى سازد، محتواى بسيار عالى و غنى آن و الفاظ زيبا و ساى آن در عرصه مناجات و گفت و گو با خداوند است ، كه از هيچ كس به جز حجت هاى الهى كه در عالى ترين سطح معرفت الهى قرار داشته و با راه و رسم رازگويى با ساحت حق آشنايند، ساخته نيست .
علامه سيد محسن جبل عاملى در اين باره مى نويسد:
((بلاغت و فصاحت بى پايان صحيفه ، معانى و مضامين بسيار عالى ، محتواى عميق و بى نظير آن در تبيين تذلل و فروتنى در پيشگاه خداوند و ستايش او و شيوه هاى شگفت آور در طلب عفو و رحمت الهى و توسل به ذات حق ، كه در صحيفه موج مى زند، از قوى ترين شواهد صحت انتساب صحيفه به امام سجاد (عليه السلام ) است )).⁽¹⁵⁰⁾
صحيفه كنونى داراى 54 دعا است . برخى از محدثان با بررسى ساير منابع روايى و گردآورى ساير دعاهاى نقل شده از امام سجاد (عليه السلام ) صحيفه هاى ديگرى فراهم آورده اند كه از آن ميان مى توان به الصحيفه السجاديه الثانيه از شيخ حر عاملى ؛ الصحيفه السجاديه الثالثة از ميرزا عبدالله افندى ؛ الصحيفه السجاديه الرابعة از محدث نورى و الصحيفه السجاديه الخامسة از سيد محسن جبل عاملى و... اشاره كرد.⁽¹⁵¹⁾
مرحوم شيخ آغا بزرگ حدود پنجاه شرح بر صحيفه را بر شمرده است .⁽¹⁵²⁾
دوره دوم : شكل گيرى ميراث روايى شيعه در قالب اصول اربعماءة
اصول اربعماءة ، يا اصول چهار صدگانه به مجموعه اى از مكتوبات حديثى گفته مى شود كه در دوران ائمه (عليه السلام ) بويژه در عصر صادقين عليهما السلام توسط ياران ائمه عليهم السلام فراهم گرديد و در گردآورى جوامع روايى شيعه مورد بهره بردارى قرار گرفت . و با توجه به تكيه داشتن جوامع اوليه ، به اين اصول ، مى بايست آنها را دستمايه هاى اوليه در تدوين جوامع حديثى دانست .
بررسى مفهوم اصل و تفاوت آن با مفهوم كتاب و تصنيف
نخست بايد دانست كه در تبيين مفهوم اصل ، ميان صاحب نظران اتفاق نظر وجود ندارد. و شايد طرح اين بحث در سده پنجم و بعد از آن از عوامل ابهام باشد. از اين رو در مجموع دو ديدگاه اساسى درباره مفهوم آن ارائه شده است :
1. گروهى اصل را مرادف كتاب مى دانند و معتقداند كه ميان مفهوم اصل ، يا تصنيف تباين است . علامه شوشترى در دفاع از اين نگرش مى گويد: ((متقدمين ، اصل و كتاب را به جاى يكديگر بكار مى بستند، مثلا شيخ طوسى درباره احمد بن ميثم مى گويد: از حميد بن زيد كتاب ملاحم و كتاب دلالت و اصول ديگر نقل شده است . يا درباره احمد بن سلمه مى گويد: حميد بن زياد از او اصول زيادى از جمله كتاب زياد بن مروان قندى را روايت كرده است . لذا مى بينيم كه شيخ در گفتار خود گاه اصل را جاى كتاب مى نشاند و گاه كتاب را جاى اصل .⁽¹⁵³⁾
2. در مقابل بسيارى معتقداند كه ميان مفهوم اصل و كتاب عموم و خصوص مطلق برقرار است . بر اين اساس اصل كتابى است كه :
اولا: دربرگيرنده عبارات معصوم است ، به عكس كتاب كه در آن استدلال مولف نيز مى آيد؛
ثانيا: اصل از كتاب ديگر گرفته نشده است ، در حالى كه كتاب مى تواند از اصل گرفته شده باشد.⁽¹⁵⁴⁾
بر اساس اين ديدگاه ((اصل )) در حقيقت نوعى خاص از كتاب است .
به نظر مى رسد كه اصل را مى توان اين چنين تعريف كرد: ((اصل نگاشته اى است اوليه و سامان نايافته كه در آن روايات معصوم (عليه السلام ) بدون دخل و تصرف آمده باشد.))
وجود چنين اصولى نشان گر اهتمام اهل بيت عليهم السلام و اصحاب ائمه عليهم السلام به تابت و ثبت احاديث دارد. شيخ بهايى پس از آن كه وجود روايت در يكى از اصول اربعماءة را از جمله قرائن صحت آن دانسته در دفاع از اصالت اين اصول مى نويسد: ((از مشايخ حديثى براى ما نقل شده كه داءب صاحبان اصول آن بود كه وقتى حديثى از ائمه عليهم السلام مى شنيدند بلافاصله آن را در اصول خود ثبت مى كردند تا با گذشت زمان نسبت به بخشى از اين روايات ، يا همه آنها فراموشى به آنان دست ندهد)).⁽¹⁵⁵⁾ از برخى روايات به دست مى آيد كه ائمه عليهم السلام بخشى از اين اصول را پس از نگارش ، مورد بازنگرى و اصلاح قرار داده اند كه اين امر نيز بر اتقان آنها مى افزايد.⁽¹⁵⁶⁾
درباره زمان تاءليف و امامانى كه سخنان آنان در اصول اربعماءة گرد آمده ميان صاحب نظران اختلاف وجود دارد. گروهى از عالمان شيعى ؛ هم چون شهيد اول ، محقق حلى ، شيخ حسين عبدالصمد (والد شيخ بهايى ) و محقق داماد معتقدند كه اين اصول مجموعه اى روايى است كه چهار صد تن از ياران امام صادق (عليه السلام ) از گفتار آن حضرت ، يا از پاسخ ‌هاى امام (عليه السلام ) به پرسش ها فراهم آورده اند.
