معرفی و نقد کتاب – تحلیل فضاهای شهری

[javad jan]

- فضاهای شهری :

1- عرصه های خصوصی
2- عرصه های عمومی ( جمعی)

فضاهای شهری از این حیث شامل 4 فضا می باشند :

1- فضاهای عمومی :
شامل محدوده ها و مکان ها و فضاهای شهری که کلا (عموماً) برای استفاده توام اقشار مردم آزاد و قابل استفاده اند محدودیتی برای مخاطب گزینی ندارند و عدم محدودیت در انتخاب مخاطب ندارند.
مهمترین و گسترده ترین فضاهایی هستند که قابل طراحی و پیشنهاد می باشند این گستردگی باعث گستردگی درطراحی وجامعیت طراحی نگاه جامع در طراحی و نگاه کلان که دلیل آن همان گستردگی طیف مخاطب است.

2- فضاهای نیمه عمومی :
شامل محدوده ها و مکان ها و فضاهایی شهری می شوند که برای اقشار نسبتاً مشخص از طیف عام طراحی و پیشنهاد می شوند. مانند مدارس، دانشگاه ها، ادارات و …

- ویژگی این فضا : دارا بودن یک شاخصه برای انتخاب قشر مخاطب عام مثلاً این شاخصه ممکن است، سن باشد، جنس، و شاخصة کاری یا فعالیت این شاخصه ها خود جزء شاخصه های عام اند اما دارای دسته بندی هستند. محدودیت شاخصه در قشر باید طراحی منطبق برآن ویژگی یا با تأکید برآن ویژگی باشد. سن فضاهای محدود برای قشر سن خاص

3-فضاهای نیمه خصوصی :
محدوده ها یا فضاهایی هستند که برا قشری خاص انتخاب و طراحی می شوند.

- ویژگی این فضاها : بحث اختصاصی بودن فضا بیشتر از جنبة عام بودن آن است.

4- فضاهای خصوصی :
محدوده ها و مکان هایی که برای قشری خاص و کاملاً اختصاصی طراحی می شود. ماند مسکن

[javad jan]

شناخت فضاهای شهری :

برای شناخت فضاهای شهری باید 2 مفهوم آشنا شد :

1- توده
2- فضا

بدین دلیل باید با این دو مفهوم آشنا شد که ماهیت محیط پیرامون را این دو مفهوم تشکیل می دهند.

1- توده : به تمامی مساحت و سازه ها و احجام ساختمانی واقع در محیط تقسیم بندی توده میگویند.

توده شامل :
1- ساختمان مسکونی
2- ساختمان آموزشی

در اصطلاح کاری (حرفه ای) به ساخت و سازهای فضایی توده ساخت می گویند.

2- فضا : به قسمتی از محیط پیرامون که خالی از ساخت و ساز (توده) باشد، فضا می گویند.

پس در اینجا ما با یک پهنه یا عرصه روبرو هستیم [فضای خالی] اصطلاح کاری

نفوذ : توده ها همواره با رنگ و بدون رنگ و توپر و خالی روبرو هستیم
پس در این قسمت با نقشة توده و فضا (نقشه پر و خالی) روبرو هستیم. که از نظر کاری 2 کاربرد دارد :

1- پلان
2- حجم

مثال :‌در اولین کار عملی :
ابتدا پیدا کردن نقشة توده فضا [پر و خالی]

- برداشت اطلاعات از نقشه پر و خالی :
1- میزان فشردگی و تراکم ساخت و ساز در محیط :
a – نیاز به فضای عمومی
b – عدم نیاز به فضای عمومی

2- نوع و طراحی و پیش زمینه تاریخی آن ( شکل گیری ماهوی- تاریخی)


- تقسیم بندی فضا از نظر تصورات ذهنی : [برداشت ذهنی] :

1- فضاهای عینی : فضاهایی که عینیت دارد و وجود خارجی و ماهوی دارد. ما در این فضا زندگی کرده و آنرا احساس (لمس) می کنیم. مانند فضای پارک، منزل و … پس این فضا قابل ترسیم و قابل تصویر است.