شهيد اول مى نويسد: ((از پاسخ ‌هاى امام صادق (عليه السلام ) چهار صد نگاشته از سوى چهار صد مولف فراهم شده است )).⁽¹⁵⁷⁾
محقق حلى مى گويد: ((تنها از پاسخ ‌هاى امام صادق (عليه السلام ) به پرسش ها، چهار صد تصنيف از سوى چهار صد مولف فراهم آمده كه به آنها اصول گفته اند)).⁽¹⁵⁸⁾
در اين بين امين الاسلام طبرسى اين مجموعه را افزون بر امام صادق (عليه السلام ) حاوى پاسخ ‌هاى امام كاظم (عليه السلام ) نيز دانسته است .⁽¹⁵⁹⁾
در مقابل برخى ديگر از صاحب نظران بر اين باورند كه اصول اربعماءة از زمان حضرت امير (عليه السلام ) تا زمان امام حسن عسكرى (عليه السلام ) فراهم آمده و حاوى گفتار تمام ائمه عليهم السلام است . هر چند بيشترين سهم روايات اصول اربعماءة از آن صادقين عليهم السلام است .
فاضل دربندى آورده است : ((اماميه از دوران امير مؤ منان (عليه السلام ) تا دوران امام حسن عسكرى (عليه السلام ) چهارصد كتاب فراهم آوردند كه به اصول معروف شده اند)).⁽¹⁶⁰⁾
سرنوشت اصول اربعماءة
بر اساس گزارش هاى تاريخى اين اصول تا دوران صاحبان جوامع اوليه شيعه ؛ يعنى محمدون ثلاث وجود داشته و مورد استفاده آنان قرار گرفته است . و نيز شمارى از آنها نيز تا زمان محمد بن ادريس حلى (م 598)؛ سيد بن طاوس (م 673؛) شهيد ثانى (م 966)؛ كفعمى (م 1104) و ميرزا حسين نورى (م 1320) باقى ماند و مورد استناد آنان قرار گرفت .⁽¹⁶¹⁾ شيخ آغا بزرگ تهرانى در الذريعه با استفاده از منابع تاريخ و رجالى ، هم چون رجال نجاشى ، فهرست شيخ طوسى معالم العلماء ابن شهر آشوب و منابعى ديگر فهرست 122 اصل از ميان اصول اءربعماة را بر شمرده است .⁽¹⁶²⁾ امروزه از ميان اين اصول تنها شانزده اصل به دست ما رسيده است كه مرحوم حسن مصطفوى مجموعه آنها را در كتاب ((الاصول السته عشر)) به چاپ رساند.
از نظر شيخ آغا بزرگ دو عامل مهم در از بين رفتن اصول اربعماءة نقش ‍ داشته است :
1. پس از تدوين جوامع اوليه حديثى از رغبت علماء به اصول اربعماءة كاسته شد؛ زيرا از سويى اين روايات در كتب اربعماءة گردآورى شده بود و از جهت ديگر مراجعه مستقيم به اصول اربعماءة بخاطر فقدان تنظيم و تبويب دشوار بود.
2. آتش سوزى كتابخانه شيخ طوسى در سال 448 هجرى به دست متعصبان اهل سنت باعث سوخته شدن شمارى از اى اصول شد.⁽¹⁶³⁾

[غریب آشنا]

دوره سوم : دوره تدوين جوامع اوليه حديثى شيعه
چنان كه در تبيين دوره دوم از تاريخ حديث شيعه روشن شد، اصحاب ائمه عليهم السلام تا دوران امام حسن عسكرى (عليه السلام ) كوشيدند تا ميراث روايى اهل بيت عليهم السلام را در قالب اصول روايى ثبت و ضبط كنند. بدين ترتيب هر كس بنابه سليقه خود و ميزان حضور در جلسات ائمه عليهم السلام به ثبت پاره اى از روايات توفيق يافت . گرچه شمارى از محدثان ؛ هم چون حميد بن زياد، يونس بن عبدالرحمن ، محمد بن يحيى و... به جامع نويسى و تنظيم بخش هايى از اين اصول روى آوردند، اما بخاطر دسترسى نداشتن به تمام اصول روايى و درك بخشى از دوران صدور روايات از ائمه عليهم السلام و نيز توجه آنان به بخشى خاص از روايات ؛ نظير احكام ، كارى در خور و جامع ارائه نگرديد.
از سوى ديگر رشد و تعالى جامعه شيعى در دوران غيبت صغرا و آغاز غيبت كبراى امام زمان (عليه السلام ) و نياز پيوسته عالمان دينى ؛ اعم از فقيهان ، متكلمان ، مفسران شيعه به ميراث روايى مدون و رويكرد اختلاف در نگرش هاى فقهى و كلامى در اثر پراكندگى اصول روايى ضرورت تدوين جوامع حديثى شيعه را بيش از هر زمان ديگر ضرورى مى ساخت .
در پاسخ به چنين نيازى بود كه ثقه السلام كلينى (م 329)، شيخ صدوق (م 381) و شيخ طوسى (م 460) اقدام به تدوين جوامع روايى نمودند و كتاب هاى ((كافى ))، ((من لايحضره الفقيه ))، ((مدينه العلم ))، ((تهذيب و استبصار)) به رشته تحرير در آمد. البته پيش از آنان بزرگانى همچون احمد بن محمد بن خالد برقى (م 274)، محمد بن صفار (م 290)؛ حميدى قمى (م 300)؛ به ترتيب كتاب هاى المحاسن ، بصائر الدرجات و قرب الاسناد را نگاشتند. و نيز همزمان با عصر محمدون ثلاث كتاب هاى حديثى ديگرى توسط اين بزرگان و ديگر محدثان ؛ هم چون عيون اخبار الرضا (عليه السلام )، الخصال ، الامالى از شيخ صدوق ، الغيبة ، الاقتصاد از شيخ طوسى و... تدوين شد، اما به خاطر برخوردارى كتاب هاى پنجگانه از جامعيت ، اتقان سند و متن روايات ، اين كتاب ها مورد توجه عالمان شيعى در سده هاى پسين قرار گرفت و آرام آرام به عنوان كتب خمسه روايى شيعه شناخته شد كه البته بعدها پس از مفقود شدن كتاب مدينة العلم ، به كتب اربعه حديثى شيعه اشتهار يافت .
چهار كتاب اصلى روايى شيعه بين شرح است :
1. كافى ، ثقه الاسلام محمد بن يعقوب كلينى (م 329)
ابو جعفر محمد بن يعقوب كلينى كه به ثقه الاسلام و رئيس المحدثين معروف است در روستاى كلين از روستاهاى رى (164) در ميان خاندانى علمى چشم به جهان گشود، زمان دقيق ولادت كلينى مشخص نيست ، اما از قرائنى مى توان نتيجه گرفت كه او با فاصله كوتاهى قبل ، يا پس از ولادت امام زمان (عليه السلام )، يعنى حدود سال 255 هجرى ولادت يافت .
كلينى براى كسب حديث به شهرهاى مختلفى ، از جمله كوفه ، بغداد، دمشق و بعلبك مسافرت كرده هر چند گزارش متقنى در اين زمينه در دسترس نيست . از او به عنوان شيخ شيعه و چهره نام آور شيعه در رى ياد كرده اند.(165) از اين كه وى در سال 327 هجرى ، يعنى يك يا دو سال پيش ‍ از وفات ، پس از اشتهار و نيز پس از تاءليف كافى وارد بغداد شده و در آنجا به تدريس حديث پرداخت و با توجه به اين كه او براى تدوين كافى بيست سال وقت صرف كرد، مى توان نتيجه گرفت كه او كتاب ((كافى )) را در رى و قم نگاشته است .(166)
در ميان اساتيد و مشايخ حديثى مرحوم كلينى از على بن ابراهيم قمى ، محمد بن يحيى عطار، ابو على اشعرى ، حسين بن محمد، احمد بن ادريس ، ابن فروخ صفارى ، ابن عقده و... مى توان ياد كرد. اما به نظر مى رسد كه در ميان اساتيد بيشترين تاءثير گذارى بر كلينى از آن على بن ابراهيم قمى (صاحب تفسير معروف ) و محمد بن يحيى اشعرى است . در ميان شاگردان كلينى نيز به چهره هاى برجسته اى ؛ همچون ابوالقاسم جعفر بن قولويه (م 367) ابو محمد هارون بن موسى تلعكبرى (م 385)، ابو غالب احمد بن محمد زرارى (م 368)، برمى خوريم كه هر يك در زمينه حديث ، فقه ، رجال داراى جايگاه علمى برجسته اى هستند.(167)
مرحوم كلينى به جز كافى داراى آثار علمى ديگرى ؛ از جمله 1. تعبير الرؤ يا؛ 2. الرد على القرامطه ؛ 3. رسائل الائمه ؛ 4. كتاب الرجال و... است .(168) كتاب هاى مختلف كلينى نوع چينش روايات در كافى و نيز انتخاب عناوين ابواب و ارائه نقطه نظرات كلامى كه احيانا در لابلاى روايات آورده ، نشان مى دهد كه مرحوم كلينى افزون بر احاطه گسترده به دانش حديث ، در زمينه كلام و فقه نيز صاحب نظر بوده است .