2- فضاهای ذهنی : می توانند باعث خلاقیت شوند. این فضاها وجود خارجی ندارند اما با استفاده از ویژگی ها و برداشت اطلاعات فردی یا تصویری که هر فرد ممکن است از آن فضا داشته باشد شناخته و معرفی می شود. فضاهای ذهنی به ادراک و شناخت هر فرد می تواند دارای خصوصیات مختلف باشد این خصوصیات مختلف توسط افراد مختلف قابل بحث و بررسی است.

این فضاها مطلق نیستند و نسبتی است و در موقعیت های مختلف و با افراد مختلف می تواند به صور متفاوت خلق شوند. در طراحی این فضاها روند رو به تکامل وجود دارد. و با شناخت و ارزیابی طراحی ارتباط مستقیم دارد. مانند وقتی بوی عطاری می شنویم ناخودآگاه ما از عطاری را در ذهن می سازیم.

[javad jan]

انواع فضاهای شهری :

1- میدان :

میدانها فضاهایی باز وسیع هستند که معمولاً برای اجتماعات مردمی و ارائه خدمات شهری احداث می شد.

جنبه های حائز اهمیت برای میدان :
1- فرم
2- هندسه
3- عملکرد
تکامل تاریخی شهرها در عملکرد فعالیت های مردمی تداخل می کند

[javad jan]

3- خیابان :

مهمترین نقش فضاهایی را درتأمین دسترسی به کارکردهای مختلف شهری دارد. (ماند سکونت، اوقات فراغت کار و…)
در مرحلة دوم خیابان یک فضای شهری محسوب می شود که بعنوان یک فضای پویا برای بسیاری از عملکردهای مختلف شهری می تواند باشد (ویژگی موازی بودن- مستقیم بودن)
خیابان می توانند بعنوان محورهای دسترسی باشد و هم بعنوان ارتباط دهندة‌2 فضای شهری متفاوت بهم باشند یعنی متجانس و انطباق فضاهای شهری را میتواند بر عهده داشته باشد.
مثلا در یک شهرک یک فضای کارگاهی مزاحم داریم و در کنار آن محل سکونت که فضاهای خیابان می تواند بعنوان محور ارتباط دهنده وفاصله دهنده بین 2 عملکرد نامتجانس باشد
خدمات کلان شهری بلافاصله می تون خدمات متجانس نامطلوب
ویژگی های ارزشمند طراحی در خیابان طراحی فضای شهری

شکل خیابانها از نظر عرض و عملکرد :

1 – بن بست : کوچکترین و خردترین نوع دسترسی که هدف صرفاً دسترسی به اماکن سکونتی معمولاً عرضی کم ( کمتر از m4 دارند)

2- کوچه : مهمترین دسترسی اجتماعی برای فعالیت سکونتی است که میتواند با عناصر خرد دیگر هم تجمیع شوند (معمولا m 8-4 است)

3- کوی : دسترسی تجمیع شدة سکونتی است یعنی اماکن سکونتی مقیاس بزرگ، مجتمع آپارتمانی و مجموعه ها. M10-8 و m 12-8 –بیشترین نقش کوی، نقش اجتماعی است و ترافیک در اولویت بعدی است

4- خیابان : دسترسی است که از ترکیب 2 نقش اجتماعی و ترافیکی پذیرایی هر 2 نقش می باشد تعریف سرعت طرح مطرح می شود.
- انواع خیابان :

1- شریانی 2- جمع و پخش کننده هوا

1-شریانی :
اجتماعی درجه یک
اجتماعی درجه دو

2- جمع و پخش کننده ها: مسئولیت واسطه بین معابر فرعی و سلسله مراتب بعد از خیابان

5- بزرگراه :‌شریانی از خیابان اند که نقش کاهش ترافیکی دارند که تقاطق های غیر هم سطح دارند.