كلينى سرانجام در سال 328، يا 329 هجرى چشم از جهان فرو بست و در بغداد مدفون شد. سال ها پس از وفات او و پس از خراب شدن قبر و رويت بدن و كفن تازه ، از سوى يكى از واليان متعصب بغداد قبه اى بر روى قبر او ساخته شد.(169)
كافى نخستين و مهم ترين جامع روايى شيعه است كه به گفته بسيارى ، كتابى هم وزن و هم سنگ آن در اسلام نگاشته نشده است . كافى مجموعا شامل اصول در دو جلد و فروع در چهار جلد و روضه در يك جلد و داراى 30 كتاب و 326 باب و جمعا 16199 روايت است ،(170) كه از آن ميان بنابه مبناى متاءخران 5072 روايت صحيح ، 144 روايت حسنه ، 1118 روايت موثقه و 9485 روايت ضعيف وجود دارد.(171) به نظر مى رسد كه نام كافى از سوى مولف بر اين كتاب گذاشته نشده ؛ زيرا مرحوم كلينى در آغاز خطبه اشاره اى به آن نمى كند هر چند با آوردن جمله : و قلت انك تحب اءن يكون عندك كتاب كاف يجمع فيه من جميع فنون علم الدين ما يكتفى به المتعلم و يرجع اليه المسترشد؛ و گفتى كه دوست دارى نزد تو كتابى كافى و جامع باشد كه در آن تمام فنون علم دين كه براى طالب علم كفايت كننده و براى طالب رشد و تعالى مرجع باشد، جمع شده باشد)).(172)
اشاره كرده كه مقصود او تدوين كتابى است كه پاسخ گوى نياز دينى مومنان و در اين جهت كافى باشد.(173)
بنابه تصريح بسيارى از محققان ، كلينى براى تدوين كافى بيست سال زمان صرف كرد. اين زمان طولانى نشان گر دقت او در انتخاب روايات و نيز تبويب و تنظيم احاديث در ابواب و فصول متناسب است .(174)
مرحوم كلينى در مقدمه كتاب اشاره مى كند كه او اين كتاب را در پاسخ به نامه يكى از برادران دينى فراهم ساخته است . نام اين شخص به طور دقيق مشخص نيست ، اما احتمال داده شده كه او محمد بن احمد بن عبدالله بن قضاعه صفوانى ، يا محمد بن نعمانى است .(175)
كلينى بخشى از درخواست اين شخص را چنين منعكس ساخته است :
((اى برادر! آگاه شدم از آن شكايت كه نسبت به مردم زمان نمودى ، كه ايشان بر نادانى باهم سازش نموده و در آبادانى راه جهالت ، همدست و كوشايند تا آنجا كه نزديك است دانش از ايشان رخت بربندد و ريشه كن گردد... تو يادآور شدى كه مطالبى برايت مشكل شده ، كه بواسطه اختلاف روايات وارده در آنها حقيقت آنها را نمى فهمى و دانسته اى كه اختلاف روايت مربوط به اختلاف علل و اسباب آن است و به دانشمند مورد اعتمادى كه در اين قسمت وارد باشد، دسترسى ندارى تا با او مذاكره و گفت و گو كنى و گفتى كه مى خواهم كتابى داشته باشم كه تمام بخش هاى علم دين در آن باشد تا دانشجو را بى نياز كند و مرجع هدايت خواه باشد و كسى كه عمل به اخبار صحيح امامان صادق و سنت هاى ثابت مورد عمل را خواهد از آن كتاب برگيرد و واجبات خدا و سنت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به كمك آن ادا شود)).(176)
با اين نامه ، انگيزه كلينى نيز مشخص مى شود. بنابراين او با تدوين كافى خواسته است تا ضمن نجات روايات شيعه از پراكندگى و تنظيم آن در يك مجموعه واحد، از توسعه دامنه اختلافات دينى جلوگيرى كند.
ويژگى ها و امتيازات كافى
1. جامعيت ، كافى نه تنها در مقايسه با هر كتاب روايى ، بلكه حتى در مقايسه با ساير جوامع اوليه حديثى ، همچون ((من لا يحضره الفقيه .))، ((تهذيب الاحكام )) و ((الاستبصار)) از جامعيت مطلوبى برخوردار است ؛ زيرا تنها به روايات فروع و احكام بسنده نكرده و با امعان به جايگاه عقايد و اخلاق ، دو جلد نخست كافى را به اين دو بخش مهم در عرصه دين شناسى اختصاص داد. بدون ترديد اگر شيخ صدوق و شيخ طوسى به اين امر اهتمام داشته و در كنار فروع به اصول نيز مى پرداختند، ميراث روايى شيعه در اين دو عرصه از غنا و جامعيت بيشترى برخوردار بود. به خاطر همين ويژگى ، مرحوم فيض ضمن تجليل از كافى از ساير جوامع روايى بخاطر غفلت از اصول انتقاد كرده است .(177)
2. چينش قابل تحسين ، بايد توجه داش كه مرحوم كلينى نخستين كسى است كه به تدوين و تنظيم جامع روايى اقدام كرده و پيش از خود هيچ الگويى نداشته تا از آن بهره گيرد. با اين حال وقتى به مجموعه كتاب كافى و نيز ابواب و فصول مختلف آن مى نگريم به چينش شگفت آورى بر مى خوريم . مقدم داشتن اصول بر فروع و نيز الحاق روضه در پايان كتاب حكايت گر حسن سليقه او در چينش كلى كتاب دارد. او در كتاب اصول ، نخست كتاب العقل و الجهل و سپس كتاب فصل العلم را ذكر مى كند و پس ‍ از آنها روايات كتاب التوحيد و سپس روايات كتاب الحجه را مى آورد؛ زيرا پايه همه گفتارها در زمينه اصول و فروع عقل است كه مايه امتياز انسان از حيوان ، نبات و جماد است . و عقل با سرمايه علمى فربه شده ، سمت و سو پيدا مى كند.
پس از اين مرحله است كه نوبت به خداشناسى مى رسد. مرحوم كلينى نبوت و امامت را تحت عنوان واحدى به نام كتاب الحجه مى آورد؛ زيرا پيامبر اكرم و امام (عليه السلام ) بر اساس اصل حجت الهى براى هدايت مردم منصوب مى شوند.
ساير فصول و ابواب كتاب نيز داراى چنين چينش مناسبى است .
مرآة العقول فى شرح اخبار آل الرسول از علامه مجلسى ، شرح صدر المتالهين و شرح ملا صالح مازندرانى بر اصول كافى از مهمترين شرح هاى كافى به شمار مى روند.

[غریب آشنا]

بررسى استناد روضه به كلينى
درباره استناد تمام مجلدات كافى به كلينى هيچ يك از محققان ترديدى روا نداشته اند. در اين ميان تنها ملا خليل قزوينى معتقد است كه روضه از تاءليفات ابن ادريس حلى است كه اشتباها به كلينى منتسب شده است . اين ديدگاه از نگاه حديث شناسان مورد نقد قرار گرفته و دلايلى بر رد آن به شرح ذيل ارائه شده است :
1. راوياتى كه در آغاز سند كافى و از جمله روضه از آنان نام برده شده و كلينى مستقيما از آنان نقل مى كند جزء طبقه هشتم يا نهم روايت اند و كلينى خود از طبقه نهم است . در حالى كه ابن ادريس جزء طبقه پانزدهم است . چگونه ممكن است ابن ادريس كه خود در طبقه پانزدهم است بدون واسطه از اشخاصى روايت كند كه در طبقه هشتم ، يا نهم اند.
2. اساتيد روايات روضه با اساتيد روايات در اصول و فروع كافى يكسان است ، كه اين امر نشان از يكى بودن مولف آنهاست .
3. نجاشى و شيخ طوسى كه سال ها پيش از ابن ادريس بوده اند، روضه را جزئى از كافى و تاءليف كلينى دانسته است . اگر ادعاى تاليف روضه از سوى ابن ادريس (م 598) صحيح باشد، چگونه ممكن است نجاشى و شيخ سال ها پيش از وجود و انتساب اين كتاب مطلع باشند.(178)
2. من لا يحضره الفقيه ، شيخ صدوق محمد بن على بن بابويه قمى (م 381)
ابو جعفر بن على بن بابويه قمى معروف به شيخ صدوق از محدثان بزرگ شيعه در سده چهارم است . سال ولادت او به طور دقيق مشخص نيست ، اما عموما معتقداند سال ولادت او 306 هجرى است .(179) پدر شيخ صدوق از محدثان بنام شيعه و بنا به گفته نجاشى استاد و سرآمد محدثان حوزه قم در عصر خود بوده است . در توقيع شريفى كه از سوى امام زمان (عليه السلام ) خطاب به او صادر شد، عباراتى ؛ همچون ((يا شيخى و معتمدى و فقيهى ...)) آمده كه حكايت از مقام بلند معنوى و علمى اوست .(180) او در آغاز سمت استادى فرزند خود شيخ صدوق را بر عهده داشت . شيخ صدوق پس از فراگيرى دانش از پدر و پس از وفات او در سال 329 هجرى به مجلس درس محمد بن حسن احمد بن وليد پيوست و مدت 15 سال از درس او بهره گرفت . شيخ به رغم احترام به پدر خود بارها نظر استادش ابن الوليد را بر نظر پدر ترجيح داده است . شيخ افزون بر اين دو محدث نامى از محضر اساتيد بزرگى ؛ هم چون محمد بن على بن ماجيلويه ، محمد بن موسى بن متوكل ، احمد بن محمد بن يحيى عطار و... نيز دانش آموخت .(181)
روزگارى كه شيخ صدوق در آن مى زيست ، با حاكميت آل زياد و آل بويه به عنوان حاكمان شيعى ، همزمان بود. از اين جهت شيخ صدوق پس از اشتهار مورد حمايت آنان قرار گرفت . او كتاب عيون اخبار الرضا (عليه السلام ) را بنا به درخواست صاحب بن عباد وزير دانشمند و با كفايت آل بويه نگاشت .(182)
در ميان شاگردان شيخ صدوق مى توان از حسين بن عبيدالله غضائرى ، على بن احمد بن عباس نجاشى (پدر نجاشى ) سيد مرتضى ، شيخ مفيد، هارون بن موسى تلعكبرى نام برد.(183)
وجود چهره هاى برجسته شيعه ؛ هم چون شيخ مفيد و سيد مرتضى در ميان شاگردان او حكايت از جايگاه بلند علمى او دارد.
براى شيخ صدوق بيش از دويست و پنجاه اثر علمى بر شمرده شده است .(184) كه تنوع موضوع هاى اين كتاب ها، حكايت از تبحر شيخ در زمينه هاى مختلف علوم اسلامى است . متاسفانه بيشتر آثار شيخ در اثر گذشت زمان و رخدادهاى مختلف از بين رفته است .
شيخ صدوق در سال 381 هجرى در شهر رى وفات يافت و در همين شهر مدفون شد. در سال 1238 هجرى در دوران فتحعلى شاه در اثر سيل ، قبر شيخ تخريب شد و رويت بدن و كفن تر و تازه و حناى روى ناخن ها بر عظمت مقام معنوى و علمى شيخ بيش از پيش افزود.(185)
كتاب من لا يحضره كه گاه از آن با عنوان ((من لا يحضر))، يا ((فقيه )) ياد مى شود، پس از ((كافى )) مهم ترين و معتبرترين جامع روايى شيعه است كه در آن روايات مربوط به احكام آمده و در چهار جلد منتشر شده است .