6- آزاد راه : شبکه هوایی از آزاد راه اند که بین شهرها وجود دارند.

[javad jan]

دید و منظر در فضای شهری :

- جهت گیری های اصلی بخش های عمده :

1- خط آسمان :

تحلیل فضای شهری

طراحی شهری
تعریف : خط فرضی است که در حد انتهای ارتفاع کلیه ساختمانها رسم شده و از کنار هم قرارگیری مجموعه های ساخته شده و فضاهای مابین ایجاد می شود.

دونوع خط آسمان داریم :
1- خط آسمان منظم
2- خط آسمان نامنظم پیوسته ناپیوسته

بهترین شکل برای طراحی خط آسمان منظم است در تحلیل فضاهای شهری

کاربرد خط آسمان :

1- تعریف منظر مناسب شهری یا سیلوئیت شهری است. یک تصویر محو شده از یک فضای شهری یا دور نواحی شهری به گویند.

در طراحی شهری باید دست به طراحی فضاهای مناسب شهری با تعریف خط آسمان منظم بزنیم.
برای هر یک از این بدنه ها با ضابطه ای خاص طراحی شده، در این بدنه ها یک خط آسمان منظم و ممتد وجود دارد که باعث یک منظر خوب شهری می شود. اما در ایران چنین نمی باشد.

- در خط آسمان منظم رابطه اجزاء به کل یکی رابطه معنادار است یعنی تمامی ‎‎اجزاء باید از این ضوابط کلی مجموعه پیروی کنند

[javad jan]

2- مقیاس انسانی :

ابعاد فضا در رابطه انسان و فضا ، تأثیر پذیری و تأثیرگذاری

1- در قرار گیری انسان در بدنه های شهری که در آن واقع می شود که مقیاسی بسیار بزرگ است، نسبت عرض بدنه به نسبت عرض معبر 4 برابر بیشتر است. در این نوع فضا تأثیر فضا بر انسان و غلبه محیط بدنه شهری بر انسان) بسیار زیاد است حس محصوریت قوی در فضا وجود دارد.
از نظر روانی غلبه با محیط است یعنی انسان در این فضا تأثیر پذیر است.

2- اگر نوعی تعامل بین انسان و محیط وجود دارد نوعی تأثیر پذیری 2 طرفه وجود دارد مطلوبیت احساس می شود.
حس محصوریت کم می شود و تأثیر پذیری به سمت تأثیر پذیری انسان پیش می رود.

مثال : در میدان نقش جهان نسبت ارتفاع به عرض معبر 4 به 1 است

1 – کاهش محصوریت داریم
2- افزایش وسعت دید و درک بصری
3- بدنه های شهری و خط آسمان آن کاملاً قابل درک و حس
4- دید و منظر پیرامون فضای مورد نظر کاملاً قابل درک است.

[javad jan]

انواع سازماندهی فضا در فضاهای شهری :

تعریف سازماندهی فضا : نحوة ارتباط بین عنصار یک فضا و کلیت موجود آن ( تعریف جایگاه ریز عناصر یک فضا در کلیت آن فضا)


1- سازمان دهی خطی :
وقتی جزئیات یک فضا را بررسی می کنیم چنانچه جزئیات و ارتباط اجزاء با هم ایجاد یک جریان خطی فرم خطی ایجاد کند یک سازماندهی خطی دارد.
دراکثر شهرهای سا حلی، شهرها با هم ارتباط خطی دارند

مثال شهرهای سا حلی ایران :
عامل ایجاد سازماندهی خطی یک عامل خطی مثل راه آهن، … رودخانه و… است.

2- سازمان دهی شعاعی :
با یک عنصر مرکزی روبرو هستیم که این عنصر سبب ایجاد شعاعهایی در اطراف می شود و باعث ایجاد جریان های وسعه می شود که بدنبال آن هسته های سکونتی ایجاد می شود
- ارتباط اجزاء مرتبط در مجموعه با هم بصورت شعاعهای متمرکز به یک مرکز خواهد بود.

- هسته مرکزی شهری CBD
central Business District

ایجاد فضاهای رو به رشد :
CBD : یا مناطق مرکزی تجاری شهرها یا فضاهای شهری است. عملکرد CBD ها بگونه ایست که آثار نشتی توسعه حاصل از آن به اطراف بصورت شعاعهای توسعه از مرکز است بنابراین در سازماندهی مرتبط تشکیل یک مرکز قوی و شعاع توسعه اطراف آن منطقی و معلوم بنظرمی رسد

3- سازماندهی مجموعه ای :
ارتباط عناصر جزء به کل است عناصر اصلی میدان در عملکرد با کل میدان نقش ایفا می کند ارتباط متقابل هر جز با یکدیگر به گونه ای است که باعث ایجاد یک مجموعه مرتبط و بهم پیوسته و یک کل می شود. و تمامی آنها با هم کارکرد یک دست و هماهنگ و تکمیل کننده دارند. مانند مجموعه نقش جهان اصفهان که عناصر حکومتی، مذهبی ، تجاری و اجتماعی و کالبدی و فضای شهری با هم و در کنار هم ایفای نقش می کنند.

[javad jan]

دسته بندی میدان از حیث عملکردی :

1- میدان های عمومی
عام ترین یا عمومی ترین شکل میدانهاست- جست و جوی فاضهای پویا در اینجا مصداق پیدا می کند ( حرکات مردمی) طیف مخاطب همگانی
بیشترین متحرک و استفاده از فضا را دارد. فعالیتهای همگانی.

2- میدان های تجاری :
شکل فعالیت عمدتاً به نسبت فعالیت های تجاری و بازرگانی هدایت می شود. این عملکردها باعث عملکدری خاص برای میدان تعریف می کند بنابراین شکل میدانهای تحت تأثیر عملکردها مورد نظر باشد همزمان با عرضه فعالیت پویا هستند ولی بعد از آن ممکن است از پویایی کم می شود.

3- میدان های حکومتی
فضاهایی که برای جانوایی عرصه های حکومتی و عملکردهای مرتبط. مثل )کاخ+میدان عمدتاً به دلیل مقیاس عملکرد که بطور وسیع است. دارای ابعاد و اندازة بزرگ یا مقیاس بزرگ هستند. مثل میدان نقش جهان اصفهان

4 – میدان های مشق :
میدانهایی که برای مشق سپاهیان استفاده می شود. فضاها و فعالیت های اطراف آن بیشتر از جنس نظامی گری است. مثل : میدان توپ خانه، سربازخانه

[javad jan]

نمونه ای از ضوابط و ایده های کلی طراحی در فضاهای شهری : Design Guide lines

1- نیاز به طراحی :‌فضاهای شهری به طور کلی مکان های بسیار با ارزش و با اهمیتی هستند که به علت بی توجهی با مسائل و مشکلات روبه رو می شوند که نیاز مجدد به طراحی و برنامه ریزی منسجم و هماهنگ برای این فضاها را ایجاب می نماید. با غلبه اتومبیل، ایمنی و راحتی پیاده ها بطورجدی خدشه دار شده است. که باید با طراحی مناسب و انسانی به سمت طراحی فضاهای انسان محور حرکت کرد.