در من لا يحضره الفقيه مجموعا 5998 روايت در 666 باب آمده كه از آن ميان 3943 روايت مسند و 2055 روايت مرسل (فاقد سند) است .(186) ترتيب روايات كتاب من لا يحضر بر اساس ابواب فقهى است . به عنوان مثال او در نخستين باب از احكام آبها از طهارت و نجاست آنها سخن مى گويد، آنگاه از احكام تخلى و سپس از ابوابى در زمينه غسل ، تيمم و احكام اموات ، وارد ابواب نماز مى شود و ساير جلدهاى من لا يحضر نيز بر همين اساس تنظيم شده است .
شيخ صدوق در آغاز كتاب ، انگيزه خود را از تاءليف من لا يحضر اين چنين تشريح كرده است :
((هنگامى كه دست قضاء مرا به بلاد غربت و روستاى ايلاق در شهر بلخ كشاند، شريف الدين ابو عبدالله معروف به نعمت از فرزندان امام موسى بن جعفر (عليه السلام ) وارد آنجا شد با همنشينى او شادى ام استمرار يافت و با گفت و گو با او سينه ام فراخى گرفت و از مودت و دوستى با او بهره مند شدم ... او از كتابى يادآور شد به نام ((من لا يحضر الطبيب )) كه محمد بن زكرياى رازى (طبيب ) آن را فراهم ساخته بود - و گفت كه در رشته خو كتاب كاملى است - از من خواست كه براى او كتابى در زمينه فقه حلال و حرام ، شرايع و احكام بنويسم تا از هر كتابى در اين زمينه كفايت كند و نام آن را كتاب ((من لا يحضره الفقيه )) بگذارم .(187)
از اين مقدمه بر مى آيد كه شيخ صدوق بنا بر درخواست دوست ايمانى اش ‍ - كه بخاطر اخلاق حسنه به او ارادت ويژه داشته - به نام نعمت ، به تدوين من لا يحضر به عنوان خودآموز فقهى پرداخت . و در من لا يحضر تنها رواياتى را آورد كه مطابق با فتاواى او بوده است ، چنان كه خود در مقدمه آورده است : ((من بنا ندارم طبق عادت مصنفان ، تمام روايات را بياورم ، بلكه تنها رواياتى را ذكر مى كنم كه طبق فتواى من است و آنها را صحيح مى دانم )).(188)
شيخ صدوق در من لا يحضره الفقيه اسناد روايات را به استثناى آخرين راوى حذف كرده و طرق خود را به آن راويان در آخر كتاب در فصلى با عنوان مشيخه تدارك كرده است .
مولى محمد تقى مجلسى (مجلسى دوم ) دو شرح عربى و فارسى به نام هاى : روضة المتقين فى شرح اخبار الائمه المعصومين عليهم السلام و لوامع صاحبقرانى ، بر اين كتاب دارد.
3. تهذيب الاحكام فى شرح المقنعه ، شيخ الطائفه محمد بن حسن طوسى (م 460)
اءبو جعفر محمد بن حسن طوسى ملقب به شيخ الطائفه در سال 385 در طوس خراسان چشم به جهان گشود.(189) از چگونگى تحصيل شيخ تا بيست و سه سالگى در ايران گزارش روشن تاريخى در دست نيست ، اما با توجه به شكوفايى دانش هاى مختلف اسلامى در خراسان ، قم ، رى و نيز حاكميت آل بويه و حمايت آنان از عالمان شيعى مى توان حدس زد كه او بخشى از تحصيلات خود را در شهر خود، يا ساير حوزه هاى درسى ايران فرا گرفته است شيخ در سال 408 هجرى وارد بغداد شد.(190)
شهر بغداد به عنوان پايتخت عباسيان در دوران حضور شيخ مهم ترين مركز علم و دانش جهان اسلام به شمار مى رفته است . وجود كتابخانه هاى مهم و نيز حضور عالمان و صاحب نظران نحله هاى مختلف كلامى و فقهى و ساير عرصه هاى دينى در بغداد به غناى علمى و فرهنگى اين شهر مى افزود.
شيخ در طول چهل سال اقامت خود در محله كرخ بغداد كه محله اى شيعه نشين بود، ضمن بهره گرفتن از دانش بزرگترين اساتيد؛ هم چون شيخ مفيد، مهم ترين آثار علمى خود را به رشته تحرير در آورد، تا آن كه در سال 448 يا 449 پس از ناكام ماندن سعايت شيخ نزد خليفه عباسى القائم بالله و بالا گرفتن ستيزه ميان سنى هاى متعصب و شيعيان و حمله كور متعصبان به خانه شيخ و آتش زدن خانه و كتابخانه ، شيخ طوسى به ناچار بغداد را رها و در نجف كه در آن روزگار منطقه اى متروك بود رحل اقامت افكند.(191) حضور شيخ در نجف كه تا پايان عمر حدود يازده سال به طول انجاميد، باعث رويكرد عالمان و محدثان شيعه به اين شهر و بنيان گذارى حوزه هزار ساله تشيع در اين شهر شد كه تا روزگار ما ادامه يافته است .
شيخ طوسى سرانجام در سال 460 هجرى در نجف وفات يافت و طبق وصيت او در خانه مسكونى اش مدفون شد.(192)
در ميان اساتيد شيخ ، به دو چهره بسيار برجسته شيعه ؛ يعنى شيخ مفيد و سيد مرتضى بر مى خوريم كه از آنان به عنوان اركان اماميه ياد مى شود. وسعت دانش اين دو عالم فرزانه و عقل گرايى آنان و كثرت و عمق آثارى كه از خود بر جاى گذاشته اند، جاى هيچ گونه ترديدى باقى نمى گذارد كه شيخ جامعيت علمى خود را مرهون تربيت علمى چنين اساتيد است . شيخ مدت 5 سال تا زمان وفات شيخ مفيد؛ يعنى در سال 413 ملازم وى بود، پس از وفات شيخ مفيد به درس سيد مرتضى پيوست و تا پايان حيات سيد؛ يعنى سال 436 ملازم او بود.
شيخ طوسى از نظر جامعيت آثار و گستره موضوعات علمى در آنها منحصر به فرد است . نجاشى معاصر شيخ بيست و سه كتاب شيخ را برشمرده و خود شيخ در شرح حال خود بر چهل و يك كتاب اشاره مى كند، اما در ساير منابع بيش از پنجاه اثر براى او بر شمرده شده است و احتمالا برخى از اين آثار پس از تاءليف ((فهرست )) و ((تدوين شرح حال ))، فراهم آمده است . افزون بر كتاب هاى تهذيب و استبصار، شيخ در زمينه كلام ((تلخيص ‍ الشافى ))، ((المفصح و الغيبة )) و در زمينه تفسير كتاب ((تبيان ))، در زمينه فقه كتاب هاى ((نهايه ))، ((مبسوط)) و ((خلاف )) و در زمينه اصول ، كتاب ((العدة )) و در زمينه رجال كتابهاى ((فهرست )) و ((اختيار معرفة الرجال )) را نگاشت .(193)
كتاب تهذيب الاحكام داراى 13988 روايت است كه در 393 باب و 23 كتاب شامل طهارت تاديات تنظيم شده و در ده جلد چاپ و منتشر شده است .(194)
با توجه به عنوان كتاب و طبق توضيح شيخ طوسى ، استاد ايشان ، يعنى شيخ مفيد داراى كتابى است به نام المقنعه كه شيخ مفيد در اين كتاب ابتدا اصول عقايد و سپس آراء و فتاواى فقهى خود را بدون ذكر استنادات روايى ، يا بحث هاى استدلالى ، منعكس ساخته است . از سوى ديگر شيخ طوسى در آغاز جوانى ؛ يعنى 25 سالگى كه هم زمان با آغاز ورود او به بغداد است ، با مشكل تعارض روايات شيعه كه باعث طعنه مخالفان بود، روبرو شده و خود را مسئول رفع تعارض روايات و دفع اين طعنه ديده و براى اين كار كتاب استاد خود را مناسب ديده است . و شيخ زمانى تاءليف تهذيب را آغاز كرد كه 25 سال ، يا 26 سال بيشتر نداشت .(195) در حقيقت تهذيب ، شرح روايى بر كتاب مقنعه است ؛ يعنى او مستندات روايى گفتار استاد خود در اين كتاب را ذكر مى كند، همان گونه كه ((وسائل الشيعه )) مرحوم شيخ حر عاملى شرح روايى بر كتاب فقهى ((شرائع الاسلام )) محقق حلى است .
شيخ طوسى در آغاز تهذيب انگيزه خود را از نگارش اين كتاب اين چنين شرح داده است .
((برخى از دوستان به من يادآور شدند، كه احاديث اصحاب ما دچار اختلاف ، تباين ، و تضاد است ، به گونه اى كه حتى روايتى نيست ، مگر آن كه در برابر آن روايتى ضد آن قرار دارد و هيچ حديثى از تعارض سالم نمانده است و اين امر باعث شديدترين و بزرگ ترين طعنه هاى مخالفان عليه ما شده است ، از اين رو پرداختن به شرح كتابى كه در بر گيرنده تاءويل ، روايات مختلف و احاديث متعارض باشد، از مهم ترين وظائف دينى و مايه تقرب به خداوند است )).(196)
از اين سخن شيخ طوسى برمى آيد كه انگيزه او از تاءليف تهذيب ارائه راههاى جمع ميان روايات است ؛ زيرا تعارض روايات از نظر او افزون بر آن كه باعث طعنه و سرزنش مخالفان شده ، باعث ترديد، بلكه انحراف برخى از شيعيان نيز شده است .
ويژگى ها و امتيازات تهذيب الاحكام
1. تهذيب از نظر انعكاس شمار زيادى از روايات فروع و نيز عدم انحصار در ذكر روايات ، مطابق با معيارهاى پذيرش (چنان كه كلينى چنين بنايى ، داشت )، يا روايات مطابق با فتوا (كه شيوه شيخ صدوق است ) نسبت به كافى ، من لا يحضر و حتى استبصار از جامعيت بيشترى برخوردار است .
2. ارائه نسبتا كامل روايات موافق و مخالف ، با صرف نظر از نوع سازشى كه شيخ ميان آنها برقرار مى كند، به فقيه ، يا هر حديث پژوهى اين امكان را مى دهد كه براى استنباط هر حكمى با همه جوانب صدور و مفاد روايات آشنا شود و با بينش عميق تر به كند و كاو بپردازد. افزون بر آن ، انعكاس ‍ وسيع چنين رواياتى ما را با پديده تقيه ، ارائه پاسخ ‌ها مطابق با سطح مخاطبان ، قبض و بسط ائمه عليهم السلام در طرح مباحث ، اشتباه راويان در نقل به معناى روايات و... آشنا مى سازد.