2- طراحی شهری در کنار مهندسی ترافیک :‌ خیابانها و میادین به عنوان مهمترین فضاها و عناصر شدی و منعکس کننده ارزش ها و فرمهای زندگی افراد جامعه باید توسط طراحان شدن طراحی شود و بعد از مهندسین ترافیک برای لحاظ کردن نکات فنی استفاده کرد. دلیل این امر را می توان در این مسأله دانست که مهندسین ترافیک فقط به یک بعد از طراحی می اندیشند و سایر ابعاد را فراموش می کنند. میادین و خیابانها باید با دید سه بعدی طراحی شود. به این معنا که نه فقط باید خیابان و پیاده رو باید مورد توجه قرار گیرند بلکه ساختمانهای اطراف وسایل و مبلمان شدنی و سایر عناصر و اجزاء شدنی داخل فضا ها نیز باید مورد توجه و طراحی قرار گیرند.

3- حفظ تحرک و جنب و جوش
خیابان و میادین به تدریج جای مناسب خود را در جامعه پیدا کرده و هم اکنون نقش مهمی در زندگی اجتماعی شهری بازی می کنند. با وجود مسائل زیادی که این فضا دارا هستند. این فضاها اغلب زنده فعا، به جنب و جوش و پرتحرک بوده و هر روز نیازهای متنوع عده زیادی را به طرف می سازند. طراحی این فضاها به هیچ وجه نباید زندگی، هیجان و حرکت را از این فضاها گرفته آن را تبدیل به فضاهای خشک و بی روح و مرده نماید. قدم زدن، نشستن، تماشا کردن و … در فضاهای عمومی جزئی از فرهنگ هاست و حذف آن از فضاهای شهری نه مقدور است و نه مطلوب.

4- باید توجه داشت که کلیه فضاهای مورد بررسی در داخل بافت قدیمی یا نسبتاً قدیمی شهرهای تاریخی قرار گرفته ، با یک ارتباط تنگاتنگ در بافت تنیده شده اند :
بنابراین می توان گفت که این فضاها در درجه اول برای استفاده پیاده ساخته شده و قبل از هر چیز دارای عملکرد و شخصیت پیاده می باشند تا سوارها
انجام اصلاحات کلی در این فضاها بدون ایجاد تغییرات کلی در بافت اطراف امکان پذیر نبوده و به ایجاد فضاهائی ناهمگن و ناسازگار خواهد انجامید. باید با محصور کردن فضاها و استفاده از فرم های هم آهنگ و نماهای تداوم بخشیده به ایجاد احساس میدان به عنوان یک فضای خاص و با اهمیت کمک کرد، در ضمن این امر و نباید خاصیت متنوع بودن مطلوب فضاها و اجزاء و عناصر شهری را مورد تهدید قرار دهد.

5- احتراز از الگوهای بیگانه
در طراحی فضای میدانی و خیابان ها به هیچ وجه نباید الگوهای بیگانه را مدل قرار داده، زیرا بهترین این الگوها متناسب با فرهنگ متفاوتی طراحی شده و یقیناً در چارچوب فرهنگی ، عملکرد مفید و موثری نخواهند داشت. برای مثال مسئله اصلی طراحان شهری در اغلب کشورهای غربی خلوت بودن فوق العاده خیابان ها و میادین و عدم استفاده مردم بخصوص پیاده ها از این فضاهست. و به این اساس سعی عمده طراحان شر در این شهرها کشاندن هر چه بیشتر مردم به فضاهای عمومی شهری است. در حالیکه مسئله ما در درجه اول تراکم بیش از حد استفاده کننده و محدود بودن این فضا هاست. بدیهی است ماهیت دو دسته مسائل فوق کاملاً با یکدیگر متفاوت بوده و الزاماً راه حل متفاوتی را ایجاب می کند.