3. با توجه به جامعيت علمى شيخ طوسى و بهره گيرى در شيوه هاى تعامل خود با روايات از دانش اساتيد نامورى ؛ همچون شيخ مفيد و سيد مرتضى ، چگونگى برخورد او با روايات و تاءويل يا جمع عرفى ، تجربه هاى عملى كارآمدى را در پيش روى هر حديث پژوهى مى گشايد، هر چند همه تاءويل ها و جمع هاى او مورد پذيرش نباشد.
4. الاستبصار فيما اختلف من الاخبار، شيخ طوسى (م 460)
دومين كتاب روايى شيخ طوسى كه از نظر اعتبار به عنوان چهارمين كتاب در ميان كتب اربعه شناخته شده ، كتاب استبصار است . شيخ ، استبصار را در سه جلد فراهم آورد، جلد اول و دوم در زمينه عبادات و جلد سوم در زمينه عقود و ايقاعات و ساير اءبواب فقه است .(197) كه در چاپ هاى كنونى در چهار جلد منتشر شده است . اين كتاب طبق شمارش مولف داراى 925 باب و 5511 حديث است .(198) چنان كه شيخ طوسى خود در مقدمه كتاب آورده ، استبصار را پس از تاءليف تهذيب و بنا به درخواست گروهى از عالمان فراهم آورده است . شيخ انگيزه خود از تاليف استبصار را چنين بيان كرده است :
((چون ديدم گروهى از اصحاب در كتاب بزرگ ما موسوم به تهذيب الاحكام و رواياتى كه ما در زمينه حلال و حرام در آن گرد آورده ايم را نگريسته و آن كتاب را در برگيرنده بيشترين مسائل فقه در اءبواب احكام دانسته اند، تمايل يافتند به احاديث مختلف آن به صورت جداگانه و مختصر نيز دست يابند...)).(199)
بر اساس اين گفتار كتاب استبصار در حقيقت نوعى تلخيص تهذيب الاحكام است . شيخ طوسى در ادامه سخن خود پس از آن كه مى گويد: اين كار؛ يعنى گردآورى روايات مخالف و جمع ميان آنها كارى بى سابقه است ، چنين آورده است :
((من در هر باب تحت فتواى خود، روايات مربوط به آن را ذكر مى كنم ، سپس روايات مخالف آن را مى آورم و راه جمع ميان آنها را بيان مى كنم و تا آنجا كه جمع ممكن باشد از طرح روايت پرهيز مى كنم . و در آغاز كتاب به بخشى از قرائنى كه مى توان به كمك آنها برخى از روايات را بر برخى ديگر ترجيح داد اشاره مى كنم )).(200)
شيخ با تقسيم روايات به دو دسته متواتر و غير متواتر، روايات غير متواتر را بر دو دسته دانسته است : يك دسته رواياتى كه همراه با قرينه هستند، از نگاه ايشان اين دست از روايات بسان متواتر، مفيد علم اند. آنگاه برخى از قرائن ؛ همچون موافقت با ظاهر قرآن ، دليل عقل و... را برمى شمرد.
دسته دوم روايات آحاد فاقد قرينه اند. از نظر شيخ به اين دسته از روايات در صورتى مى توان عمل كرد كه معارض نداشته باشند. اما اگر معارض داشته باشد مى بايست با آن ها طبق قوانين تعادل و تراجيح عمل كرد.(201)
شيخ در استبصار نيز بسان تهذيب اسناد روايات به استثناى آخرين راوى را حذف كرده آنگاه در مشيخه طرق خود را به روات احاديث تبيين نموده است .
با اين توضيح مى توان گفت كه استبصار از جهات ذيل همسان با تهذيب الاءحكام است :
الف . تنظيم كتاب بر اساس كتاب مقنعه شيخ مفيد؛
ب . حذف اسناد روايات و تدارك آنها در مشيخه ؛
ج . كوشش براى رفع تعارض ميان روايات و ارائه جمع ميان آنها.
تفاوت استبصار با تهذيب از اين جهت است كه شيخ طوسى در تهذيب تمام روايات موافق گفتار شيخ مفيد در مقنعه را به صورت مبسوط ذكر مى كند، آنگاه پس از ذكر روايات مخالف به ارائه راه جمع مى پردازد، اما در استبصار خود را ملزم به نقل عبارت هاى مقنعه نمى بيند و در هر مساءله تنها بخشى از روايات موافق را ذكر مى كند، اما روايات مخالف را به طور كامل مى آورد و مى كوشد به صورت مبسوطتر و متقن تر به رفع تعارض ميان آنها بپردازد. از اين جهت استبصار به كتابى اصولى نزديك شده است . و بدين خاطر آن را بخاطر برخوردارى از مباحث علمى متقين براى خواص عالمان مفيدتر دانسته اند.(202)
((ملاذ الاخيار فى فهم تهذيب الاخبار)) از علامه مجلسى ، ((غاية المرام )) از سيد نعمة الله جزائرى ، از جمله شرح هاى تهذيب و ((جلاء الابصار فى شرح الاستبصار)) از شيخ عبدالرضا طفيلى از جمله شرح هاى استبصار است .