[javad jan]

6- توجه به جنبه چند عملکردی فضاها
از خصوصیات بسیار جالب و ارزشمند فضاهای شهری ها به خصوص میادین و فضاهای نظیر آن وقوع عملکردهای متفاوت و متنوع در کنار هم در این فضاهاست، نظیر : رفت و آمد ( سواره و پیاده)، فعالیت های اقتصادی- تجاری، فرهنگی- اجتماعی، تفریحی، سیاسی، اطلاعاتی و … باید با طراحی مناسب و توجه اولویت های جامعه، و موقعیت و امکانات هر فضا امکان استفاده کلیه عملکردهای متناسب است که غنای خاصی را به این فضاها می بخشند در این فضاها فراهم آورد. بدیهی است امکانات و محدودیت های فضا و هم چنین موقعیت هر یک متفاوت بوده وبنابراین در مورد تناسب فعالیت ها در چه فضا باید جداگانه اظهار نظر کرد. به هرحال تاکید بر جنبه های اجتماعی، فرهنگی، تفریحی میدان ها درمقابل عملکرد ارتباطی به خصوص ارتباط سواره بسیار ضروری و مناسب است.

7- تفکیک متعادل فعالیت ها
در تفکیک فعالیت ها به هیچ وجه نباید از حد اعتدال که متناسب با خصوصیات فرهنگی جامعه است خارج شد. نتیجه‌ی نظریات ciam ( کنگره‌ی آتن) که خیابان ها را تنها فضاهای وسیع و بدون مانعی جهت رفت و آمد سریع انبوه اتومبیل می داند به صورت اسف باری در بسیاری از نقاط دنیا از جمله در دهلی نو(خیابان باج) در برازیلیا(خیابان مرکزی) و در زاگرب (خیابان جمهوری) به صورت فضاهای که همگی مرده و بدون روح بوده وفاقد زندگی عادی یک فضای سالم و زنده شهری هستند شاهد بوده ایم. یک چنین تفکیکی از فعالیت ها در مورد فضاهای شهری ، نه مطلوب است و نه ممکن . بنابراین باید به جای اصرار در این کار در یک چارچوب کلی همزیستی ماشین و انسان را پذیرفته و برای سلامت و کارائی یک چنین همزیستی برنامه ریزی کرد.

8- تعریف فضاها
استفاده صحیح و مؤثر از فضاها، جلوگیری از استفاده های غیر مجاز و کاستن از برخوردها که در ضمن به بالا بردن کارائی فضاها می انجامد مستلزم تعریف کردن فضاها برای استفاده کننده ها است تعریف کردن فضاها در حقیقت به مفهوم توزیع فضایی و زمانی فعالیت ها است. یعنی اینکه چه فعالیتی در چه زمانی و در کدام فضا می تواند اتفاق بیافتد در این بین مهمترین مسأله مشخص کردن فضاهای عمومی، نیممه عمومی و خصوصی است. پس از آن می توان فضاهای پیاده را از سواره، محل ها توقف از فضاهای عبور و … را جدا کرد. علاوه براین تفکیک زمانی فضاها و فعالیت ها نیز بعضاً به خاطر تراکم و ناسازگاری فعالیتها ضروری است.

9- ناسازگاری فعالیت ها
اصولاً بر فعالیتی برای اینکه امکان وقوع پیدا کند نیاز به فضای مناسب دارد. تشخیص متناسب فضا، عملکرد و فعالیت را سهل تر و کارآیی آن را بیشتر می کند. وجود عملکردهای مختلف در کنار هم و استفاده هم زمان این عملکرد در فضاهای محدود اگر در چارچوب برنامه و طرح مناسب و حساب شده نباشد مسلماً فضا را تبدیل به فضایی بی نظم و پر هرج و مرج خواهد کرد.و هیچ یک از گروه های ذینفع از این وضع بهره ای نخواهند برد. برای جلوگیری از این امر باید علاوه بر تعیین جریم های فضائی و زمانی و استفاده از ابزار موثر طراحی جهت مشخص نمودن آنها، سعی شود عملکردهای مزاحم و ناسازگار که به ترتیب با مشخصات و امکانات پرفضا منطبق نیستند حذف برعکس عملکردهای که متناسب با امکانات بالقوه این فضا است در انها بوجود آیند.